یکی از جاهای دیدنی تهران، مسجد شيخ عبدالحسين است. در قسمت غربی مسجد، مدرسه‌ای نیز به همین نام مشاهده می‌شود. این مسجد که در دوره‌ی قاجار بنا شده است، در خیابان خیام و ضلع جنوبی بازار پاچنار تهران قرار دارد. بنای مزبور در سال ۱۳۳۴ خورشیدی در لیست آثار ملی ایران قرار گرفته است.
دیرینگی ساخت مسجد شيخ عبدالحسين تهران
در دوره‌ی حکومت ناصرالدین شاه قاجار، شخصی به نام شیخ عبدالحسین تهرانی، ملقب به شیخ العراقین، مسجدی را با استفاده از ثلث اموال امیرکبیر بنا کرد. ساخت این مسجد در سال ۱۸۳۹ میلادی شروع شد و پانزده سال به طول انجامید. امروزه بنای مزبور در ضلع جنوبی بازارچه، جلوی خان سید ولی و در محل قدیمی باغ و خرابه‌های پاچنار قرار دارد.
در قسمت غربی این مسجد، مدرسه‌ی شیخ عبدالحسین واقع شده است که منبت‌کاری آن بسیار جلب‌توجه می‌کند. مدرسه یا حوزه‌ی علمیه‌ی مزبور در مدخل جنوبی سید ولی قرار دارد. کتیبه‌های موجود در این مدرسه که با خط نستعلیق برجسته کار شده‌اند، سال ساخت مدخل سید ولی را ۱۲۷۹ هجری قمری نشان می‌دهند.
مدرسه‌ی شیخ عبدالحسین که در یک طبقه بنا شده، بنایی چهار ایوانی است که ایوان غربی آن به گنبدخانه‌ی مسجد راه دارد. این مدرسه دارای بیست حجره و حیاطی با فضای سبز و زیباست.
در دوره‌ی قاجار و اوایل دوره‌ی پهلوی، اداره‌ی هر دو بنا همواره به یک نفر واگذار می‌شد. طی دوره‌های بعدی، این دو بنا از یکدیگر جدا و فعالیت‌شان مستقل شد. هم‌اکنون، اداره‌ی مسجد و مدرسه‌ی مزبور به اداره‌ی اوقاف و هیئت‌امنای آن واگذار شده است.
گفته می‌شود در دوره‌ی قاجار ساختمانی در قسمت جنوبی این مسجد قرار داشت که محل زندگی شاهزاده علی قلی میرزا اعتضادالسلطنه، پسر فتحعلی شاه قاجار بود. ساختمان مزبور دری داشت که به شبستان مسجد شيخ عبدالحسين باز می‌شد. این ساختمان پس از مرگ اعتضادالسلطنه به برادر ناصرالدین شاه، عبدالصمد میرزا عِزّالدوله، تعلق گرفت. در سال‌های اخیر، بنای مزبور تخریب و به‌جای آن، تیمچه‌های سه‌گانه‌ی رحیمیه بنا شد که مکانی برای فروش فرش هستند.
ویژگی‌ها و سبک معماری
مسجد شيخ عبدالحسين قسمت‌های مختلفی دارد که عبارت‌اند از: سردر زیبا، دو مناره‌ی کوچک، مقصوره، گنبد و طاق‌نما. در بالای سردر ورودی مسجد، آیه‌ای از قرآن به خط ثلث غیراستادانه مشاهده می‌شود.
علاوه بر آن، این مسجد دو شبستان به نام‌های «شبستان گرمخانه» و «شبستان پشت قبله» دارد. در ضلع شرقی شبستان گرمخانه‌ی مسجد تزیینات کاشی‌کاری و آجرکاری به‌چشم می‌خورد. شبستان پشت قبله که معروف به شبستان زمستانی است کتیبه‌ای در محراب خود دارد که تاریخ ۱۲۸۵ هجری قمری روی آن حک شده است.
دلیل نام‌گذاری مسجد شيخ عبدالحسين
جالب توجه است که بانی اصلی این مسجد و مدرسه‌ی مجاور آن امیرکبیر بوده است و همان طور که ذکر شد، این دو بنا با ثلث اموال او ساخته شده‌اند. با وجود این، به‌دلیل حساسیت‌های دولت وقت درباره‌ی امیرکبیر، شاگرد او که شیخ عبدالحسین نام داشت، به‌ناچار نام خودش را روی دو بنای مزبور گذاشته است. شیخ عبدالحسین نزد امیرکبیر از عزت و احترام خاصی برخوردار بود و مسئولیت انجام امور قضایی و شرعی او را برعهده داشت.
گفته می‌شود که در گذشته، محل کنونی حوزه‌ی علمیه‌ی شیخ عبدالحسین برای ساخت مشروبات الکلی استفاده می‌شده است. سپس، امیرکبیر با درایت خود و به‌کمک شیخ عبدالحسین، این محل را به محیط فراگیری علوم اسلامی تبدیل کرد.
تاریخ حوزه‌ی علمیه‌ی شیخ عبدالحسین از پهلوی تاکنون
در دوران حکومت رضاشاه پهلوی، برخی از مدارس علمیه، ازجمله مدرسه‌ی شیخ عبدالحسین، دچار آشفتگی زیادی شدند. در آن دوره، مدرسه‌ی شیخ عبدالحسین در اختیار تعدادی دانشجو قرار گرفته بود که از آن به‌عنوان خوابگاه دانشجویی استفاده می‌کردند. تا اینکه سرانجام، آیت‌الله سید هادی خسروشاهی حجره‌ها را خریداری و به طلبه‌ها واگذار کرد. بدین ترتیب، این مدرسه هویت واقعی خود را بازیافت.
مدرسه‌ی شیخ عبدالحسین در سال ۱۳۵۳ خورشیدی به یکی از مراکز ترویج انقلاب تبدیل شده بود. ازآنجا‌که در مجاورت بازار تهران قرار داشت، طی سال‌های بعد به‌عنوان مرکزی برای تحرکات سیاسی‌اجتماعی تهران و حتی کشور استفاده می‌شد.
هم‌اکنون، در مدرسه‌ی شیخ عبدالحسین حدود ۱۱۰ طلبه در حال تحصیل علم هستند. در گذشته، هر سال ۱۵ طلبه به این مدرسه جذب می‌شدند. طی سال‌های اخیر، روند جذب طلبه‌ها به سالانه ۲۰ نفر افزایش یافته است. از میان فعالیت‌های ثابت مدرسه، می‌توان به برپایی اردوهای زیارتی اشاره کرد که همه‌‌ساله برگزار می‌شوند.
بازدید از مسجد شيخ عبدالحسين را در برنامه‌ی سفرتان بگنجانید
مسجد شيخ عبدالحسين یکی از بناهای باشکوه قاجاری است که به‌وصیت صدراعظم معروف قاجاری، امیرکبیر، بنا شده است. شما می‌توانید هنگام سفر به تهران، از این مسجد و مدرسه‌ی مجاور آن دیدن کنید. «دستی بر ایران» ضمن معرفی بنای مزبور و سایر جاذبه‌های گردشگری تهران، شما را به رعایت اصول گردشگری مسئولانه در طی سفر فرا می‌خواند.
مسجد و مدرسه شیخ عبدالحسین تهران کجاست؟
مسجد و مدرسه شیخ عبدالحسین تهران در خیابان خیام، ضلع جنوبی بازار پاچنار واقع شده است. موقعیت مکانی این مسجد و مدرسه تاریخی را در زیر مشاهده می‌کنید:
پرسش‌های متداول درباره مسجد و مدرسه شیخ عبدالحسین
برای پیدا کردن پاسخ سایر سوالهایتان می‌توانید با ما از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست در ارتباط باشید. ما در اسرع وقت به سوال‌های شما پاسخ خواهیم داد.
دلیل نام‌گذاری مسجد و مدرسه شيخ عبدالحسين چیست؟
امیرکبیر بانی اصلی مسجد و مدرسه‌ی شیخ عبدالحسین بوده است و این دو بنا با ثلث اموال او ساخته شده‌اند؛ اما به‌دلیل حساسیت‌های دولت وقت درباره‌ی امیرکبیر، شاگرد او، شیخ عبدالحسین، به‌ناچار نام خودش را روی این دو بنا گذاشت.
قدمت مسجد و مدرسه شیخ عبدالحسین تهران به چه دوره‌ای برمی‌گردد؟
مدرسه و مسجد شیخ عبدالحسین در قرن ۱۹ میلادی ساخته شده‌اند و به دوره‌ی ناصرالدین شاه قاجار تعلق دارند. با این حساب، قدمت این دو بنا در حدود ۱۸۰ سال است و در فهرست آثار ملی ایران نیز قرار دارند.
معماری مسجد و مدرسه شیخ عبدالحسین تهران از چه ویژگی‌هایی برخوردار است؟
شبستان‌های شمالی و جنوبی مسجد، حیاط و حجره‌ها و سردرهای کاشی‌کاری‌شده‌ی مسجد طبق معماری قاجاری ساخته شده‌اند. در چهار ضلع این مسجد و مدرسه اتاق‌هایی برای سکونت طلبه‌ها در نظر گرفته شده که نمای بیرونیِ همه‌ی آنها کاشی‌کاری شده‌اند. درِ غربی مسجد شیخ عبدالحسین از آثار فاخر منبت‌کاری ایران محسوب می‌شود و روبه‌روی در اصلی واقع شده است.
نقش مسجد و مدرسه شیخ عبدالحسین در جریان‌های سیاسی و انقلابی چه بوده است؟
پس از درگذشت شیخ عبدالحسین، تا مدتی این مسجد رونق چندانی نداشت. تا اینکه تبریزی‌ها به تهران مهاجرت کردند و با کمک روحانیون نجف اشرف، مسجد را بازسازی و به پایگاهی برای فعالیت‌های مذهبی و سیاسی تبدیل کردند؛ لذا این مسجد، به مسجدِ آذربایجانی‌ها یا مسجد ترک‌ها نیز معروف است. این بنای تاریخی، در دوران فعالیت‌های مشروطه‌خواهی محل برخی تجمعات اجتماعی و سیاسی بوده است. همچنین، در مبارزات انقلابی در زمان حکومت پهلوی، شخصیت‌های اثرگذار سیاسی در این محل جلسات و محافل مختلفی برگزار می‌کردند.
