تحریر در آواز سنتی ایرانی صدایی آهنگین است که با همراهی ماهیچه های موجود در حنجره خواننده مکررا قطع و وصل می گردد. در اصطلاحات موسیقی سنتی ایرانی به آن، چهچهه یا چهچه نیز می گویند. علت استفاده از این اصطلاح، شباهت آن به صدای پرندگان خوش صدا، مخصوصا بلبل است.
صدای برآمده از تحریر در حنجره پایین‌تر از حلق ایجاد می شود. به طوری که به علت متفاوت بودن ساختار حنجره خواننده های گوناگون، تحریرها با یکدیگر متفاوت هستند. از این رو، تحریر را می توان الهام گرفت اما عینا نمی توان اجرا نمود.
تحریر در آواز سنتی ایرانی بر روی واکه های بلند اجرا می گردد. ممکن است متن شعر دارای واژه هایی همانند “آ” نباشد. بنابراین خواننده به دلخواه صدای «آ» یا «ها» یا «آی» را شبیه سازی نموده و به سمت خارج حلق می فرستد. به اضافه نمودن صداها و واژه‌ها خارج از متن آواز، ترنم می گویند. مخرج صدا در انتهای دهان یا نزدیک به حلق می باشد. به همین علت، روی صدای «آ» در تحریرها تمرکز ویژه ای می شود.
نحوه اجرای تحریر در آواز سنتی ایرانی
در زمان ایجاد تحریر توسط خواننده، به هیچ وجه معنای شعر نباید تغییر کند. این که مفهوم شعر به واسطه افراط در تحریر دستمایه تغییر شود، بر روی فهم و درک مخاطب از مضمون شعر تاثیر می گذارد.
بنابراین، تحریر در آواز سنتی ایرانی فقط بر روی کلماتی اعمال می‌شود که به روشنی ادا شوند. اجرای تحریر بر روی هجاهای میانی کلمات کاملا اشتباه است و باعث گمراهی شنونده می شود. از این رو اساتید موسیقی و آواز معتقدند تحریر روی هجاهای طولانی و نت‌هایی با کشش بالا انجام گردد. بنابراین در پایان هر مصراع از شعر باید تحریر استفاده شود.
تحریر به نوعی نشان دادن توانایی‌های خواننده در همراهی با موسیقی است. به طوری که تحریر در میان خوانندگان صفتی برای آواز آن ها محسوب می گردد. مثلا استاد حسین طاهرزاده و میرزا حبیب اصفهانی به تحریرهای لطیف و غنی معروف هستند.
تحریر در آواز سنتی ایرانی امری کیفی اما دارای معیار است. به طور مثال طولانی بودن زمان تحریر دلیلی بر صحیح بودن آواز و تسلط خواننده نیست. ممکن است در یک آواز، تحریر به صورت بم یا تودماغی اجرا شود.
تحریر بخشی از ویژگی های انحصاری هنر موسیقی ایران است. بداهه خوانی نیز در تحریر بسیار رایج است و این موضوع یکی از شگفتی های آواز سنتی ایران می باشد. بنابراین، تحریر باعث شده است هنر آواز غیر قابل پیش بینی و خلق الساعه باشد.
دسته بندی انواع تحریر در آواز سنتی ایرانی
سه نمونه تحریر دوتایی وجود دارد:
- تحریر دوتایی ساکن،
- تحریر دوتایی بالارونده، و
- تحریر دوتایی پایین رونده.
از سوی دیگر، از بالا به پایین نمونه نت‌نویسی شده، تحریر چکشی، مقطّع، زیر و رو و بلبلی دسته بندی بعدی انواع تحریر هستند.
تحریر در آواز سنتی ایرانی بر اساس تعداد نت‌های آن نیز دسته بندی می شوند. به طور مثال تحریر تکی، دوتایی، سه‌تایی و غیره از انواع آن می باشد. همچنین تحریرها به لحاظ کیفیت صدا اشکال مختلفی به شرح زیر دارند:
- تحریرهای بلبلی، لَنگ یا مقطّع، ساکن، زیر و رو، یک در میان، چکشی، رفت و برگشت، فراز و نشیب، فرازین یا بالارونده، فرودین یا پایین رونده یا نشیب، فواره‌ای، مسلسل، پرشی، گسسته و پیوسته، طاق و جفت، دو به دو، سه به دو، یک به سه، دو به سه، دو تا یکی، سه تا یکی، یک دو یک، یک دو به یک، مخفی، بده بستان.
در دسته بندی دیگر تحریر در آواز سنتی ایرانی، از نظر طول به دو گروه کوتاه و بلند تقسیم می گردند. در واقع، تحریرهای کوتاه بر روی هجای پایانی یکی از واژه های شعر اجرا می گردند. تحریرهای بلند به صورت کاملا مستقل از شعر بوده و در فا نخست، میانه یا پایانی اجرای یک گوشه اعمال می شوند. به طور کلی زمانی که برای تحریرهای بلند اختصاص داده می شود بیشتر از تحریرهای کوتاه است.
اهمیت تحریر در آواز سنتی ایرانی
اساتید آواز معتقدند اجرای صحیح فنون تحریر و درک مناسب از محل اجرای آن، جزئی از تکنیک صحیح خواندن در موسیقی سنتی ایران است. به طوری که بسیاری تحریر را صفت اصلی یا ویژگی کلیدی آواز ایرانی می دانند.
تاریخچه پیدایش تحریر ایرانی
اما اینکه خاستگاه تحریر کجا بوده است و زمان پیدایش آن کی می باشد، مشخص نیست. پیدایش این تکنیک در ابهام است اما پیش بینی می شود خاستگاه آن فلات ایران بوده است.
تحریر در آواز سنتی ایرانی، در موسیقی آذربایجان نیز شنیده می شود. همچنین در موسیقی سایر نقاط که تحت تأثیر موسیقی ایران شکل گرفته یا رشد یافته اند تحریر دیده می شود. بنابراین در آواز سنتی کشورهایی مانند عراق، سوریه، ترکیه، افغانستان و هند نیز تکنیک تحریر ایرانی دیده می شود.
با شنیدن ابتدایی ترین آوازهای ایرانی در صد سال قبل، تنوع و تفاوت زیادی در تحریرهای خوانندگان به چشم می خورد. به طوری که شیوه گوش دادن به صدای ضبط شده برای حل مشکلات تحریر به شیوه ای مرسوم برای خوانندگان تبدیل شد. سید حسین طاهرزاده اولین شخصی بود که به این شیوه اشکالات تحریر خود را با دستگاه فونوگراف گوش می کرد و اصلاح می نمود.
تحریر در آواز سنتی ایرانی بهترین راهکار برای گردش ملودیک است. این تکنیک راهی برای ارائه و سپس درهم آمیختن نغمه ها محسوب می شود تا به طرز لطیفی به گوش شنونده برسد. هرجا که ملودی به خواننده زمان کافی برای اجرای نغمه با كلام ندهد، تحریر به کمک می آید.
قدرت و قابلیت خواننده به وسیله ی تحریرهای بداهه و ابداعی اش مشخص می شود. هر خواننده می تواند تحریرهای منحصر به خود را داشته باشد. هوش موسیقایی، خلاقیت، ساختار حنجره و بعضی توانایی های فیزیکی بر روی تحریر موثر هستند. تحریر در آواز سنتی ایرانی، رنگ آواز محسوب می شود.
معروف ترین خوانندگانی که تحریرهای خاص اجرا کرده اند
خوانندگان زیر به واسطه اجرای تحریر در آواز سنتی ایرانی شهرت بسیار یافته اند:
- قمرالملوك وزیری، نكیسا، دماوندی، تاج اصفهانی، محمودی خوانساری، طاهرزاده، ادیب خوانساری، اقبال آذر، ایرج، گلپایگانی، ظلی، سلیمان امیرقاسمی، علیرضا افتخاری، روح انگیز، شجریان، بنان و غیره.
شنیدن تحریر ایرانی
برای آن که بیشتر با این ویژگی موسیقی ایرانی آشنا شوید، در زیر به معرفی آلبومی می پردازیم که در آن، ضمن اجرای آواز سنتی ایرانی نمونه هایی از انواع تحریر ایرانی را به اجرا گذاشته اند:
البته، برای آشنایی با این ویژگی موسیقی ایرانی، لازم نیست که فقط به دنبال آلبومی با نام “تحریر ایرانی” باشیم. هر آوازی که چهچهه دارد، تحریری را به اجرا گذاشته است که حتما قبلا مشابه آن را شنیده اید.
