مسجد سرکوچه محمدیه نایین بنایی سلجوقی در مرکز بافت قدیمی این شهر است که به سبب کتیبه‌ها و فضای کوچک معماری خود شهرت بسیار دارد. این مسجد که یکی از جاهای دیدنی نایین به شمار می‌رود، از سال ۱۳۲۱ خورشیدی در لیست آثار ملی ایران قرار گرفته است.
تاریخ مسجد سرکوچه محمدیه نایین و شیوه‌ی نامگذاری آن
کتیبه‌های موجود در این مسجد نشان می‌دهند که این بنا در سال ۱۰۷۷ میلادی و در دوره‌ی سلجوقی ساخته شده است. سلجوقیان ساختمان مسجد را با الهام از سبک معماری ساسانی بنا کرده‌اند.
آندره‌گدار، معمار و باستان‌شناس فرانسوی، این مسجد را «مسجد سرسرا» و عباس زمانی، باستان‌شناس ایرانی، آن را «تالار مستطیل‌شکل گنبددار» می‌نامد. برخلاف این نامگذاریها، مردم نایین به دلیل قرارگرفتن مسجد در محله‌ی «محمدیه» آن را به نام «مسجد سرکوچه محمدیه نایین» می‌شناسند.
بنای مسجد فاصله‌ی اندکی با یکی از مساجد محله‌ی محمدیه به نام «مسجد جامع محمدیه نایین» دارد. قرارگرفتن آن در کوچه‌پس‌کوچه‌های شهر باعث شده است که از چشم بازدیدکنندگان دور بماند.
این مسجد در سال‌های پیش از ۱۳۵۸ خورشیدی یک مرتبه بازسازی شده بود. سپس، سازمان میراث فرهنگی در طی دهه‌های اخیر همهی قسمت‌های بدنه و گنبد و کتیبه‌های مسجد را مجدداً بازسازی کرد.
ویژگی‌ها و سبک معماری
آنچه درباره‌ی مسجد سرکوچه محمدیه نایین بسیار جلب توجه می‌کند، پلان کاملاً متفاوت آن با دیگر مساجد تاریخی کشور است. این مسجد پلانی مستطیل‌شکل با سقف گهواره‌ای دارد و گنبدی خشتی در مرکز بام آن خودنمایی می‌کند. در پلان آن چهارتاق و ایوان نیز مشاهده می‌شود. جالب اینکه زیربنای مسجد بسیار کم است؛ اما همین کوچکی فضا بههمراه شهرت کتیبه‌ها، آن را بسیار بااهمیت کرده است.
کتیبه‌های کوفی این بنا در قسمت فوقانی دیوارها و گنبد، جلوه‌ی بسیار زیبایی دارند. متن کوفی این کتیبه‌ها روی زمینه‌ی گچی با رنگ لاجوردی دورتادور قسمت بالایی دیوار داخلی مسجد کار شده‌اند. شیوه‌ی نگارش کتیبه‌ها یادآور شیوه‌ی اجرای نقاشی به سبک «فْرِسک» یا دیواری است که در نقاشی‌های دوره‌ی ساسانی و اشکانی به کار می‌رفته است.
ساقه‌ی گنبدِ کوچکِ مسجد نیز حاوی کتیبه‌ای است که آیه‌ای از قرآن روی آن مشاهده می‌شود. افزون بر آن، در قسمت دیگر مسجد نیز نام عَشرَه مُبَشَّره (ده تن از یاران پیامبر) بههمراه عبارت «بسم الله الرحمن الرحیم» نگاشته شده است.
معماران بنا تاریخ نگارش همهی کتیبه‌ها را روبهروی محراب به خط عربی حک کرده‌اند. این تاریخ سال ۱۰۷۷ میلادی (۴۶۹ هجری قمری) را نشان می‌دهد.
افزون بر تاریخ حک‌شده روی کتیبه‌های مسجد سرکوچه، با بررسی بسیاری از ویژگی‌های آن متوجه می‌شویم که زمان ساخت آن به قرون اولیه‌ی هجری قمری مربوط می‌شود. بنابراین، ادعای باستان‌شناسان درباره‌ی قدیمی‌تربودن این بنا نسبت به بقیه‌ی مساجد نایین درست است. برخی از این ویژگی‌ها بدین شرح است:
- نوع پلان، مصالح موجود، کتیبه‌های کوفی و محراب کاه‌گلی موجود در زیر کتیبه‌ها.
نوع پلان مسجد و استفاده از ترکیب جدید عناصر معماری ایرانی نظیر چهارتاقی و ایوان و شیوه‌ی اجرای گنبد روی سقف گهواره‌ای جای بحث دارد. دراینباره نامی که عباس زمانی برای این مسجد انتخاب کرده، یعنی «تالار مستطیل گنبددار» دور از تصور است؛ چراکه معمولاً تالار مستطیل‌شکل سقفی مسطح یا گهواره‌ای دارد. این در حالی است که در مرکز سقف مسجد سرکوچه محمدیه نایین یک گنبد و در دو طرف آن دو گهواره قرار گرفته‌اند. بدین ترتیب، قرارگیری گنبد در مرکز، همانند دیگر گنبدهای معمولی، به چهار ستون و چهار قوس و گوشواره نیاز دارد.
برخلاف آنچه ذکر شد، گنبد مسجد سرکوچه محمدیه با استفاده از چهار جرز متصل به دیوار در مقام ستون، تعبیه شده است. دو مستطیل کناری این گنبد نیز همانند شکل مضاعف ایوان، معمولی اما با فضای بسته به نظر می‌رسند.
جالب توجه است که بنای مسجد و حتی گنبد آن با استفاده از خشت خام اجرا شده و وجود اندود کاه‌گلی آن قبل از انجام سفیدکاری کاملاً مشخص است. احتمال می‌رود که سفیدکاری گنبد با آهک سفید برای ایجاد کتیبه، در سال‌های بعدی اجرا شده باشد.
شرح قسمت‌های مختلف مسجد سرکوچه
این مسجد که ترکیب عناصر ایوان و چهارتاقی در آن به کار رفته، متشکل از نقشه‌ای سه‌قسمتی به شرح زیر است:
قسمت شرقی
این قسمت، ورودی بخش میانی به شمار می‌رود و همانند ایوانی از ضلع شرقی کاملاً باز است. در ضلع شمالی قسمت شرقی نیز درگاهی بهسمت بخش انتهایی مسجد مشاهده می‌شود.
قسمت میانی
قسمت میانی با ساختار چهارتاقی خود شباهت زیادی به آتشکده‌های دوره‌ی ساسانی دارد. محراب مسجد در این بخش قرار دارد و از اضلاع شرقی و غربی باز و از ضلع جنوبی بسته است. درگاه کوچک آن نیز در ضلع شمالی است که آن‌هم به قسمت متأخر مسجد سرکوچه باز می‌شود. به نظر می‌رسد که بیشتر تاقگان، مجموعه‌ی تاق‌های متکی بر دیوار ضلع شمالی بنا، کاملاً به بیرون راه داشته‌اند. با اتکا بر این پیش‌بینی، به نظر می‌رسد که جلوی این بخش، حیاطی کوچک یا فضای آزاد کوچکی وجود داشته است.
جالب توجه است که همهی درگاه‌های قدیمی مسجد سرکوچه با رنگ قرمزِ سیر مشخص می‌شوند. ساخت محراب مسجد نیز بهواسطهی درگاه تخت جاسازی‌شده در دیوار صورت گرفته است و برآمدگی قاب‌مانندی دارد که کتیبه‌ای در آن جای گرفته است.
قسمت غربی
این بخش مسجد به قرینهی قسمت شرقی ایجاد شده و مساحت و سقف گهواره‌ای آن همانند قسمت شرقی است. البته قسمت غربی افزون بر ارتباط با قسمت مرکزی بنا، بهواسطهی درگاهی به بیرون نیز راه می‌یابد.
بناهای مشابه مسجد سرکوچه محمدیه نایین
پلان مسجد مزبور کاملاً متفاوت است و نمونه‌ی آن بهندرت دیده می‌شود؛ اما می‌توان دو نمونه‌ی مشابه برای آن در نظر گرفت. این دو بنا نمونه‌هایی از بناهای ساسانی با ترکیب عناصر ایوان و چهارتاقی هستند. در ادامه به بررسی بیشتر آنها خواهیم پرداخت:
ایوان کرخه متعلق به زمان شاپور دوم
ایوان کرخه تالاری مستطیل‌شکل متشکل از قسمتی مربعی در مرکز و دو اتاق مربعی در دو طرف است. سقف قسمت مرکزی این بنا گنبدی و سقف اتاق‌های دو طرف آن گهواره‌ای هستند. عمده تفاوت ایوان کرخه با مسجد محمدیه، مربوط به درگاه‌های ورودی تالار است. در ایوان کرخه، قسمت مربعی‌شکل میانی فقط از دو طرف به بیرون راه می‌یابد.
کاخ دامغان متعلق به اواخر دوره‌ی ساسانی
کاخ دامغان مشابه مسجد سرکوچه، از سه قسمت ایوان و تالار مربع و اتاقی مستطیلی در انتها تشکیل شده است. البته، ایوان کاخ دامغان سه‌قسمتی بوده و اتاق مستطیلی آن از ایوان کوچکتر است.
مختصری درباره‌ی خط کوفی کتیبه‌های مسجد
خط کوفی از ابتدای دوره‌ی اسلام خطی قدسی محسوب می‌شد و بهمرور تحولاتی به خود دید. ساختار هندسی این خط بهصورت خطوط زاویه‌داری است که می‌توان افزون بر سطح دیوار بناهای تاریخی، از آن روی پارچه‌ی ابریشمی نیز استفاده کرد. اهمیت خط کوفی نسبت به دیگر خطوط اسلامی به انعطاف‌پذیری و انحنای خط و هم‌چنین آموزش آسان آن مربوط می‌شود.
بهدلیل مستقیم و زاویه‌داربودن خط کوفی، استفاده از تزیینات مختلف گل و بوته و نظایر آن در اطراف این خط بسیار ساده است. از همین روست که هنرمندان و معماران از این خط بههمراه ترکیب‌بندی‌های متناسب، در تزیین بناها و کتیبه‌نگاری و نوشتن سرفصل‌ها و عناوین سوره‌های قرآن استفاده می‌کنند.
مسجد سرکوچه بهسبب وجود کتیبه‌هایی به خط کوفی، ارزش و اعتبار زیادی دارد. در حالت کلی، کتیبه را می‌توان ابزاری برای ذخیره‌سازی اطلاعات و انتقال افکار و اندیشه‌ها و تمدن بشری از نسلی به نسل دیگر تصور نمود. به همین دلیل، هنرمندان مسلمان صدر اسلام بهمنظور هویت‌بخشی دینی، تاریخی، فرهنگی و هنری، از این خط استفاده می‌کرده‌اند. در آن دوران، استفاده از این خط در کتیبه‌های بناهای تاریخی رواج بیشتری داشته است.
شایان ذکر است که در صدر اسلام، افزون بر تزیینات نگاره‌ای کتیبه‌ها، تزیینات چهره‌ی کتیبه‌ها نیز رونق بسیاری داشته است. بیشتر این کتیبه‌ها در حاشیه‌ی دور گنبد بناهای تاریخی، سطح دیوارها، بالای سردرها و در محراب استفاده می‌شدند.
دلیل شهرت محله‌ی محمدیه نایین
وجود مجموعه‌ای از کارگاه‌های زیرزمینی عبابافی در این محله باعث شهرت آن شده است. در گذشته، تعداد این کارگاه‌ها به پنجاه عدد می‌رسید؛ اما بهتدریج این تعداد به بیست عدد کاهش یافت. این کارگاه‌ها در دل زمین ایجاد شده‌اند؛ به همین دلیل آنها را «دَستکَند» می‌نامند. علت دستکندبودن کارگاه‌ها نیز به وضعیت آبوهوایی منطقه، یعنی زمستان‌های بسیار سرد و تابستان‌های بسیار گرم آن مربوط می‌شود.
گفتنی است که کارگاه‌های عبابافی، در ابتدای تأسیس بهعنوان کارگاه‌های شَعربافی استفاده می‌شدند که در آنها پارچه‌هایی بسیار نازک و زیبا تهیه می‌شد. با کمرنگشدن هنر شعربافی و استقبال بیشتر مردم از پارچه‌ی عبا، هنرمندان این رشته به عبابافی روی آوردند. البته، دردسترسبودن مواد اولیه‌ی پارچه‌ی عبا که شامل کرک شتر و پشم گوسفند می‌شود نیز در تغییر کارگاه شعربافی به عبابافی بی‌تأثیر نبوده است.
مسجد سرکوچه محمدیه نایین را بیشتر بشناسید
این مسجد با برخورداری از سبک معماری ساسانی، نمونه‌ای بی‌نظیر برای گردش و آشنایی با این سبک معماری است. در این فرصت سعی کردیم ضمن معرفی این بنا و چند جاذبه‌‌ی گردشگری نایین، شما را به رعایت اصول مندرج در منشور گردشگری مسئولانه نیز فرا بخوانیم.
مسجد سرکوچه محمدیه نایین کجاست؟
این مسجد در شهر نایین استان اصفهان، محله‌ی محمدیه و در مرکز بافت قدیمی این شهر، مجاور مسجد جامع محمدیه نایین قرار دارد. البته، بهدلیل قرارگیری در یکی از کوچه‌های محله‌ی محمدیه از دید گردشگران دور مانده است. موقعیت مکانی دقیق این مسجد را در زیر مشاهده می‌کنید:
پرسش‌های متداول درباره مسجد سرکوچه
مسجد سرکوچه محمدیه نایین کجاست؟
این مسجد در شهر نایین استان اصفهان، محله‌ی محمدیه و در مرکز بافت قدیمی این شهر، مجاور مسجد جامع محمدیه نایین قرار دارد. البته، بهدلیل قرارگیری در یکی از کوچه‌های محله‌ی محمدیه از دید گردشگران دور مانده است
جاذبه‌های گردشگری اطراف مسجد سرکوچه محمدیه نایین کدام‌اند؟
در محله‌ی محمدیه افزون بر این مسجد، جاذبه‌های دیگری نیز وجود دارند که عبارتاند از:
قلعهی مسجد جامع، حمام عمومی سرکوچه، مسجد جامع محمدیه نایین، مسجد سيد میرهادی محمدیه نایین و کارگاه‌های عبابافی.
