آموزشوپرورش یکی از ارکان اساسی هر جامعه است. در ایران نیز از گذشته‌های دور، آموزشوپرورش اهمیت ویژه‌ای داشته است. مدرسه های قدیمی ایرانی از روزگار باستان تا دوران قاجار، نقش مهمی در جوامع مختلف ایفا کرده‌اند. این مدارس در معماری ایرانی نیز به‌خوبی شناخته‌شده هستند. در مدارس ایران باستان، دانش‌آموزان علومی مانند خواندن، نوشتن، حساب، دین و اخلاق را می‌آموختند. با ورود اسلام به ایران، مدارس اسلامی نیز در این کشور تأسیس شدند. این مدارس به آموزش علوم اسلامی و علوم جدید می‌پرداختند. ازجمله مدارس مهم دوره‌ی اسلامی می‌توان به مدارس نظامیه و دارالعلم و مدارس خانقاه‌ها اشاره کرد.
معنای لغوی مدرسه
آنجا که درس دهند و درس خوانند، مکتب، آموزشگاه، دبستان، دبیرستان، جای تدریس، جای آموختن علوم و فنون.
قدیمی‌ترین مدرسه های ایرانی در دوران ایران باستان
گفته شده که در هزاره‌ی اول پیش از میلاد، در سرزمین مادها خط وجود داشته است؛ اما در آن زمان، هنوز نهادها و سازمان‌های اداری وجود نداشته‌اند که منجر به پیدایش مراکز آموزشی مهمی شوند.
یکی از قدیمی‌ترین مدرسه های ایرانی متعلق به اواسط هزاره‌ی دوم پیش از میلاد بوده که در شهر عیلامی شوش کشف شده است. در محل این مدرسه آثاری کشف شده، ازجمله تشتی که برای ساختن گل رس موردنیاز الواح گلی استفاده می‌شده است.
هخامنشیان
در زمان داریوش، حدود چهل‌وشش قوم با فرهنگ‌های متفاوت زیرنظر حکومت هخامنشیان زندگی می‌کردند. اداره‌ی کشوری با چنین وسعتی به دبیرخانه‌های بزرگ و دبیران نیاز داشت که نخست باید در طی دوره‌های معین، دانش لازم ازجمله خواندن و نوشتن را در مراکز آموزشی یاد می‌گرفتند. گفته می‌شود که در آن دوره، دو دیوان وجود داشت که دبیران یک دیوان با خط میخی و دیگری با الفبای آرامی می‌نوشتند. در این دیوان‌ها، مقررات و فرمان‌های مهم را روی لوح‌های سنگی و چرمی می‌نوشتند و به ایالت‌های مختلف می‌فرستادند.
در این دوره، آموزش بیشتر متعلق به طبقه و گروه خاصی بود و جنبه‌ی عمومی و فراگیر نداشت. مراکز آموزشی نیز بیشتر در فضاها و میدان‌های نزدیک کاخ‌های سلطنتی و ساختمان‌های دولتی برقرار بودند.
پارتیان
ویژگی مراکز آموزشی در دوره‌ی پانصدساله‌ی حکومت پارتیان مشخص نیست. اطلاعات موجود از اشکانیان نیز بسیار اندک است.
ساسانیان
حکومت ساسانیان دو ویژگی مهم داشت: مذهبی‌بودن و متمرکزبودن. این دو ویژگی موجب پیدایش نهادها و مراکز آموزشی مهمی شد. تقویت حکومت مرکزی بدون دستگاه اداری قوی و متمرکز امکان‌پذیر نبود. چنین دستگاهی بدون حضور دبیران کارآزموده نمی‌توانست اداره‌ی امور کشوری و لشکری را بر عهده بگیرد.
در آن دوران، اهمیت و منزلت دبیران به‌حدی بود که موجب شکل‌گیری طبقه‌ی خاصی از دبیران شد. واژه‌ی «دبیر» به‌معنای «خط» را واژه‌ای سومری دانسته‌اند که در کتیبه‌های هخامنشی به‌شکل «دپی» آمده است. واژه‌ی «دبستان» مرکب از «دبیر» و «ستان»، معادل کلمه‌ی عربی «مکتب» به‌معنای محل آموزش خط است.
آن زمان در زمینه‌ی آموزش پزشکی، مقررات و ضوابطی وجود داشت؛ برای نمونه، افرادی که در رشته‌ی پزشکی تحصیل می‌کردند، پس از گذراندن مراحل آموزش، برای امتحان تجربی باید بیگانگان و مجرمان را سه مرتبه طبابت، جراحی یا تجویز دارو می‌کردند. اگر کسی بدون داشتن مجوز اقدام به طبابت می‌کرد و بیمار آسیب می‌دید، برای او مجازات فردی اعمال می‌شد که به‌عمد همان صدمه را به شخص بیمار وارد کرده باشد.
جندی‌شاپور یکی از مدرسه های قدیمی ایرانی در زمینه‌ی فلسفه و طب بود که در زمان شاپور ساسانی در خوزستان تأسیس شد. پزشکان در آنجا به امور علمی و نظری طب می‌پرداختند. در این مرکز، دانشمندان و پزشکان از ملیت‌های مختلف ایرانی و یونانی و هندی آثار علمی مهمی ترجمه کردند.
مدرسه های قدیمی ایرانی در دوران پس از اسلام
محل آموزش در قرون اولیه‌ی پس از اسلام، مسجد بود. به این ترتیب که حلقه‌های درس در اوقاتی غیر از وقت‌های نماز جماعت و وعظ، در فضای مساجد برگزار می‌شد. در مسجد جامع و مسجدهای بزرگ گاهی در یک زمان، چند مجلس تشکیل می‌شد که هرکدام به موضوعی اختصاص داشت و تحت‌نظر فقیه و عالمی دینی اداره می‌شد. مجالس و حلقه‌های علمی و فلسفی در خانه‌ی فیلسوفان نیز برگزار می‌شد.
در بین سلسله‌های نخستین و کوچک ایرانی، علویان طبرستان به‌علت توجه به علوم مذهبی جایگاه ویژه‌ای داشتند. یکی از رهبران علوی موسوم به ناصرکبیر در آمل مدرسهای تأسیس کرد و به تدریس فقه، حدیث، شعر و ادب پرداخت.
حاکمان سامانی نیز علم‌پرور و ادب‌دوست بودند. بوعلی‌سینا بازار کتاب‌فروشان شهر بخارا را بی‌همتا دانسته است. این کتاب‌فروشی‌ها فقط محل خریدوفروش کتاب نبودند، بلکه محل تجمع علما، حكما، ادبا و شعرا محسوب می‌شدند. در آن دوران، مدرسه‌های متعددی در بخارا تأسیس شد؛ ازجمله مدرسهای موسوم به «فارجک» در جوار بازار شهر، مدرسه‌ی «کولارتکین» و مدرسه‌ی «ارسلان خان».
از اواخر قرن ۹ و اوایل قرن ۱۰ میلادی، حاکمان برای تأسیس دارالعلوم‌هایی اقدام کردند. تفاوت این دارالعلوم‌ها با کتابخانه‌ها (دارالکتب یا خزانة‌الحکمه) در این بود که مبلغی به‌عنوان کمک‌هزینه هم داده می‌شد.
عضدالدوله از فرمانروایان آل‌بویه در شیراز کتابخانه‌ی بزرگی بنا کرد که به‌گفته‌ی «مقدسی» تاریخ‌دان، نسخه‌ای از کتاب‌هایی که تا زمان وی درباره‌ی هر علم و موضوعی نوشته شده بود، در آنجا فراهم آورده بودند.
ازجمله مدرسه های قدیمی ایرانی موجود، مدرسه‌ی فخریه‌ی سبزوار است که از زمان فخرالدوله‌ی دیلمی به جا مانده و بارها بازسازی شده است.
در عهد غزنویان، تعصبات مذهبی شدت یافت و عده‌ی پرشماری از علما و مردم به اتهام بددینی، جان خود را از دست دادند. در این دوره، بسیاری از مدرسه‌ها و حلقه‌های درس ماهیت سیاسی‌اجتماعی داشتند و نقش مهمی در جریانات اجتماعی بر عهده گرفته بودند.
دوران سلجوقی، دوران نهضت مدرسه‌سازی
جامعه‌ی ایران در دوره‌ی سلجوقیان به گروه‌های متعدد مذهبی‌سیاسی تقسیم شده بود. از یک سو بین پیروان هریک از مذاهب اربعه و از سوی دیگر بین آنان و شیعیان، به‌ویژه اسماعیلیان، اختلاف و درگیری وجود داشت. پادشاهان و وزرا و امرای ایالات برای تبلیغ و ترویج مذهب خود و همچنین برای مقابله با تبلیغات مخالفان خود به‌ویژه اسماعیلیان، مدرسه‌های متعددی راه‌اندازی کردند.
نهضت احداث مدرسه‌های مذهبی در این عصر چنان قوی بود که تعداد مدرسه‌ها و رباط‌ها و دیگر فضاهای آموزشی‌مذهبی و نیز میزان بودجه و هزینه‌ی احداث و اداره‌ی آنان و همچنین پرداخت مستمری به طلاب آن دوران در جهان اسلام بی‌نظیر بود.
خواجه نظام‌الملک طوسی نقش بزرگی در ساخت این مدرسه های قدیمی ایرانی داشت که به نظامیه معروف بودند. خواجه در اغلب شهرهای بزرگ آن زمان مانند اصفهان، نیشابور، بلخ، بصره، هرات، مرو، آمل و موصل، مدرسهای تأسیس کرده بود. مدرسه‌ی نظامیه‌ی بغداد بیش از سایر نظامیه‌ها شهرت داشت.
مدرسه های قدیمی ایرانی از قرن ۱۳ تا ۱۶ میلادی
حمله‌ی مغول به ایران را می‌توان فاجعه‌ای جبران‌ناپذیر در تاریخ این مرزوبوم دانست. فقط قلعه‌های اسماعیلیان از حملات مغول جان سالم به در بردند که بعدها در دوران هلاکو، سقوط کردند. اما در دوران غازان‌خان و الجایتو دگرگونی‌های فرهنگی اتفاق افتاد و در این زمان، مدارس و کتابخانه‌هایی ساخته شد. خواجه رشیدالدین بنای ربع رشیدی را ساخت که به‌گفته‌ی مورخان، مجتمع عظیم دانشگاهی بود.
در زمان حمله‌ی تیمور به ایران، دوباره شاهد کشتار مردم و همچنین نابودی بسیاری از مدرسه های قدیمی ایرانی و سایر مکان‌ها هستیم. در این زمان، بسیاری از علما به ماوراءالنهر گریختند. در زمان شاهرخ پسر تیمور، مدارس بزرگی در بخارا و هرات و سمرقند ساخته شد.
مدرسه های قدیمی ایرانی از قرن ۱۶ تا ۱۹ میلادی
صفویان با حمایت از مذهب شیعه و ترویج آن به قدرت رسیدند. تبلیغ و ترویج آداب و احکام و نشر آن و حمایت از علما، بدون توجه به فضاهای آموزشی و مهیاکردن امکانات آموزشی امکان‌پذیر نبود. به بیان دیگر، تدوین و تبلیغ و اجرای احکام و شعائر مذهبی مستلزم توسعه‌ی نظام آموزشی بود. به این ترتیب، بسیاری از مدرسه های قدیمی ایرانی در آن زمان احداث شدند و هزینه‌های درخورتوجهی صرف آموزش طلاب و اداره‌ی مدارس گردید.
جهانگردانی که در دوره‌ی صفویه در ایران اقامت داشتند، از تعداد پرشمار مدارس سخن گفته‌اند. شاردن، جهانگرد فرانسوی، تعداد مدرسه‌های اصفهان را ۵۷ عدد ذکر کرده است. یکی از سیاحان عثمانی نیز که در اواسط قرن ۱۷ میلادی به تبریز رفته، تعداد مدرسه‌های شهر را در آن زمان ۴۷ عدد دانسته است که همه‌ی آنها آباد بوده‌اند. در سایر شهرهای بزرگ نیز کمابیش به همین صورت مدارس متعددی وجود داشته‌اند.
به این ترتیب، اداره‌ی امور مدارس و پرداخت مستمری به علما و طلاب و اداره‌ی اوقاف زیر نظر دستگاه مذهبی بود. این امور را نهادی گسترده به نام «ملاباشی» مدیریت می‌کرد که از بین علمای معروف و معتبر برگزیده می‌شدند.
دوره نادرشاه
در این دوره، ضربه‌ی سختی بر روند آموزش علوم مذهبی وارد شد؛ چراکه از یک سو رابطه‌ی نادرشاه با علما چندان خوب نبود. او بیشتر در اندیشه‌ی ایجاد نوعی پیوند بین مسلمانان ایران و عثمانی یعنی شیعه و سنی بود که علمای ایرانی و عثمانی از آن استقبال نکردند. از سوی دیگر، جنگ‌های پی‌درپی نادر، باآنکه وحدت و یکپارچگی کشور را تأمین کرد، هزینه‌های سنگینی دربرداشت که موجب ضعیف‌شدن اقتصاد کشور و نارضایتی توده‌های مردم شد. در مجموع، زمان نادرشاه دوره‌ی نامساعدی در تاریخ آموزش علوم مذهبی و احداث مدرسه به شمار می‌آید.
دوره زندیه
در دوره‌ی سی‌ساله‌ی حکومت کریم‌خان زند، زمینه‌ی مناسبی برای گسترس کشاورزی و صنعت فراهم شد. یکی از مدارس این دوره، مدرسه آقاباباخان یا همان مدرسه وکیل در شیراز است که به‌دستور کریم‌خان زند ساخت آن آغاز شد. اما پس از مرگ کریم‌خان، آقا باباخان، بارفروشی مازندرانی، ساخت بنا را ادامه داد و به پایان رساند.
مدرسه آقاباباخان در جنوب شرقی مسجد وکیل شیراز و متصل به آن است. در ورودی کوتاهی دارد که در پشت آن، یک هشتی بدون کاشی‌کاری ساخته شده است. حیاط مدرسه یک حوض بزرگ با لبه‌ی سنگی و چهار باغچه دارد و در سمت شمالی آن، شبستان مدرسه قرار گرفته است. این مدرسه در سال ۱۳۳۳ مرمت شد و در سال ۱۳۴۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
دوره قاجار
قاجارها نتوانستند مانند صفویان به حکومت و سلطنت خود جنبه‌ای شرعی و مذهبی ببخشند. بااین‌حال، آنها با گروهی از علما رابطه برقرار کردند و روابط اقتصادی و سیاسی ایران با کشورهای دیگر را گسترش دادند. این تلاش‌ها در بسیاری از زمینه‌ها به ضرر کشور تمام شد؛ اما در زمینه‌ی آشنایی با برخی جنبه‌های تمدن و فرهنگ اروپا، تأثیرات قابل ملاحظه‌ای داشت. قاجارها مدارس جدیدی ساختند، نشریاتی منتشر کردند و فعالیت‌های فرهنگی متعددی به اجرا درآوردند.
امیرکبیر مدرسه‌ی دارالفنون را در قرن ۱۹ میلادی، با هفت معلم اتریشی و گروهی از معلمان فرانسوی و هلندی و لهستانی تأسیس کرد. این مدرسه نخستین تلاش فرهنگی دولت در زمینه‌ی تأسیس مدرسهای برای تربیت متخصص در ایران به شمار می‌آید.
ویژگی‌های معماری مدرسه های قدیمی ایرانی
هر فضای معماری تحت‌تأثیر عوامل متعددی ازجمله عوامل جغرافیایی و اقلیمی، مصالح و فن ساختمان، کارکردها و عناصر، سنت‌ها و ارزش‌های فرهنگی و خلاقیت و ابتکار معمار شکل می‌گیرد. تأثیر این عوامل در شکل‌گیری اثر معماری به یک اندازه و یکسان نیست؛ بلکه مجموعه شرایطی که اثر معماری تحت‌تأثیر آن خلق می‌شود، نقش هریک از این عوامل را تعیین می‌کند.
هر فضای معماری، به‌خصوص فضای معماری مدارس، باید بتواند در برابر خصوصیات جغرافیایی و اقلیمی، اوضاع مساعدی را برای پاسخ‌گویی به نیازهای انسانی فراهم آورد. برای نمونه، در نواحی گرم و خشک کشور، عموم فضاهای معماری درون‌گرا ساخته شده‌اند. به این ترتیب، نداشتن چشم‌انداز و فضای سبز طبیعی با ایجاد فضای سبز محدودی در حیاط مرکزی جبران می‌شد و چشم‌اندازی دلنشین و شرایطی مطلوبی پدید می‌آورد.
عوامل اقلیمی در شکل‌گیری فضای کالبدی مدارس همواره تأثیری قاطع و یک‌جانبه نداشته‌اند. چنان‌که برای نمونه، استفاده‌ی حداکثری از زمین و نیازداشتن به ایجاد بیشترین تعداد حجره در مدارس مسکونی، موجب می‌شد از هر چهار جهت حیاط برای احداث حجره‌ها استفاده کنند؛ به بیان دیگر، سبب می‌شد برخلاف توزیع فضایی عناصر مدرسه، درباره‌ی جهت نور آفتاب بی‌تفاوت باشند.
البته نحوه‌ی مکان‌یابی حجره‌ها نیز از عوامل بسیار مهم در نحوه‌ی شکل‌گیری فضاهای معماری به شمار می‌آید. کمبود چوب و سنگ در نواحی مرکزی و جنوبی و وجود موریانه و نیز قدرت کم چوب‌های بومی برای پوشش دهانه‌های بزرگ، معماران ایرانی را وادار به استفاده از انواع قوس‌های جناغی برای پوشش دهانه‌هایی می‌کرد که با خشت خام یا پخته به‌صورت چپیله‌ی رومی یا ضربی ساخته می‌شدند.
نوع چفت و شیوه‌ی پوشش دهانه فقط به سلیقه و خواست معمار بستگی نداشت، بلکه به عواملی مانند کیفیت مصالح و اندازه‌ی دهانه وابسته بود. انواع پوشش‌ها مانند تاق و گنبد و کاربندی، هرکدام در جای خود و برای تأمین کارکردی معین استفاده می‌شد. برای فضاهای بزرگ مانند مسجد واقع در مدرسه یا محل تدریس (مدرس)، گاهی از گنبد استفاده می‌کردند.
یکی از مهم‌ترین عناصر فضایی مدرسه های قدیمی ایرانی حجره‌های آن است که نقش مهمی را در تکوین شکل نهایی فضای کالبدی آن بر عهده دارد. قرارگرفتن حجره‌ها در چهار جهت بنا، سیمای خاصی را ایجاد کرده است، شکلی که از برخی جهات کمابیش در کاروانسراها نیز دیده می‌شد؛ زیرا حجره‌ها پیرامون حیاط جای می‌گرفتند.
از عناصر مهم معماری در برخی مدارس، گنبدخانه و حجره بود که دو نوع فضای متمایز از هم را ایجاد می‌کرد. مسجد و ایوان‌ها و مدرسهای (محل تدریس) واقع در مدرسه‌ها نیز هرکدام در تعیین هویت مدرسه و متمایزساختن آن از سایر بناها تأثیر داشتند.
عناصر فضایی و کارکردی مدارس
- حجره‌ی مدرس
- کتابخانه
- مسجد
- اتاق‌های خادم و چراغ‌دار و آبکش
- وضوخانه و سرویس‌های بهداشتی؛ گویا معدودی از مدارس بزرگ در گذشته، مانند مدرسه‌ی مستنصریه، حمام نیز داشته‌اند.
این عوامل در تعیین شکل فضای کالبدی مدارس نقش عمده و تعیین‌کننده‌ای داشته‌اند؛ بااین‌حال، مانع از طراحی و اجرای راه‌حل‌های خلاقانه و ابتکارهای معمار و پاسخ‌گویی به نیازها و خواسته‌های گوناگون نمی‌شدند. خلاقیت و نوآوری معماران موجب شده است که فضای معماری مدارس از تنوع بسیاری برخوردار شوند و اغراق‌آمیز نیست اگر گفته شود که به‌سادگی نمی‌توان چند مدرسه یافت که در همه‌ی زمینه‌ها و جنبه‌ها خصوصیات یکسانی داشته باشند.
نحوه‌ی قرارگیری عناصر فضای کارکردی مدارس اغلب به این ترتیب است که در چهار جهت پیرامون حیاط مرکزی قرار گرفته‌اند. شکل حیاط‌ها به‌صورت مستطیل کشیده یا نزدیک به مربع با گوشه‌های قائمه یا پَخ است.
ورودی مدرسه در یک‌سوی محوری قرار دارد که از وسط دو ضلع و مرکز مستطیل می‌گذرد. فضایی که در سوی دیگر این محور یعنی روبه‌روی فضای ورودی قرار می‌گرفت، به کارکردی غیر از حجره اختصاص می‌یافت؛ مانند گنبدخانه و مسجد، مدرس، کتابخانه یا ایوانی بزرگ که به‌عنوان مسجد یا مدرس استفاده می‌شد. مدرسه‌ی «خیراتخان» در مشهد و مدرسه‌ی «حبیبیه» در فردوس نمونه‌هایی از مدارس دو ایوانی هستند.
اغلب مدرسه های قدیمی ایرانی که از اواخر دوره‌ی سلجوقیان و به‌ویژه از زمان ایلخانان و تیموریان به‌بعد ساخته شدند، چهار ایوانی هستند. در مدارس چهار ایوانی، علاوه‌بر دو ایوانی که یکی در محل ورودی و دیگری در آن‌طرف حیاط و روبه‌روی آن جای داده می‌شد، دو ایوان نیز در دو سوی محوری عمود بر محور پیشین که از مرکز حیاط عبور می‌کند، جای داده شده‌اند؛ مانند مدرسه‌ی غیاثیه خرگرد، مدرسه‌های بالاسر، دودر و پریزاد در مشهد، مدرسه‌های چهارباغ و صدر در اصفهان و مدرسه‌های معصومیه و ابراهیم‌خان در کرمان.
گروه دیگری از مدارس بوده‌اند که در دو سوی محور عمود بر محور ورودی، به‌جای دو ایوان، دو فضای متمایزشده با دهانه‌ای بزرگ‌تر نسبت به حجره‌های واقع در دو سوی خود داشته‌اند. این فضاها که گاه ایوان هم دارند، اغلب به کلاس درس (مدرس) یا کتابخانه و گاهی به مسجد اختصاص می‌یافتند.
این نوع مدارس به‌سبب داشتن چهار فضایی که با ابعادی از حجره‌های مجاور خود متمایز شده‌اند، از نظر فضایی و توزیع کارکردها به مدارس چهار ایوانی شبیه هستند و چه‌بسا بتوان گفت که این طرح متعلق به مدارس کوچک و متوسطی بوده که طرح آنها به تقلید از مدارس چهار ایوانی طراحی می‌شد؛ مانند مدرسه‌ی شاهزاده در یزد و مدرسه‌ی علیا در فردوس و مدرسه‌ی عربان در اصفهان طبرستان.
در اکثر شهرهای گرم و خشک مانند یزد و نائین، سطح آب چند متر پایین‌تر از سطح زمین، در دسترس بود. همچنین به‌دلیل نوع اقلیم آنها، سطح کف اغلب حیاط‌ها کمابیش به‌اندازه‌ی یک طبقه پایین‌تر از سطح معابر بود. مدرسه‌ها مانند سایر بناها دو حیاط داشتند؛ حیاطی که یک طبقه پایین‌تر از سطح معابر بود و حیاطی که در بالا و پیرامون حیاط اول بود؛ مانند مدرسه‌های خان و شاهزاده در یزد و مدرسه‌ی سلطان سیدعلی در نائین و مدرسه‌ی آقابزرگ در کاشان.
در عموم مدارس متوسط، حوضی در وسط حیاط و چهار باغچه‌ی بزرگ در چهارگوشه‌ی حیاط ساخته شده است. سرویس‌های بهداشتی همه‌ی مدارس در محلی دور از دید و در پشت حجره‌ها قرار دارند و دسترسی به آنها اغلب از راهروها یا حیاط‌های کوچکی مستقر در گوشه‌های حیاط اصلی، تأمین می‌شود. دسترسی به طبقه‌ی بالا در مدارس دوطبقه با پله‌هایی صورت می‌پذیرد که در چهارگوشه‌ی حیاط یا در دو سوی ایوان‌ها جای گرفته‌اند. محل پله‌ها در هیچ‌کدام از مدارس به‌گونه‌ای نیست که هنگام ورود به حیاط، در نگاه اول به چشم دیده شوند.
در اغلب مدارس، هر حجره ایوانی داشت و دسترسی به حجره‌های واقع در حیاط همکف بیشتر از داخل حیاط بود؛ اما در مواردی مانند مدرسه‌ی آقابزرگ در کاشان و مدارس واقع در نواحی سردسیر، دسترسی به حجره‌ها از راهرویی واقع در کنار یا پشت حجره‌ها صورت می‌گرفت. در مدرسه‌های بزرگ مانند مدرسه‌ی چهارباغ و صدر اصفهان، مدرسه‌ی سلطانی در کاشان، مدرسه‌ی خان در شیراز و مدرسه‌ی شاهزاده در یزد، حجره‌های طبقه‌ی همکف پستو یا نیم‌طبقه‌ای داشتند که برای انباری یا محل خواب استفاده می‌شد.
اغلب مدارس بزرگ در امتداد یا در جوار بدنه‌ی بازار و راسته‌های اصلی شهر احداث می‌شدند. شهرهایی مانند اصفهان و تبریز و یزد، نمونه‌های خوبی از این موضوع هستند. افزون بر آن، تعدادی مدرسه نیز در محله‌های بزرگ شهر به‌دست اعیان و بزرگان محلی احداث می‌شد.
مهم‌ترین مدارس قدیمی ایرانی
مدرسه غیاثیه خرگرد
مدرسه‌ی غیاثیه‌ی خرگرد یکی از قدیمی‌ترین مدارس ایران است که در اواخر دوره‌ی تیموری ساخته شده و از مهم‌ترین مراکز علمی و فرهنگی آن دوران و احتمالاً آخرین بنای باعظمت دوره‌ی تیموری محسوب می‌شود. بنایی که ترکیبی از عناصر معماری تیموریان و سلجوقیان در آن به کار رفته است. این مدرسه چهار ایوان و یک حیاط مرکزی و همچنین چهار گنبدخانه در گوشه‌های بنای خود داشته است.
مدرسه چهارباغ اصفهان
مدرسه‌ی چهارباغ اصفهان یکی از زیباترین و بزرگ‌ترین مدارس ایران است. این مدرسه در دوره‌ی صفویه ساخته شده است. مدرسه‌ی چهارباغ چهار ایوان دارد که هریک در وسط یک از اضلاع آن قرار گرفته‌اند. ایوان اصلی مدرسه به مسجد، ایوان شرقی به مدرس و ایوان غربی به کتابخانه اختصاص دارد. مدرسه‌ی چهارباغ اصفهان از مهم‌ترین مراکز علمی و فرهنگی ایران در دوره‌ی صفویه بوده است که از عناصر معماری و هنری متعددی برخوردار است: گنبدی با کاشی‌کاری‌های چشم‌نواز، دری مجلل آراسته به طلا و نقره، محراب و منبری باشکوه، خطاطی‌های نستعلیق، کتیبه‌ها و پنجره‌های چوبی مشبک و… .
مدرسه صدر اصفهان
مدرسه‌ی صدر اصفهان یکی دیگر از مدرسه های قدیمی ایران است که در دوره‌ی صفویه ساخته شده است. این مدرسه دو ایوان دارد که یکی به مسجد و دیگری به مدرس اختصاص دارد. تزئینات به‌کاررفته در این بنای تاریخی چشمگیر و تماشایی‌اند؛ ازجمله کاشی‌کاری با نقوش بدیع و متنوع، خطاطی‌های هنرمندانه به‌خصوص معلی، نستعلیق و ثلث با رنگ‌های گوناگون، سقف‌های مقرنس ایوان‌ها، تاق‌ها، محراب‌ها و لچک‌ها، سقف‌های نقاشی‌شده و دیوارهای گچ‌اندود با تنوع رنگ و نقش، گره‌سازی‌های چوبی درها و پنجره‌ها و حجاری حوض‌ها و کف‌پوش حیاط.
مدرسه سلطانی کاشان
یکی از مدرسه های قدیمی ایران مدرسه‌ی سلطانی کاشان است که در دوره‌ی صفویه ساخته شده است. این مدرسه چهار ایوان دارد که هریک در انتهای یکی از دو محور اصلی قرار گرفته‌اند. ایوان اصلی مدرسه به مسجد، ایوان شرقی به مدرس، ایوان غربی به کتابخانه و ایوان شمالی به بازار اختصاص دارد. گنبد عظیم این بنا روبه‌روی در ورودی قرار گرفته و ایوان بلند آن با مقرنس‌کاری و کاشی‌کاری تزیین شده است.
مدرسه خان شیراز
مدرسه‌ی خان شیراز یکی از بزرگ‌ترین مدارس ایران است که در دوره‌ی قاجار احداث شده و به‌دلیل حضور ملاصدرا در آن، شهرت ویژه‌ای داشته است. این مدرسه چهار ایوان دارد که هریک در وسط یکی از اضلاع حیاط مستطیل‌شکل آن قرار گرفته‌اند. ایوان اصلی مدرسه به مسجد، ایوان شرقی به مدرس، ایوان غربی به کتابخانه و ایوان شمالی به بازار اختصاص دارد. گفتنی است که در دو طرف سمت غربی مدرسه، دو گلدسته‌ی آجری بلند قرار داشته که در دوران حکومت زندیه تخریب شده است.
افزون بر این نمونه‌ها، مدارس دیگری نیز در ایران وجود دارند که از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند؛ ازجمله مدرسه‌ی آقابزرگ در کاشان، مدرسه‌ی شاهزاده در یزد، مدرسه‌ی علمیه‌ی آیت‌الله بروجردی در قم، مدرسه‌ی آیت‌الله طالقانی و مدرسه‌ی عالی شهید مطهری در تهران اشاره کرد.
اولین مدرسه کر و لال‌ها
مدرسه‌ی ناشنوایان را جبار باغچهبان در سال ۱۳۰۳ باوجود مخالفت‌های زیاد ازجمله مخالفت رئیس فرهنگ وقت، دکتر محسنی، در تبریز دایر کرد. این مدرسه در کنار باغچه‌ی اطفال باغچهبان، در کوچه‌ی انجمن و در ساختمان معروف به عمارت انجمن تأسیس شد. باغچهبان طی سال‌ها تعلیم و تربیت کودکان، به روشی دست یافت که امروز آن را روش ترکیبی می‌گویند.
پرسش‌های متداول درباره مدرسه های قدیمی ایرانی
در ادامه به برخی پرسش‌های متداول درخصوص مدارس قدیمی ایران پاسخ داده‌ایم. برای پیداکردن پاسخ سایر سؤال‌هایتان می‌توانید با ما از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست در ارتباط باشید.
اولین مدرسه ایران باستان در کجاست؟
در اواسط هزاره‌ی دوم پیش از میلاد، در دوران عیلامی‌ها، یکی از قدیمی‌ترین مدرسه های ایرانی در شوش ساخته شد.
مدرسه های قدیمی ایرانی معروف کدام‌اند؟
مدرسه سپه‌سالار، مدرسه غیاثیه‌ی خرگرد، مدرسه آقابزرگ کاشان، مدرسه دودر، مدرسه صدر، مسجد مدرسه سردار و مدرسه خان شیراز ازجمله مدارس قدیمی معروف هستند.
عناصر معماری در مدارس قدیمی ایرانی چیست؟
• حجره‌ی مدرس
• کتابخانه
• مسجد
• اتاق‌های خادم و چراغ‌دار و آبکش
• وضوخانه و سرویس‌های بهداشتی.
زمان اوج ساخت مدارس ایرانی چه دورانی بوده است؟
دوره‌ی سلجوقی و صفوی دوران اوج ساخت مدرسه های قدیمی ایرانی بوده است.
چرا مدارس نظامیه ساخته شدند؟
به‌علت اختلافات مذهبی در دوران سلجوقی، خواجه نظام‌الملک مدارس نظامیه را تأسیس کرد.
اولین مدرسه مدرن ایرانی چه نام داشت؟
مدرسه‌ی دارالفنون.
