مسجد و مدرسه سپهسالار پس از مدرسه چهارباغ اصفهان، از جمله بزرگ‌ترین و باشکوه‌ترین بناهای مذهبی تهران به شمار می‌رود. بعد از انقلابِ سال ۵۷، بنای مزبور به مسجد «آیت الله مطهری» تغییر نام یافت و هم اکنون از جاهای دیدنی تهران به شمار می‌آید.
مسجد سپهسالار در خیابان «بهارستان» واقع شده است که به نام‌های «مصطفی خمینی» یا «سیروس» نیز شناخته می‌شود. در مجاورت این بنای قاجاری، عمارت بهارستانِ مجلس شورای ملی به چشم می‌خورد. در این مقاله قصد داریم شما را با ویژگی‌های این مسجد-مدرسه بیش‌تر آشنا کنیم.
تاریخ مسجد و مدرسه سپهسالار
در سال ۱۲۵۷ خورشیدی، مقارن با دوران پادشاهی ناصرالدین شاه، «میرزا حسین خان سپهسالار قزوینی» این مسجد را به توصیه‌ی «حاجی پیرزاده نائینی» بنا کرد. در سال ۱۲۶۰ خورشیدی و در میانه‌ی کار، سپهسالار درگذشت و برادر او، «میرزا یحیی خان مشیرالدوله» ساخت آن را تقریبا به پایان رسانید.
با این وجود، در طی سال‌های بعد نیز همچنان بخش‌های مختلف بنا تکمیل شدند:
- در سال ۱۳۲۰ خورشیدی، در محل گلخانه، تالاری ایجاد شد که امروزه به عنوان «مجموعه دارالقرآن» کاربرد دارد.
- در سال ۱۳۴۲ خورشیدی، «استاد حسین لرزاده» در شبستانِ زمستانی تغییراتی اعمال نمود.
- در سال ۱۳۷۵ خورشیدی، «مهندس سعیدی» گنبد اصلی مسجد مزبور را به‌طور اساسی بازسازی کرد.
به طور کلی، طراحی این مسجد-مدرسه توسط «مهدی خان مستحن الدوله شقاقی» انجام گرفت و هسته‌ی اصلی آن در ۵ سال ایجاد شد؛ ساخت آن را نیز معمارهای مختلفی بر عهده گرفتند.
قسمت‌های مختلف بنا و ویژگی‌های آنها
این ساختمان دارای ۶ ورودی در اضلاع مختلف است که هرکدام از ویژگی‌های متمایزی برخوردار هستند. برای مثال، ورودی ضلع جنوبی در یک کوچه‌ی شش متری واقع شده است.
علاوه بر آن، ورودیِ ضلع غربی که به عنوان ورودی اصلی استفاده می‌شود، دارای جلوخان (سردری بزرگ و درب دولَتی آهنی بزرگ و باشکوه) است. این درب آهنی، در حاشیه‌ی خیابان بهارستان قرار دارد. در مقابل درب اصلی، ورودیِ ضلع شرقی قرار گرفته است که به‌عنوان ورودی بانوان استفاده می‌شود و به «درب زنانه» شهرت دارد.
با عبور از ورودی‌های مزبور، صحن یا حیاط مرکزی با ابعاد ۶۱ × ۶۲ متر مربع و به شکل چهارگوش مشاهده می‌شود. اطراف این حیاط، چهار باغچه و در میانه‌ی آن، حوض بزرگی تعبیه شده است. در گذشته آب این حوض از طریق «قنات مهران» تأمین می‌شد.
در ضلع شرقیِ حیاط مسجد و مدرسه سپهسالار، نمازخانه‌ای به نام «چهل ستون» وجود دارد. در انتهای حیاط نیز ساختمانی دو طبقه بنا شده است. در هر کدام از طبقات این ساختمان، حجره‌هایی برای سکونت طلبه‌ها تعبیه شده‌اند و تعداد آنها به ۶۰ عدد می‌رسد.
در چهار ضلع این ساختمان، چهار ایوان به چشم می‌خورند، اما ایوان ضلع جنوبی، بزرگ‌تر از سایرین است. ایوان مورد نظر در نهایت به مقصوره و گنبدی بزرگ راه می‌یابد.
در مقابل ایوان مزبور، ایوان شمالی قرار گرفته است که در قسمت بالای آن دو گلدسته مشاهده می‌شوند. در میانه‌ی این گلدسته، ساعت بزرگی وجود دارد. این ساعت با سه ناقوس، در قرن ۱۹ میلادی در فرانسه ساخته شده است. این ساعت سه ناقوسه، در اتاقی به ابعاد ۵.۱× ۵.۲× ۵ متر با دو روی مختلف، یکی به سمت حیاط مرکزی و دیگری به سمت عمارت بهارستان قرار دارد. نمای اتاقک مزبور کاشی‌کاری شده است.
مسجد و مدرسه سپهسالار کتابخانه‌ای نیز دارد که در محل «فرهنگستان ایران» یا «فرهنگستان اول» بنا شده است. سپهسالار، این کتابخانه را در سال ۱۲۵۹ خورشیدی با خرید ۴۰۰۰ نسخه کتاب از کتابخانه‌ی اعتضاد السلطنه، پسر فتحعلی شاه قاجار، ایجاد نمود. هم اکنون، کتابخانه‌ی مزبور دارای گنجینه‌ای بیش از ۴۲۰۰ نسخه‌ی خطی و قریب به ۱۰ هزار کتاب چاپ سنگی است.
مسجد مزبور، همچنین یک شبستان تابستانی یا گنبدخانه نیز دارد که بزرگ‌ترین فضای آن محسوب می‌شود. دهانه‌ی این شبستان، ۱۵ متر، بلندای آن، ۳۴ متر و مساحت آن، ۱۶۰۰ متر مربع است. این شبستان از نظر فضاسازی، یکی از نمونه‌های بی‌نظیرِ زمان خود محسوب می‌شود.
معماری و تزئینات مسجد و مدرسه سپهسالار
در شیوه‌ی طراحی این مسجد-مدرسه، آمیزه‌ای از معماری ایرانی و معماری مساجد استانبول مشاهده می‌شود. این بنا مشخصاً با الهام از از مساجد ذیل ساخته شده است:
- مسجد جامع اصفهان، مدرسه چهار باغ اصفهان و مدرسه ایاصوفیه در استانبول.
بنای مزبور را با الهام از شیوه‌ی معماری مساجد ترکیه، به‌شکل یک گنبدِ دو گوشِ خوابیده و هشت گلدسته ساخته‌اند. علاوه بر آن، این بنا ۸ مناره دارد که تعداد آنها بیش‌تر از تعداد مناره‌های رایج در معماری مساجد ایران است.
بلندترین مناره‌ی بنای مزبور، ۳۷ متر و کوتاه‌ترینِ آنها ۲۵ متر ارتفاع دارد. این مناره‌ها از آجرهای مزین به کاشی‌کاری‌های زیبا، شکل گرفته‌اند.
عمده مصالح مورد استفاده در مسجد و مدرسه سپهسالار، آجر است، اما از این مصالح برای تزیین استفاده‌ی چندانی نکرده‌اند. در واقع، بیش‌تر تزیینات بنای مزبور شامل این موارد است:
- انواع یزدی‌بندی، مقرنس‌کاری، کاسه‌بندی و کاشی‌کاری
علاوه بر آن، تزیینات سنگی نیر در این بنا به چشم می‌خورند که گاهی این تزیینات جابه‌جا استفاده شده‌اند. از این منظر، بنای مزبور با سایر بناهای دوره قاجار متفاوت است و به شیوه معماری دوره زندیه شباهت دارد.
حتما از مسجد و مدرسه سپهسالار دیدن کنید
مسجد و مدرسه سپهسالار متعلق به دوره قاجار است که از سبک معماری ایرانی و ترکیه پیروی می‌کند. بنابراین، برای مطالعه‌ی دو سبک مورد نظر، این مسجد-مدرسه می‌تواند مورد توجه باستان‌شناسان قرار بگیرد. دستی بر ایران ضمن معرفی بنای مزبور، پیشنهاد می‌کند با رعایت اصول گردشگری مسئولانه از سایر جاذبه‌های گردشگری تهران دیدن فرمایید.
مدرسه و مسجد سپهسالار کجاست؟
مسجد سپهسالار در خیابان بهارستان تهران و در نزدیکی عمارت قاجاری مجلس شورای ملی قرار دارد. موقعیت مکانی دقیق این مدرسه را در زیر مشاهده می‌کنید:
پرسش‌های متداول درباره مسجد و مدرسه سپهسالار
اگر پاسخ پرسش‌های خود را در موارد زیر پیدا نکردید، از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست، سوالهایتان را با ما در میان بگذارید. ما در اولین فرصت به آنها پاسخ خواهیم داد.
مسجد سپهسالار در چه دوره‌ای ساخته شده است؟
ساخت این مسجد در دوره‌ی ناصرالدین‌شاه قاجار آغاز شد و قدمتی نزدیک به ۱۵۰ سال دارد. بعدها نیز بخش‌هایی به بنای اصلی اضافه شد.
نام دیگر مدرسه سپهسالار چیست؟
پس از انقلاب ۱۳۵۷، نام مدرسه عالی سپهسالار به مدرسه‌ی عالی شهید مطهری تغییر یافت.
مسجد سپهسالار با الهام از چه بناهایی ساخته شده است؟
معماری این مسجد آمیزه‌ای از معماری ایران و ترکیه است و در ساخت آن از مسجد جامع اصفهان، مسجد چهارباغ اصفهان و مسجد ایاصوفیه در استانبول الهام گرفته شده است.
کوچک‌ترین و بزرگ‌ترین مساجد تهران کدام‌اند؟
مسجدی از موقوفات امین‌السلطان در خیابان لاله‌زار قرار دارد که به مسجد کوچیکه معروف و کوچک‌ترین مسجد تهران است. مسجد سپهسالار نیز بزرگ‌ترین مسجد تهران محسوب می‌شود.
