ذخیره گاه زیست کره کپه داغ ایران یکی از مناطق ثبت جهانی شده یونسکو در برنامه انسان و زیست کره مسکون می باشد. این برنامه توسط یونسکو در سال ۱۹۷۱ میلادی بنیانگذاری شد. هدف از آن، نزدیک کردن همکاری‌های میان رشته‌ای مدیریت، پژوهش و آموزش در جهت حفظ اکوسیستم و استفاده از منابع طبیعی برای توسعه پایدار و معرفی و حفاظت از ذخیره گاه های زیست کره است.
کپه داغ، به معنای کوه‌های بسیار است که در شمال ایران قرار دارد. این منطقه بخشی از رشته کوه های ترکمنستان و خراسان شمالی را در بر می‌گیرد که بخشی از آن در شمال رود گرگان و رودخانه اترک واقع شده است. ذخیره گاه زیست کره کپه داغ از غرب به دریای خزر و از شرق به ارتفاعات هزار مسجد خراسان رضوی منتهی می‌شود. همچنین بخش کوچکی از شاخه‌ی شمالی آن در جنوب ترکمنستان است. این ذخیره گاه توسط یونسکو در فهرست ذخیره گاه های زیست کره ایران نیز به ثبت رسیده است.
پیشینه تاریخی ثبت ذخیره گاه زیست کره کپه داغ
این منطقه در سی امین نشست شورای همکاری بین المللی زیست کره انسانی در اندونزی به عنوان سیزدهمین ذخیره گاه زیست کره ایران ثبت شده است. این ذخیره گاه با برخورداری از جذابیت های طبیعی، تنوع زیستی غنی، تنوع فرهنگی و وجود جوامع محلی و عشایری، دارای معیارهای لازم به عنوان ذخیره گاه زیست کره می باشد.
پس از ثبت 9 ذخیره گاه زیست کره ایران در یونسکو در سال 1976 میلادی، چهار ذخیره گاه جدید کپه داغ، تنگ صیاد-سبز کوه، هامون و در سال ۲۰۱۸ میلادی ثبت جهانی شدند. همچنین کپه داغ به عنوان اولین اثر طبیعی در خراسان شمالی در یک مجمع بین المللی ثبت جهانی شد.
موقعیت جغرافیایی و طبیعی این ذخیره گاه
در برخی مناطق کپه داغ تپه‌هایی خاکی وجود دارند که هیچ نوع گیاه در آنها نمی‌روید و دارای دره‌هایی عمیق هستند. این کوه دنباله چین خوردگی های قفقاز است و از تپه هایی با اندازه های گوناگون تشکیل شده است.
این ارتفاعات در چین خوردگی های آلپ – هیمالیا شکل گرفته‌اند. همچنین ذخیره گاه زیست کره کپه داغ جهت شمال غربی-جنوب شرقی دارند و از نظر زمین‌شناسی شبیه کوه‌های زاگرس هستند. از مهم‌ترین ویژگیهای آنها می‌توان به منابع غنی آب، سازنده‌های آهکی، فرسایش آبی و وجود پدیده‌های کارستی اشاره نمود.
مرتفع‌ترین قله این رشته کوه، قله بیر در کوه‌های گلیل در شمال شیروان است.
در اوایل قرن گذشته که نیروی زمینی کشورها قدرت اصلی آنها به حساب می‌آمد، برخی از نقاط جهان که نقش کلیدی در تصرف یک منطقه داشتند، به قلب زمین Heartland Theory مشهور بودند. ذخیره گاه زیست کره کپه داغ به دلیل تسلط بر دشت‌های روسیه، یکی از قلبهای زمین جهان محسوب می‌شد.
ارتفاع این منطقه ۳٬۱۹۱ متر (۱۰٬۴۶۹ پا) از سطح زمین است. همچنین طول آن۶۵۰ کیلومتر (۴۰۰ مایل) می باشد.
کمربند چين خورده – گسل خورده کپه داغ – بينالود در شمال خاور ايران، بخشي از ابر قاره اوراسيا و لبه جنوبي صفحه توران را تشکيل می دهد. با اتکا به دانش ريخت شناسی، این ذخیره گاه در مراحل جوانی تشخیص داده شده است و چين های بسيار جوان آن نشانگر رابطه مستقيم توپوگرافی ناحيه با ساختارهای زمين شناسی میباشد.
بر اساس نتایج حاصل از مطالعات زمین شناسی، می توان پنج زون ريخت زمين ساختی زیر را در ذخیره گاه زیست کره کپه داغ دسته بندی نمود:
- بخش ميانی گسل اشک آباد (کپه داغ)
- زير حوضه های گرگان رود، بويژه حوضه هايی که بين گسل شاورد (در جنوب) و بخش خاوری گسل خزر (در شمال) واقع شده اند.
- حوضه های در ارتباط با گسلهای نوخندان، قره داغ، سرخ ده و آمرودک که برخی مربوط به زير حوضه های دامنه شمالی کشف رود و برخی مربوط به حوضه هاي دشت ترکمنستان در اين بخش است.
- حوضه های در ارتباط با گسلهای شوقان و قلی که زير حوضه های رودخانه جاجرم مي باشند.
- حوضه های دامنه جنوبی کوه بينالود. به نظر می رسد گسل بينالود و گسل شمال نيشابور در اين اختلاف ريخت زمين ساختی بی تاثير نباشند.
رخداد زمین لرزه های متعدد در این ذخیره گاه زیست کره نشانگر آن است که کمربند چین خورده کپه داغ از زمان باز پسین فعالیت های آلپی تاکنون تحرک داشته و موجب ویرانی شهرهایی مانند قوچان شده است.
زمین لرزه ها بیشتر در مرز جنوبی و مرز شمالی کپه داغ متمرکزند. بخش های جنوب خاوری و خاور کپه داغ چندان لرزه زا نیست. زمین لرزه های کپه داغ بیشتر از نوع کم ژرفا هستند.
ویژگیهای بارز توپوگرافی ذخیره گاه زیست کره کپه داغ
دشت هاى سرخس، گرگان، مشهد–قوچان و شیروان–بجنورد از نواحى فروافتاده کپه داغ اند. جدا از میدان هاى عظیم گازى، جاى گیرى پهنه کپه داغ در فصل مشترک دو ابر قاره اوراسیا و گندوانا سبب شده تا این پهنه مورد توجه خاص زمین شناسان باشد. شرایط رسوب گذارى و رخداد هاى زمین ساختى حاکم بر این ذخیره گاه زیست کره شباهت به پهنه زاگرس دارد.
ویژگیهای اجتماعی و اقتصادی ذخیره گاه زیست کره کپه داغ
بافت جمعیتی این منطقه عمدتاً از ترکمن‌ها، ترکان افشار، تات‌های خراسان و کردهای کرمانج ایجاد شده است. ایلات این منطقه از دیر باز به این کوهستان “گلیل” می گویند. در نقشه های استانی و مکاتبات اداری قدیمی نیز به همین نام نامیده شده است.
ذخیره گاه زیست کره کپه داغ از دیر باز محل استقرار بیش از 30 طایفه و ایل ( ایلات نامانی- سیل سپرانی – تورانی – کالتمانی – رشان – سینان – بیچران – پیروان – شرکان – میلان – ملوان و…) از بزرگ ایل کرمانج زعفرانلو بوده است. این ایل به عنوان یکی از کهن ترین ایلات ایران زمین با آداب و رسوم کهن و فرهنگ غنی می باشد.
پوشش گیاهی کپه داغ
به علت بارندگی سالیانه مناسب، به طور میانگین ۴۵۰ میلی‌متر، پوشش گیاهی رشته کوه کپه داغ مطلوب و پوشیده از جنگل‌های تنک اورس، زالزالک، زرشک کوهی و… است.
پوشش جانوری این ذخیره گاه
از منظر حیاط وحش کپه داغ دارای دو منطقه حفاظت شده گلیل سرانی در خراسان شمالی و تندوره در خراسان رضوی می باشد. گونه‌های با ارزش پلنگ ایرانی، قوچ و میش، کل، بز و خوک‌های وحشی و… همراه با گونه‌های با ارزش پرنده از جمله عقاب طلایی، هما، کرکس، کبک در این ناحیه وجود دارد. گونه ی با ارزش و در معرض تهدید قرقاول که در علف زارها و نیزارهای رود اترک وجود دارد نیز در این ذخیره گاه زیست کره زندگی می‌کنند.
پتانسیل های ذخیره گاه زیست کره کپه داغ
منطقه کپه داغ شامل کوه های هزار مسجد در شمال خاور ایران است که در یک راستای WNW تا ESE، از خاور دریای خزر آغاز و پس از عبور از ترکمنستان و ایران، وارد خاک افغانستان می شود. در نتیجه، کپه داغ به عنوان یک میدان گازی بزرگ بین سه کشور ایران، ترکمنستان و افغانستان مشترک است. میدان های گازی بسیار عظیم خانگیران در ایران، دولت آباد – دونمز، شاتلیک، گازلی، بایران علی و مهری در ترکمنستان و گوگر در افغانستان، در این حوضه کشف شده اند.
از نگاه جغرافیایی و کوه نگاری، این ذخیره گاه بخشی از ادامه خاوری کوه های البرز است، ولی ویژگی های زمین شناختی و ساختاری آن نسبت به نواحی مجاور متفاوت است. در بخش ایرانی کپه داغ ،توان هیدروکربنی خوبی مشاهده می شود.
تهدیدات ذخیره گاه زیست کره کپه داغ
این تهدیدات عبارتند از:
- تغییر کاربری اراضی همجوار.
- کاهش جمعیت حیات وحش بخصوص پستانداران با ارزش از قبیل پلنگ، قوچ و میش، کل و بز بدلیل شکار غیر مجاز و تخریب زیست گاه های آن ها.
- فرسایش شدید خاک در اثر عوامل طبیعی با توجه به تخریب های طبیعی و انسانی.
- گسترش شبکه های ارتباطی در بعضی از عرصه های منحصر به فرد طبیعی که از عواقب آن می توان به از بین رفتن انسجام میان اجزای طبیعی و سازندهای محیطی اشاره نمود.
- آلودگی زیست بوم های آبی و خاکی ذخیره گاه زیست کره کپه داغ در اثر استفاده بی رویه از کودها و سموم شیمیایی.
ذخیره گاه زیست کره کپه داغ کجاست؟
این ذخیره‌گاه زیست کره در استان خراسان شمالی، شمال شرقی ایران، قرار دارد. موقعیت مکانی این ذخیره‌گاه را در زیر مشاهده می کنید:
پرسش‌های متداول درباره ذخیره گاه زیست کره کپه داغ
برای پیدا کردن پاسخ سایر سوال‌هایتان می‌توانید با ما از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست در ارتباط باشید. ما در اسرع وقت به سوال‌های شما پاسخ خواهیم داد.
کپه داغ به چه معناست؟
لغت کپه داغ به معنی «کوه‌های بسیار» است. دلیل این نامگذاری وجود رشته کوه‌های متشکل از کوه‌های فراوان در مرز بین ترکمنستان و خراسان شمالی است.
چند ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره در ایران وجود دارد؟
در ایران 13 ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره شامل پارک‌های ملی، آثار طبیعی، پناهگاه‌های حیات وحش و مناطق حفاظت‌شده وجود دارد. پیشنهاد می‌کنیم برای کسب اطلاعات بیشتر مقالات ما را در مورد ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره بخوانید.
چند نوع گونه‌های گیاهی و جانوری در ذخیره گاه زیست کره کپه داغ به ثبت رسیده است؟
۱۶۹ گونه مهم گیاهی و ۵۲ گونه مهم حیوانی در کپه داغ شناسایی شده اند.
