مسجد جامع دزفول بنایی با قدمت طولانی است که قدیمی‌ترین قسمت آن غریب‌خانه نام دارد. این قسمت به احتمال قوی در قرون دهم و یازدهم میلادی بنا شده است و سبک معماری آن مشابه بناهای دوره‌ی ساسانی و به‌خصو‌ص کاخ کرخه است. در ادامه، ضمن ارائه‌ی توضیحاتی درباره‌ی غریب‌خانه، سبک معماری مسجد، تاریخچه‌ی آن و تاریخ بازسازی‌های انجام گرفته را شرح می‌دهیم و شما را با این مسجد که از جاهای دیدنی دزفول به شمار می‌رود آشنا می‌کنیم.
مسجد جامع دزفول و تاریخچه آن
بر اساس نوشته‌های کتب قدیمی همچون «سالنامه فرهنگ خوزستان»، قدیمی‌ترین بخش مسجد جامع دزفول در قرن دهم میلادی بنا شده است. این قسمت که به نام غریب‌خانه شناخته می‌شود، هم‌اکنون در ضلع شرقی بنای فعلی مسجد قرار دارد. البته، منابع دیگر از جمله «سالنامه فرهنگ دزفول» این مسجد را متعلق به قرن چهاردهم میلادی می‌دانند. با این وجود، تصور می‌شود قدمت بیشتری داشته باشد و تعلق آن به قرن دهم میلادی به واقعیت نزدیک‌تر است.
علی‌رغم آنچه ذکر شد، نشریه‌ی اطلاعات و رادیو‌ی خوزستان و برخی کتب تاریخی چنین بیان می‌کنند که زمان ساخت مسجد جامع دزفول به قرن هشتم میلادی برمی‌گردد. مردم دزفول نیز با عقیده به اینکه غریب‌خانه‌ی مسجد در گذشته زیارتگاه زرتشتیان و پیروان سایر ادیان پیش از ظهور اسلام بوده است، این موضوع را تصدیق می‌کنند.
به هر حال، این بنا بر اساس معماری دوره‌ی ساسانی ساخته شده و الگوی آن مشابه کاخ ایوان کرخه است که در دوره‌ی شاپور دوم ساسانی ساخته شده بود. پس از آن، شبستان‌های بنای مزبور در طی دوره‌های بعدی و در قرن چهاردهم میلادی ایجاد شده‌اند. جالب اینکه نخستین دانشمند دینی شهر دزفول در زیر شبستان بزرگ مسجد به خاک سپرده شده است و آرامگاهی برای او ساخته‌اند. او که به نام «عبدالباقی آقامیر» شناخته می‌شد، مورد احترام مردم شهر بوده و به همین دلیل آرامگاه او به زیارتگاه مردم تبدیل شده است.
گفتنی است بعد از ساخت غریب‌خانه با ساخت شبستان جنوبی مسجد در قرن چهاردهم میلادی توسعه‌ی بنا در ضلع جنوبی آغاز شده است. در جلوی غریب‌خانه نیز ایوانی وجود دارد که سنگ نوشته‌ای تعلق آن را به ۱۱۱۰ هجری قمری (۱۶۹۹ میلادی) نشان می‌دهد.
به نظر می‌رسد گلدسته‌ی مسجد نیز در دوره‌ی قاجار و زمان سلطنت محمدعلی میرزا دولتشاه ساخته شده باشد.
تاریخ بازسازی‌ها
اهمیت زیاد مسجد برای مردم دزفول باعث شده است که بعد از تکمیل ساخت، در دوره‌های مختلف صفوی تا قاجار مرمت‌هایی نیز بر روی آن انجام دهند. تاریخ این مرمت‌ها از روی سنگ‌نوشته‌هایی در قسمت‌های مختلف مسجد نمایان است. برای مثال، یکی از سنگ‌نوشته‌ها تاریخ مرمت بنای مزبور را در دوره‌ی حکومت شاه سلطان حسین صفوی مشخص می‌کند. این موضوع با توجه به کاربرد کاشی‌های آبی فیروزه‌ای در برخی از قسمت‌های مسجد مشخص می‌شود که یکی از شاخصه‌های معماری در دوره‌ی صفوی هستند.
گذشته از آن، یکی دیگر از سنگ‌نوشته‌ها که بر روی سردر اصلی مسجد نصب شده است، تاریخ ۱۱۵۷ هجری قمری (۱۷۴۴ میلادی) را نشان می‌دهد. در این تاریخ که نادرشاه افشار بر تخت پادشاهی ایران نشسته بود، مقرنس‌کاری سردر مسجد را تجدید کرده‌اند.
همچنین، بر روی یکی از کاشی‌کاری‌های مسجد تاریخ ۱۲۵۳ هجری قمری (۱۸۳۸ میلادی)، حک شده است. این تاریخ مشخص می‌کند که در دوره‌ی محمدشاه قاجار نیز مرمتی بر روی بنای مسجد انجام داده‌اند.
جالب اینکه در دو ضلع شرقی دیوار شمالی و روی ستون اتاق هئیت امنا و کتابخانه‌ی کنونی مسجد نام خدا، پیامبر، فاطمه‌ی زهرا، حضرت علی، حسن و حسین به صورت برجسته حک شده است. در این قسمت نیز تاریخ ۱۲۵۳ هجری قمری را می‌بینیم.
آخرین مرمت‌های بخش شرقی مسجد و حوضخانه‌ی آن نیز بر اساس عدد برجسته‌ی ۱۳۳۱ هجری قمری (۱۹۱۳ میلادی)، مشخص می‌شود که در بالای درب غریب‌خانه دیده می‌شود. در این تاریخ که آقا سید محمد آقامیری امامت مسجد را بر عهده داشت، کف ایوان شرقی و شبستان‌های جنوبی را با آجر مفروش کرده‌اند.
گفتنی است که پس از انقلاب سال ۱۳۵۷ خورشیدی و در طی جنگ تحمیلی ایران و عراق نیز وروی اصلی مسجد به کلی ویران شده بود. سپس، بازسازی‌هایی انجام گرفت که در طی آنها شکل ظاهری سردر به کلی تغییر کرد. این تغییرات به گونه‌ای انجام شده بود که نما، ابعاد و اندازه‌ی سردر نیز مشابه سردر اصلی نبود.
گذشته از آن، با انجام بازسازی قسمت‌هایی به سردر اضافه شدند که قبلا وجود نداشتند. برای مثال، چهارطاقی زیبای گوشهی سمت راست به طرف مرکز سردر و دو مناره در اطراف سردر جزو قسمت‌های الحاقی جدید بودند.
همچنین، در طی بازسازی ارتفاع و ابعاد ورودی نیز تغییر پیدا کرد و دیوارهای اطراف آن به جای سنگ با آجر بنا شدند. این در حالی بود که در روستاهای شمالی دزفول سنگ به‌کاررفته در بنای مسجد به فراوانی یافت می‌شد.
در طی همین جنگ با اصابت موشک به ضلع شمالی حیاط مسجد، این قسمت نیز به کلی ویران شد. سپس، قسمت‌های تخریب‌شده نیز بدون شباهت به بناهای قدیمی مسجد دوباره بازسازی شدند.
ویژگی‌ها و سبک معماری مسجد جامع دزفول
بنای مسجد جامع دزفول قدیمی‌ترین مسجد این شهر است که با سبک معماری ساسانی در یک طبقه ساخته شده است. این بنا که صحن بزرگی نیز در مقابل خود دارد، با نماهای آجری سقف و ستون‌های سنگی زیبای خود شهرت بسیار دارد.
قسمت جنوبی مسجد با سنگ بنا شده است و دو شبستان با ۲۰ ستون در دو سوی آن و فضاهای پشتیبانی و خدماتی در قسمت شرقی آن قرار گرفته‌اند. در این مسجد نمازخانه و محراب زیبایی نیز وجود دارند که در مرکز توجه قرار دارند. در واقع، مسجد مزبور زیربنایی در حدود هزار متر مربع را شامل می‌شود که قسمت عمده‌ای از آن را نمازخانه‌ی شبستان با فضای نیمه‌باز تشکیل می‌دهد.
محراب مسجد نیز که در مرکز شبستان قرار دارد، با گچبری‌های زیبا خودنمایی می‌کند. این محراب در مجاورت خود منبری سنگی با ده‌پله جای داده است که در دو ضلع آن گلدسته‌های کوچک و سفید رنگی تعبیه شده‌اند.
همچنین، یک گنبد بر بالای مسجد و دو مناره در جلوی شبستان‌ها و در مرکز محور محراب قرار دارند. افزون بر آن، شوادان (زیرزمین) نسبتا بزرگ و عمیقی نیز در زیر مسجد ایجاد کرده و برای آن ورودی زیبایی در مرکز صحن در نظر گرفته‌اند. این شوادان ۲۰۰ متری ۲۵ پله دارد که اتاق‌های کوچک و بدون دربی در مرکز این پله‌ها تعبیه شده است که به نام کت مشهورند. برای شوادان دو روزنه برای تهویه‌ی هوای آن نیز ایجاد کرده‌اند. این شیوه‌ی تهویه جزو ویژگی‌های معماری دزفول در بناهای تاریخی و بافت قدیم شهر است که به نام دریزه معروف است.
ایوان مسجد جامع دزفول نیز در مرکز صحن قرار دارد و با گلدسته‌هایی به ارتفاع ۱۵ متر در دو ضلع خود نمای زیبایی در معرض نمایش می‌گذارد. ایوان مزبور که مزین به کاشی‌‌کاری است، شکوه معماری اسلامی را به رخ همگان می‌کشد. در گذشته، مؤذن بر بالای یکی از گلدسته‌های ایوان می‌ایستاد و با گفتن اذان نمازگزاران را به مسجد دعوت می‌کرد.
آنها هنگامی که به مسجد وارد می‌شدند با دیدن سقف سنتی آن که با تاق گهواره‌ای، تویزه و کُلَمبو ایجاد شده بود، به وجد می‌آمدند. البته، آنها ابتدا ایوان را پشت سر می‌گذاشتند و به مسجد وارد می‌شدند. بیشتر ایوان‌های مسجد سقف گنبدی‌شکل و آجری داشتند، اما ایوان اصلی با تزیینات کاربندی و آجرهای رنگی از آنها متمایز شده است.
مختصری درباره‌ی غریب‌خانه‌ی مسجد
هسته‌ی اولیه مسجد جامع دزفول را بخشی به نام غریب‌خانه تشکیل می‌دهد که اکنون در ضلع شرقی مسجد قرار دارد. محراب داخل این غریب‌خانه مانند هر محراب دیگری به سمت جنوب غربی ایران جانمایی شده است.
بنای غریب‌خانه یا شبستان ضلع شرقی در گذشته طول بسیاری در حدود ۱۴ متر و عرضی در حدود ۶.۵ متر داشت. این شبستان را بدان جهت غریب‌خانه می‌نامیدند که محلی برای اسکان غریبان بود. در طی سال‌های اخیر (بهار ۱۴۰۳) قسمتی از شبستان مزبور تغییر کاربری داده است و به عنوان انبار استفاده می‌شود. با این وجود، با بررسی بخش برجای‌مانده که ساختمانی بسیار قدیمی است، متوجه می‌شویم که قدیمی‌ترین بخش مسجد همین شبستان بوده است. این شبستان را به احتمال قوی در قرون دهم و یازدهم میلادی ساخته‌اند.
البته، در حال حاضر غریب‌خانه‌ی مسجد طرح گذشته‌ی خود را حفظ نکرده است. در واقع، الحاقات و تصرفات برای افزایش وسعت مسجد و افزودن ساختمان‌های دیگر باعث تغییر در اندازه‌ی شبستان شده‌اند. با این وجود، چنانچه از پشت‌بام شبستان بدان بنگریم و دیواره‌ها و چهار گوشهی آن را بررسی کنیم، متوجه می‌شویم که بنای شبستان در گذشته طول بسیاری داشته است. معمار این بنا آن را یادآور کاخ کرخه دوره‌ی ساسانی است که در سه فرسخی دزفول ساخته شده بود.
مسجد جامع دزفول؛ بنایی با سبک معماری ساسانی
در هر شهر بزرگی مسجد جامع وجود دارد، شهر دزفول نیز از این قاعده مستثنی نیست. البته، مسجد جامع دزفول با سبک معماری بی‌نظیر، تاریخچه‌ای طولانی و بازسازی در طی دوره‌های مختلف شهرت بسیاری کسب کرده است. چنانچه شما قصد داشته باشید بنای مزبور را با جزئیات کامل بررسی کنید، بهتر است آن را از نزدیک ببینید. «دستی بر ایران» با شرح کلی و مفصل از بنای مزبور که قابل فهم عموم باشد قصد دارد علاقه‌ی شما را به بازدید از بناهای تاریخی بیشتر کند.
مسجد جامع دزفول کجاست؟
این مسجد در مرکز شهر دزفول و در خیابان امام خمینی واقع شده است. موقعیت مکانی دقیق این مسجد را در زیر مشاهده می‌کنید:
پرسش‌های متداول درباره‌ی مسجد جامع دزفول
لطفا پرسش و پاسخ‌های زیر را بررسی کنید و در صورت داشتن دیدگاه و نظر متفاوت آن را با ما مطرح کنید. ما در اسرع وقت بدان پاسخ خواهیم داد.
درباره مسجد جامع دزفول چه می‌دانید؟
این بنا قدیمی‌ترین مسجد دزفول است که مشابه یکی از بناهای دوره‌ی ساسانی به نام کاخ کرخه بنا شده است.
شبستان اصلی مسجد جامع دزفول و غریب‌خانه‌ی آن در کدام اضلاع آن قرار گرفته‌اند؟
این مسجد بنایی با چندین شبستان مختلف است و شبستان اصلی آن در ضلع جنوبی قرار دارد. قدیمی‌ترین شبستان مسجد نیز که هسته‌ی اولیه‌ی آن را تشکیل می‌دهد، شبستان ضلع شرقی است که به نام غریب‌خانه شناخته می‌شود.
