مسجد شهر قدیم جیرفت، ازجمله مساجد کهن جهان به شمار می‌رود که در حاشیه‌ی هلیل‌رود جیرفت قرار داشته است. این مسجد که از جاهای دیدنی جیرفت به حساب می‌آید، به‌واسطه‌ی کاشی‌کاری‌های زیبای خود و استفاده از روش‌های ابداعی برای تأمین آب وضوخانه شهرت بسیار یافته است. در نوشته‌ی پیشِ رو درباره‌ی شهر قدیم جیرفت و مسجد قدیمی آن اطلاعاتی در اختیارتان قرار می‌دهیم.
تاریخ مسجد شهر قدیم جیرفت (دقیانوس) و اشیای کشف‌شده از آن
عمرولیث صفاری که دومین حاکم خاندان صفاریان بود، اوایل قرن ۱۰ میلادی دستور ساخت این بنا را صادر کرد. کارشناسان عقیده دارند که بنای مزبور حدود ۲۰۰ سال استفاده شده است. سپس، با وقوع برخی حوادث طبیعی نظیر سیل، شهرستان جیرفت و این مسجد زیر گِل و لای مدفون می‌شود.
طی کاوشی که روی این شهر قدیمی انجام شده است، بخش‌های مختلفی از آن کشف شده‌اند:
سازه‌ای ستون‌دار
به‌عقیده‌ی کارشناسان، سازه‌ی ستون‌دار متعلق به شبستان مسجد بوده است؛ چراکه در فاصله‌ی ۴۰ متری جنوب غربی آن، محرابی مشاهده می‌شود.
ستون‌های این شبستان پایه‌‌هایی مستطیل‌شکل و بدنه‌ای نیم‌بیضی دارند. چیدمان آجر آنها به‌صورت دوتایی و با اندود گچ و ساروج است.
به‌عقیده‌ی کاوشگران، پس از مرمت و بازسازی مسجد در دوره‌ی سلجوقیان، دوباره از آن استفاده شده است.
مناره‌ی مسجد
این مناره سازه‌ای استوانه‌ای‌شکل است که روی پایه‌ای مکعبی قرار دارد. احتمال دارد که در گذشته، مناره‌ی مسجد ارتفاع زیادی داشته است؛ ولی اکنون تنها یک‌ونیم متر از آن کشف شده است.
در ساختار مناره مسجد شهر قدیم جیرفت، مصالحی مانند ملات گچ و آجر به کار رفته است. به‌تازگی، در قسمت غربی مناره‌ی مسجد، یک گذرگاه سنگ‌فرش با جهت شمال شرق به جنوب غرب کشف شده است که اندوده‌ای رنگی دارد و در قسمت پشتی آن، یک فضای معماری دیگر وجود دارد. به نظر می‌رسد فضای معماری کشف‌شده، کاربرد مسکونی داشته است.
حوضچه یا وضوخانه
در ضلع شمالی شبستان مسجد شهر قدیم جیرفت، حوضچه یا وضوخانه‌ای یافت شده است. طبق بررسی کاوشگران، آب کُر موردنیاز مسجد از طریق نهری به طول 37 متر به این حوضچه می‌رسیده تا نمازگزاران از آن استفاده کنند. این آب از بالادست هلیل‌رود وارد این نهر و سپس به داخل مسجد هدایت می‌شده است.
افزون بر این‌ها، طی کاوش‌های صورت‌گرفته در شهرستان جیرفت، بقایای دیگری از مسجد شهر قدیم کشف شده است که به شرح زیر هستند:
- ایوان یا گنبدخانه‌ای در سمت قبله با بقایای محرابی با گچبری زیبا
- فضایی رواق‌مانند با جوی آب کوچکی در میانه‌ی آن
- یک کف آجرفرش
- فضاهای حجره‌مانند در ضلع شمالی رواق
- یک صحن میانی با کف آجرفرش در ضلع شرقی ایوان
- صحنی روباز با کف آجرفرش در ضلع جنوبی صحن میانی
- مناره‌ای در فاصله‌ی ۱۹ متری جنوب ایوان
اطلاعاتی درباره‌ی شهر قدیم جیرفت
شهرستان جیرفت که در جنوب شرقی ایران واقع شده است، به‌عنوان مرکز حوزه‌ی فرهنگی جازموریان شناخته می‌شود. وجود آثاری از اشیای قدیمی در جیرفت، نشان‌دهنده‌ی تعلق آن به زمان‌های گذشته است. برخی از این آثار عبارت‌اند از:
- سنگواره‌های حیوانی عظیم‌الجثه
- آثار پراکنده‌ی دوران پارینه‌سنگی مربوط به هزاره‌ی پنجم
- آثار دوران نوسنگی متعلق به هزاره‌ی سوم
این شهرستان، یک قسمت باستانی به‌نام دقیانوس دارد که جزو جاذبه‌های گردشگری جیرفت به شمار می‌رود. مسجد شهر قدیم جیرفت در این قسمت قرار دارد. همچنین، در ضلع غربی شهرستان جیرفت و نزدیک به شهرستان کنونی، محوطه‌ای کلنگی و بسیار بزرگ دیده می‌شود که جالب توجه است.
مطابق بررسی‌های صورت‌گرفته، شهرستان دقیانوس که به‌تازگی کشف شده، در هزاره‌ی سوم و دوم پیش از میلاد به اوج شکوفایی در شهرنشینی رسیده بوده است. به‌گونه‌ای که در هزاره‌ی سوم، بازرگانان و صنعتگران پیوسته برای خرید چوب و فلز به این شهرستان رفت‌و‌آمد می‌کرده‌اند.
کشفیات دو دهه‌ی اخیر از شهرستان دقیانوس نشان می‌دهند که آوازه‌ی تمدن هلیل‌رود در گذشته به سومر نیز رسیده بوده است. این موضوع دلیلی است بر غنی‌بودن فرهنگ هلیل‌رود.
دلیل دیگر برای غنای فرهنگی هلیل‌رود، قدمت کتیبه‌های به‌دست‌آمده از این شهر باستانی است. این کتیبه‌ها نشان می‌دهند که گویا اهالی این شهر بسیار پیش از سومریان، به پدیده‌ی خط و نگارش مسلط شده‌اند.
شهرستان جیرفت که به‌عنوان مهم‌ترین مرکز شهری در بخش جنوبی کرمان شناخته می‌شود، در زمان‌های گذشته با نام «ولایت جیرفت» شهرت داشته است. این شهرستان پس از حمله‌ی غُزها و فروپاشی دولت سلجوقیان، به‌تدریج نقش تاریخی و تحول‌ساز خود را از دست داده است. طی سال‌های اخیر، به‌دلیل اقبال گردشگران خارجی به شهر قدیم جیرفت (دقیانوس)، شهرستان جیرفت تا حدودی جایگاه قبلی خود را بازیافته است.
مسجد شهر قدیم جیرفت؛ مسجدی کهن در دقیانوس
مسجد شهر قدیم جیرفت از جمله مساجد قدیمی کشور است که امروزه تنها می‌توان بقایای آن را در این شهرستان مشاهده کرد. با این وجود، باستان‌شناسان علاقه‌ی زیادی به کشف شیوه‌ی معماری این مسجد نشان می‌دهند.
ما در «دستی بر ایران» با معرفی تورهای ایرانگردی، اطلاعات سفر به این شهرستان را برای گردشگران فراهم کرده‌ایم. ضمن اینکه با معرفی مسجد و جاذبه‌های گردشگری جیرفت، شما را به شناخت بیشتر آثار باستانی ایران و گردشگری مسئولانه فرا می‌خوانیم.
مسجد شهر قدیم جیرفت در کجا قرار دارد؟
این شهر در محوطه‌ی باستانی شهر دقیانوس، در نزدیکی جیرفت در استان کرمان قرار دارد. موقعیت مکانی دقیق این محوطه باستانی را در زیر مشاهده می‌کنید:
پرسش‌های متداول درباره مسجد شهر قدیم جیرفت
برای پیدا کردن پاسخ سایر سوالهایتان می‌توانید با ما از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست در ارتباط باشید. ما در اسرع وقت به سوال‌های شما پاسخ خواهیم داد.
مسجد شهر قدیم جیرفت در چه دوره‌ای و به‌دستور چه کسی ساخته شده است؟
این مسجد یکی از قدیمی‌ترین مساجد ایران است که در دوره‌ی صفاریان و به‌دستور یعقوب لیث صفاری ساخته شده است. قدمت بنا به حدود 1200 سال پیش بازمی‌گردد.
آثار تاریخی نزدیک به مسجد شهر قدیم جیرفت کدام‌اند؟
غار شعیب، آرامگاه سالار رضا، آرامگاه امیرحیدر، محوطه‌ی باستانی کنارصندل از آثار تاریخی شهر جیرفت و نزدیک به این مسجد هستند.
معماری مسجد قدیم جیرفت چه ویژگی‌های شاخصی دارد؟
معماری این مسجد با دو ویژگی شناخته می‌شود: کاشی‌های رنگی به‌جامانده از دوران کهن و سازوکار رساندن آب به وضوخانه. معماران با ایجاد نهری، آب را از هلیل‌رود به میان مسجد و وضوخانه رسانده‌اند.
دیرینگی شهر دقیانوس که مسجد قدیمی جیرفت در آن قرار دارد، به چه دوره‌ای بازمی‌گردد؟
پژوهش‌ها نشان می‌دهد که این شهر باستانی، در سده‌های دوم و سوم پیش از میلاد در اوج شکوفایی و رونق بوده است و جزوی از حوزه‌ی تمدنی باشکوه هلیل‌رود به حساب می‌آید.
