مسجد تاریخانه از جمله جاهای دیدنی دامغان و از توابع استان سمنان است. این مسجد در جنوب شرقی شهر دامغان قرار دارد و همانند بسیاری از بناهای دوره ساسانیان، بدون پِی ساخته شده است. در این روش ساخت، دیوارها و ستون‌ها بر روی یک لایه آجر قرار می‌گیرند که از سمت قُطر آن، کار گذاشته می‌شوند.
بنای مزبور، در خیابان شهید مطهری (خیابان تاریخانه سابق) قرار دارد و جزو آثار ثبت شده‌ی ملی به شمار می‌رود. این بنا در گذشته به عنوان آتشکده کاربرد داشت. در زمان ورود اسلام به ایران (قرن هفتم میلادی)، با الگوبرداری از ساختمان‌های دوره ساسانی به مسجد تغییر کاربری پیدا کرد.
ویژگی‌های معماری مسجد تاریخانه دامغان
این بنای مستطیل شکل، دارای یک شبستان در جهت قبله، حیاط مرکزی با رواق‌هایی در اطراف آن، محراب، منبر و ۳۴ عدد ستون است. شبستان بنای مزبور، هفت دهانه دارد که دو عدد از آنها در طرفین و در راستای رواق‌ها و پنج دهانه‌ی دیگر، در نمای اصلی واقع شده‌اند.
هم اکنون تعدادی از این ستون‌ها تخریب شده‌اند و فقط ۲۷ عدد باقی مانده است. ۱۸ عدد از ستون‌های مسجد در شبستان اصلی و ستون‌های دیگر، در اطراف حیاط قرار دارند.
تمامی ستون‌های مسجد تاریخانه از آجرهایی به ابعاد ۳۴ × ۳۴ × ۷ سانتی‌متر مکعب بنا شده‌اند. علاوه برآن، محیط این آجرها حدود ۵ متر و قطر آنها به ۱.۶ متر می‌رسند. این آجرها به آجرهای ساخته شده در دوره‌ی ساسانیان شباهت بسیاری دارند.
با استناد به تصاویر باقی مانده از دوره‌های پیشین مسجد، گمان می‌رود هر کدام از ستون‌های بنای مزبور یا حداقل ستون‌های دهانه‌ی میانی، دارای تزیینات گچبری بوده‌اند.
قطعات گچبری یافت شده در پشت دیوار شبستان، (در طی عملیات احداث کانال دفع رطوبت) بر این موضوع صحه می‌گذارد. این ستون‌های گچبری شده، به ستون‌های مسجد جامع نائین شباهت زیادی دارند.
در ضلع غربی شبستان مسجد، درگاهی وجود دارد که به ورودی‌های دوره ساسانی شباهت دارد. مطابق با آثار و شواهد موجود این درگاه، مسیر ورودی به شبستان زمستانی و مسقفِ مسجد بوده است.
با عبور از این درگاه، به شبستان اصلی مسجد مزبور وارد می‌شوید که در دهانه‌ی میانی وسیع آن یک «محراب و منبر» مشاهده می‌شوند. البته، منبر این مسجد مدت‌ها پیش در سال ۱۹۳۷ – ۱۹۳۶ میلادی از میان رفته است.
منبر بنای مزبور که با خشت‌های گلی و چوب ساخته شده بود به قرن هشتم و نهم میلادی تعلق داشت. این منبر، دارای وجه اشتراک زیادی با منبر ساخته شده در زمان قبطیان بود.
در ایران باستان، خشت‌های گلی به جای سنگ مورد استفاده قرار می‌گرفتند. بنابراین، شکل سه گوش و پله‌دار منبر، همان شکل تغییر یافته‌ی منبر سنگی قبطیان محسوب می‌شد.
محراب این بنا را حدود ۵۰ سانتی‌متر پایین‌تر از کف بنا ساخته‌اند که «تاق‌نمایی عمیق با قوس مازه‌دار» به شکل مستطیل دارد. ارتفاع این محراب، حدود ۳۳۵ سانتی‌متر و عرض دهانه آن ۱۴۲ سانتی‌متر است.
محراب مزبور بر خلاف محراب‌های سایر مساجد در قسمت مرکزی دیوار رو به قبله ساخته نشده است. علت این امر به وجود منبر در ضلع راست آن مربوط می‌شود. چنانچه محراب در مرکز دیوار واقع می‌شد، منبر باید در کنار جرز ستون قرار می‌گرفت. بدین ترتیب، واعظ مسجد به هنگام سخنرانی از دید بسیاری از شنوندگان مخفی می‌ماند.
سایر ویژگی‌های شبستان اصلی و حیاط مسجد
شبستان اصلی این مسجد در مقابل خود دارای هفت دهانه‌ی ورودی است که یکی از این دهانه‌ها، راه‌پله‌ای جهت دسترسی به پشت بام دارد. شش دهانه‌ی باقی‌مانده نیز در گذشته اتاق‌هایی داشتند که هم اکنون یکی از آنها سالم باقی مانده است.
خراب شدن این اتاق‌ها باعث شده است که ورودی اصلی مسجد (ضلع شرقی) بسته شده و یکی از ورودی‌های اتاق‌ها به عنوان ورودی اصلی استفاده شود.
در ضلع شرقی مسجد مزبور و قسمت پشتی شبستان، پشت‌بندی وجود دارد که متعلق به شبستان قدیمی است. در سال ۱۳۵۴ خورشیدی، ضمن ساخت پشت‌بندهایی در ضلع شرقی، پشت‌بندهای موجود در قسمت پشتی شبستان نیز مرمت شده‌اند.
علاوه بر آن، در همین سال و به هنگام مرمت پشت‌بندها، کف حیاط و رواق‌ها با آجر فرش شده‌اند. در طی مرمت، کف حیاط حدود یک پله پایین‌تر از سطح رواق قرار گرفته است. از طرفی برای نمایش ستون‌های تخریب شده موجود در اطراف حیاط، مکان آنها را با آجرچینی مشخص کرده‌اند.
علت تخریب برخی از ستون‌های این بنا به مصالح موجود در ساخت آنها مربوط می‌شود. در واقع، برخی از متعلقات بنای مزبور از خشت خام و برخی دیگر، از آجر ساخته شده‌اند. این سبب شده است که قسمت‌های ساخته شده از خشت، در طول زمان از میان بروند.
مسجد تاریخانه دامغان، نمونه‌ای از بناهای دوره ساسانیان
مسجد تاریخانه یکی از جاذبه‌های گردشگری دامغان است و جزو بناهای قدیمی این شهر محسوب می‌شود. این مسجد به علت ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود، هر ساله توجه گردشگران مشتاق بسیاری را به سمت خود جلب می‌کند. «دستی بر ایران» در راستای توسعه‌ی گردشگری میراث فرهنگی، شما را به بازدید از مسجد تاریخانه دعوت می‌کند.
مسجد تاریخانه دامغان کجاست؟
این مسجد در خیابان شهید مطهری (تاریخانه) شهر دامغان از استان سمنان واقع است. موقعیت مکانی دقیق این مسجد تاریخی را در زیر مشاهده می‌کنید:
پرسش‌های متداول درباره مسجد تاریخانه
برای پیدا کردن پاسخ سایر سوالهایتان می‌توانید با ما از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست در ارتباط باشید. ما در اسرع وقت به سوال‌های شما پاسخ خواهیم داد.
قدمت مسجد تاریخانه به چه دورانی مربوط می‌شود؟
دیرینگی بنای اولیه‌ی این مکان که آتشکده بوده است به دوران ساسانیان یعنی سده‌های ۳ تا ۷ میلادی می‌رسد؛ اما بنای اولیه‌ی مسجد در سال‌های میانی سده‌ی هشتم میلادی ساخته شده است.
ویژگی‌های معماری مسجد تاریخانه دامغان چیست؟
دیوارها و ستون‌های مسجد بر آجر و بدون پی کار گذاشته شده‌اند. ساختمان مسجد تاریخانه شکل مستطیلی دارد و شامل یک شبستان، محراب، حیاط و رواق‌هایی اطراف آن، همچنین ۳۷ ستون است که اکنون فقط ۲۷ ستون آن باقی مانده است. ستون‌ها با آجرهایی به‌سبک عهد ساسانیان ساخته شده‌اند و با گچبری‌هایی مشابه گچبری‌های مسجد نایین آراسته گردیده‌اند.
مناره‌ی مسجد تاریخانه دامغان چگونه است؟
مسجد تاریخانه یکی از نخستین مساجد ایران است که مناره دارد. این مناره به‌همت یکی از فرماندهان آل‌زیار ساخته شده است. بدنه‌‌ی آن آجرکاری شده و با ۲۶ متر ارتفاع، مدور است. افزون بر این، کتیبه‌ای به خط کوفی و به عرض ۱.۵ متر در ارتفاع ۶متری آن خودنمایی می‌کند.
