مسجد جامع دزفول بنایی با قدمتی طولانی است که قدیمی‌ترین قسمت آن غریب‌خانه نام دارد. سبک معماری این قسمت مشابه بناهای دوره‌ی ساسانی و به‌خصو‌ص کاخ کرخه است و به احتمال قوی، در قرون دهم و یازدهم میلادی بنا شده است. در ادامه، ضمن ارائه‌ی توضیحاتی درباره‌ی غریب‌خانه، سبک معماری مسجد، تاریخچه‌ی آن و تاریخ بازسازی‌های انجام گرفته را شرح می‌دهیم و شما را با این مسجد که از جاهای دیدنی دزفول به شمار می‌رود، آشنا می‌کنیم.
مسجد جامع دزفول و تاریخچه آن
بر اساس نوشته‌های کتب قدیمی همچون «سالنامه فرهنگ خوزستان»، قدیمی‌ترین بخش مسجد جامع دزفول در قرن دهم میلادی بنا شده است. این قسمت که به نام غریب‌خانه شناخته می‌شود، در ضلع شرقی بنای فعلی مسجد قرار دارد. البته، منابع دیگر از جمله «سالنامه فرهنگ دزفول» این مسجد را متعلق به قرن چهاردهم میلادی می‌دانند. بااینحال، تصور می‌شود قدمت بیشتری داشته باشد و تعلق آن به قرن دهم میلادی با واقعیت سازگارتر است.
بر خلاف آنچه ذکر شد، نشریه‌ی اطلاعات و رادیو‌ی خوزستان و برخی کتب تاریخی چنین بیان می‌کنند که زمان ساخت مسجد جامع دزفول به قرن هشتم میلادی برمی‌گردد. مردم دزفول نیز با عقیده به اینکه غریب‌خانه‌ی مسجد در گذشته زیارتگاه زرتشتیان و پیروان سایر ادیان پیش از ظهور اسلام بوده است، این موضوع را تصدیق می‌کنند.
به‌هرحال، این بنا بر اساس معماری دوره‌ی ساسانی ساخته شده و الگوی آن مشابه کاخ ایوان کرخه است که در دوره‌ی شاپور دوم ساسانی ساخته شده بود. پس از آن، در دوره‌های بعدی و در قرن چهاردهم میلادی، شبستان‌های بنای مزبور ایجاد شده‌اند. جالب اینکه یکی از دانشمندان قدیمی و دینی شهر دزفول در زیر شبستان بزرگ مسجد به خاک سپرده شده است و آرامگاهی برای او ساخته‌اند. او که به نام «عبدالباقی آقامیر» شناخته می‌شده، نزد مردم شهر از احترام و اعتبار خاصی برخوردار بوده و به همین دلیل، آرامگاه او به زیارتگاه مردم تبدیل شده است.
گفتنی است پس گذشت سالیانی از ساخت غریب‌خانه، در قرن چهاردهم میلادی با ساخت شبستان جنوبی مسجد، توسعه‌ی بنا در ضلع جنوبی آغاز شده است. در جلوی غریب‌خانه نیز ایوانی وجود دارد که سنگ‌نوشته‌ای تعلق آن را به سال ۱۱۱۰ هجری قمری (۱۶۹۹ میلادی) نشان می‌دهد.
به نظر می‌رسد گلدسته‌ی مسجد نیز در دوره‌ی قاجار و زمان سلطنت محمدعلی میرزا دولتشاه ساخته شده باشد.
تاریخ بازسازی‌ها
اهمیت ویژه‌ی مسجد برای مردم دزفول باعث شده است که پس از تکمیل ساخت، در دوره‌های مختلف صفوی تا قاجار مرمت‌هایی نیز بر روی آن انجام دهند. تاریخ این مرمت‌ها از روی سنگ‌نوشته‌هایی در قسمت‌های مختلف مسجد نمایان است. برای مثال، یکی از سنگ‌نوشته‌ها تاریخ مرمت بنای مزبور را در دوره‌ی حکومت شاه سلطان حسین صفوی مشخص می‌کند. این موضوع با توجه به کاربرد کاشی‌های آبی فیروزه‌ای در برخی از قسمت‌های مسجد نیز تأیید می‌شود؛ زیرا یکی از شاخصه‌های معماری در دوره‌ی صفوی هستند.
افزون بر آن، یکی دیگر از سنگ‌نوشته‌ها که بر روی سردر اصلی مسجد نصب شده است، تاریخ ۱۱۵۷ هجری قمری (۱۷۴۴ میلادی) را نشان می‌دهد. در این تاریخ که نادرشاه افشار بر تخت پادشاهی ایران نشسته بود، مقرنس‌کاری سردر مسجد را تجدید کردهاند.
همچنین، بر روی یکی از کاشی‌کاری‌های مسجد، تاریخ ۱۲۵۳ هجری قمری (۱۸۳۸ میلادی) حک شده است. این تاریخ مشخص می‌کند که در دوره‌ی محمدشاه قاجار نیز مرمتی بر روی بنای مسجد انجام داده‌اند.
جالب اینکه در دو سوی دیوار شمالی و روی ستون اتاق هئیت‌امنا و کتابخانه‌ی کنونی مسجد، نام خدا، پیامبر(ص)، حضرت فاطمه‌ی زهرا، امام علی، امام حسن و امام حسین(ع) به‌صورت برجسته حک شده است. در این قسمت نیز تاریخ ۱۲۵۳ هجری قمری را می‌بینیم.
آخرین مرمت‌های بخش شرقی مسجد و حوضخانه‌ی آن نیز بر اساس عدد حک‌شده در بالای درِ غریب‌خانه، به تاریخ ۱۳۳۱ هجری قمری (۱۹۱۳ میلادی) برمی‌گردد. در این تاریخ که آقاسیدمحمد آقامیری امامت مسجد را بر عهده داشته، کف ایوان شرقی و شبستان‌های جنوبی را با آجر مفروش کردهاند.
گفتنی است که پس از انقلاب سال ۱۳۵۷ خورشیدی و در طی جنگ تحمیلی ایران و عراق، ورودی اصلی مسجد به‌کلی ویران شده بود. ازاین‌رو، بازسازی‌هایی انجام گرفت که در طی آنها شکل ظاهری سردر به‌کلی تغییر کرد. این تغییرات به‌گونه‌ای انجام شده بود که نما، ابعاد و اندازه‌ی سردر نیز مشابه سردر اصلی نبود.
گذشته از آن، حین بازسازی، قسمت‌هایی به سردر اضافه شدند که پیش‌تر وجود نداشتند. برای مثال، چهارتاقی زیبای گوشهی سمت راست به‌طرف مرکز سردر و دو مناره در اطراف سردر جزو قسمت‌های الحاقی جدید هستند.
همچنین، در طی بازسازی، ارتفاع و ابعاد ورودی نیز تغییر پیدا کرد و دیوارهای اطراف آن به‌جای سنگ با آجر بنا شدند. این در حالی بود که در روستاهای شمالی دزفول سنگ به‌کاررفته در بنای مسجد به‌فراوانی یافت می‌شد.
در زمان جنگ تحمیلی، با اصابت موشک به ضلع شمالی حیاط مسجد، این قسمت نیز به‌کلی ویران شد. پس از آن زمان، قسمت‌های تخریب‌شده نیز بدون شباهت به بناهای قدیمی مسجد دوباره بازسازی شدند.
ویژگی‌ها و سبک معماری مسجد جامع دزفول
بنای مسجد جامع دزفول قدیمی‌ترین مسجد این شهر است که با سبک معماری ساسانی در یک طبقه ساخته شده است. این بنا که صحن بزرگی در مقابل خود دارد، با نماهای آجری، سقف و ستون‌های سنگی زیبای خود شهرت بسیار دارد.
قسمت جنوبی مسجد با سنگ بنا شده است و دو شبستان با بیست ستون در دو سوی آن، و فضاهای پشتیبانی و خدماتی در قسمت شرقی آن قرار گرفته‌اند. در این مسجد، نمازخانه و محراب زیبایی نیز وجود دارند که در مرکز توجه قرار دارند. در واقع، مسجد مزبور زیربنایی در حدود هزار متر مربع را شامل می‌شود که قسمت عمده‌ای از آن را نمازخانه‌ی شبستان با فضای نیمه‌باز تشکیل می‌دهد.
محراب مسجد نیز که در مرکز شبستان قرار دارد، با گچبری‌های زیبا خودنمایی می‌کند. این محراب در مجاورت خود منبری سنگی با ده پله جای داده است که در دو ضلع آن، گلدسته‌های کوچک و سفیدرنگی تعبیه شده‌اند.
همچنین، یک گنبد بر بالای مسجد، دو مناره در جلوی شبستان‌ها و محرابی در محور مرکزی بنای شبستان قرار دارند. افزون بر آن، شوادان (زیرزمین) نسبتاً بزرگ و عمیقی نیز در زیر مسجد ایجاد کردهاند و برای آن ورودی زیبایی در مرکز صحن در نظر گرفته‌اند. این شوادان ۲۰۰متری، ۲۵ پله دارد که اتاق‌های کوچک و بدون دری در مرکز این پله‌ها تعبیه کردهاند که به نام کت مشهورند. برای شوادان دو روزنه به‌منظور تهویه‌ی هوا نیز قرار داده‌اند. این شیوه‌ی تهویه جزو ویژگی‌های معماری دزفول در بناهای تاریخی و بافت قدیم شهر است که به نام دریزه معروف است.
ایوان مسجد جامع دزفول نیز در مرکز صحن قرار دارد و با گلدسته‌هایی به ارتفاع پانزده متر در دو ضلع خود، نمای زیبایی در معرض نمایش می‌گذارد. ایوان مزبور که مزین به کاشی‌‌کاری است، شکوه معماری اسلامی را به رخ همگان می‌کشد. در گذشته، مؤذن بر بالای یکی از گلدسته‌های ایوان می‌ایستاد و با گفتن اذان، نمازگزاران را به مسجد دعوت می‌کرد.
آنها هنگامی که به مسجد وارد می‌شدند، سقفی سنتی بر بالای سر خود مشاهده می‌کردند که با تاق گهواره‌ای، تویزه و کُلَمبو ایجاد شده بود. البته، آنها ابتدا ایوان را پشت سر می‌گذاشتند و سپس به مسجد وارد می‌شدند. بیشتر ایوان‌های مسجد سقف گنبدی‌شکل و آجری دارند؛ اما ایوان اصلی با تزیینات کاربندی و آجرهای رنگی، از بقیه متمایز شده است.
مختصری درباره‌ی غریب‌خانه‌ی مسجد
هسته‌ی اولیه مسجد جامع دزفول را بخشی به نام غریب‌خانه تشکیل می‌دهد که اکنون در ضلع شرقی مسجد قرار دارد. محراب داخل این غریب‌خانه مانند هر محراب دیگری به‌سمت جنوب غربی ایران جانمایی شده است.
بنای غریب‌خانه یا شبستان ضلع شرقی در گذشته طول بسیاری در حدود ۱۴ متر و عرضی در حدود ۶٫۵ متر داشته است. این شبستان را بدان جهت غریب‌خانه می‌نامیدند که محلی برای اسکان غریبان بوده است. در طی سال‌های اخیر (تا بهار ۱۴۰۳)، قسمتی از شبستان مزبور تغییر کاربری داده است و به‌عنوان انبار استفاده می‌شود. بااینحال، با بررسی بخش برجای‌مانده که ساختمانی بسیار قدیمی است، متوجه می‌شویم که قدیمی‌ترین بخش مسجد همین شبستان بوده است.
البته، در حال حاضر غریب‌خانه‌ی مسجد طرح گذشته‌ی خود را حفظ نکرده است. در واقع، الحاقات و تصرفات برای افزایش وسعت مسجد و افزودن ساختمان‌های جدید، باعث تغییر در اندازه‌ی شبستان شده‌اند. چنانچه از پشت‌بام شبستان بدان بنگریم و دیواره‌ها و چهار گوشهی آن را بررسی کنیم، درمی‌یابیم که بنای شبستان در گذشته طول بسیاری داشته است. معمار این بنا آن را مشابه کاخ کرخه دوره‌ی ساسانی ساخته که در سه فرسخی دزفول قرار داشته است.
مسجد جامع دزفول؛ بنایی با سبک معماری ساسانی
در همه‌ی شهرهای بزرگ ایران مسجد جامع وجود دارد. شهر دزفول نیز از این قاعده مستثنا نیست. مسجد جامع دزفول با سبک معماری کم‌نظیر، تاریخچه‌ی طولانی و بازسازی‌های متعدد در دوره‌های مختلف، شهرت بسیاری کسب کرده است. چنانچه بخواهید بنای مزبور را با جزئیات کامل بررسی کنید، بهتر است آن را از نزدیک ببینید. «دستی بر ایران» با شرح کلی و مفصل از بنای مزبور که قابل فهم برای عموم باشد، قصد دارد علاقه‌ی همگان را به بازدید از بناهای تاریخی ایران بیشتر کند.
مسجد جامع دزفول کجاست؟
این مسجد در مرکز شهر دزفول و در خیابان امام خمینی واقع شده است. موقعیت مکانی دقیق این مسجد را در زیر مشاهده می‌کنید:
پرسش‌های متداول درباره مسجد جامع دزفول
لطفا پرسش و پاسخ‌های زیر را بررسی کنید و در صورت داشتن دیدگاه و نظر متفاوت آن را با ما در میان بگذارید. ما در اسرع وقت بدان پاسخ خواهیم داد.
درباره مسجد جامع دزفول چه می‌دانید؟
این بنا قدیمی‌ترین مسجد دزفول است که مشابه یکی از بناهای دوره‌ی ساسانی به نام کاخ کرخه ساخته شده است.
شبستان اصلی مسجد جامع دزفول و غریب‌خانه‌ی آن در کدام اضلاع آن قرار گرفته‌اند؟
این مسجد بنایی با چندین شبستان مختلف است و شبستان اصلی آن در ضلع جنوبی قرار دارد. قدیمی‌ترین شبستان مسجد نیز که هسته‌ی اولیه‌ی آن را تشکیل می‌دهد، شبستان ضلع شرقی است که به نام غریب‌خانه شناخته می‌شود.
