مدرسه و مسجد معیرالممالک در یکی از محله‌های قدیمی پایتخت به‌نام سَنگِلَج و در جنوب شرقی باغی موسوم به معیرالممالک قرار دارد. این ساختمان یکی از بناهای تاریخی دوره‌ی قاجاریه به شمار می‌رود که توسط دوستعلی‌خان معیرالممالک ساخته شده و همچنان فعال است. در اینجا قصد داریم اطلاعات بیشتری درباره‌ی ساختمان مزبور در اختیارتان قرار دهیم و شما را با یکی از جاهای دیدنی تهران آشنا کنیم.
تاریخ مدرسه معیرالممالک تهران
در گذشته، محله‌ی سنگلج تهران دارای چندین منزل مسکونی بود که به شخصی به نام معیرالممالک، از رجال دوره‌ی قاجاریه تعلق داشت. این شخص در سال ۱۸۶۷ میلادی تعدادی بنای عمومی ازقبیل مسجد، مدرسه و آب‌انبار در این محله احداث کرد.
تمامی بناهایی که معیرالممالک ساخت، داخل باغی موسوم به باغ معیرالممالک قرار می‌گیرند که هم‌اکنون به‌عنوان مجموعه‌ا‌ی فرهنگی-هنری شناخته می‌شود. این مجموعه به‌دلیل مجاورت با بازار بزازها و ارتباط گذرهای مجاور آن با میدان محمدیه و بازار نو تهران، اهمیت ویژه‌ای دارد.
علت ساخت مدرسه و مسجد معیرالممالک در مجاورت یکدیگر
جالب توجه است که در گذشته، بیشتر فعالیت‌های آموزشی مانند آموزش خط و کتابت، در مساجد انجام می‌شد. زمان آموزش هم به‌گونه‌ای انتخاب می‌شد که مانع انجام فعالیت‌های عبادی نشود. با‌این‌وجود، گسترش فعالیت‌های متنوع آموزشی و مذهبی باعث شکل‌گیری مدارس برای آموزش علوم مذهبی و دیگر علوم شد.
در کشورمان، معمولاً مدارس به دو شکل ساخته می‌شدند: به‌صورت بخشی از مساجد یا به‌صورت یک واحد مستقل. دوره‌ی اوج احداث مسجد-مدرسه در ایران را نیز می‌توان به عهد قاجاریه نسبت داد. مدرسه و مسجد معیرالممالک نیز در این دوران ساخته شده است.
ویژگی‌ها و سبک معماری مسجد معیرالممالک
بنای مسجد معیرالممالک، مستطیل‌شکل با گنبدها و گلدسته‌هایی در ضلع جنوبی است که یک شبستان زمستانی نیز در ضلع شمالی آن مشاهده می‌شود. در دو ضلع دیگر این مسجد نیز حجره‌های طلاب قرار گرفته‌اند.
مسجد مدنظر، فاقد تزیینات کاشی‌کاری است؛ اما در نمای آن، تزیینات آجرکاری مشاهده می‌شوند. افزون بر آن، یک برج ساعت قدیمی در ضلع شمالی مسجد واقع شده است که جزو زیبایی‌های آن به شمار می‌رود. این مسجد، همانند بسیاری از مساجد و بناهای قدیمی، دارای یک حیاط با حوضی در مرکز آن است که جلوه‌ی زیبایی دارد.
مسجد معیرالممالک، یک گنبد و دو مناره با ویژگی‌هایی خاص دارد. گنبد دوپوش این مسجد فاقد هرگونه تزیین و دارای نمای آجرکاری است. این گنبد، قوسی از نوع شبدری تند دارد که در دوره‌ی صفویان استفاده از آن مرسوم بود.
گنبد مزبور، به‌سبب ارتفاع زیادی که از دهانه‌ی قوس دارد، نیروهای وارده را به پایین انتقال می‌دهد. حالت عمودی شانه‌ی قوس نیز به این امر کمک می‌کند. در مقابل این گنبد و بالای ایوان، دو مناره‌ی آجری قرار دارند که نسبتاً حجیم و سنگین هستند.
مناره‌های مسجد معیرالممالک دارای دو قسمت مجزا هستند که قسمت پایینی آنها به‌شکل مکعب‌مستطیل و قسمت بالایی شکلی مشابه هشت‌پر نیم‌استوانه‌ای دارد. در حد فاصل قسمت مکعبی و نیم‌استوانه‌ای نیز یک صفحه‌ی تخت مشاهده می‌شود که به‌صورت ماهرانه، با استفاده از چند رج آجرکاری ایجاد شده است. در قسمت پایین، مناره‌های مزبور به خط تراز قوس ایوان و سه تاق‌نمای کم‌عرض منتهی می‌شوند.
موقوفات مدرسه معیرالممالک
در گذشته، برای رسیدگی به بناهای قدیمی و انجام اقداماتی در راستای تعمیر آنها، قسمت‌های از بنا را وقف می‌کردند. ضلع جنوبی مدرسه معیرالممالک نیز وقف ساختن یک مغازه و حمام شده بود. سپس، در جریان توسعه‌ی پاسدارخانه‌ی مجاور مدرسه، این مغازه و حمام به بازارچه مبدل شد و درآمد به‌دست‌آمده از آن خرج مدرسه معیرالممالک گردید.
افزون بر آن، در قسمت جنوب غربی مدرسه، آب‌انباری برای خنک نگه‌داشتن آب بنا گردید و دو بادگیر در بالای آن قرار داده شد. این آب‌انبار، آب آشامیدنی موردنیاز محله را تأمین می‌کرد.
ویژگی حجره‌های مدرسه معیرالممالک
گفتنی است که مدرسه معیرالممالک حیاط بسیار زیبایی دارد که در اضلاع شرقی و غربی آن حجره‌هایی در انتهای رواق‌ها قرار گرفته‌اند. هرکدام از این حجره‌ها، دارای دو پنجره هستند که به‌صورت متقارن، در دو جهت ورودی تعبیه شده‌اند و نور موردنیاز محیط را تأمین می‌کنند.
البته در گذشته، یک پنجره در حدفاصل تاق حجره و رواق و یک پنجره‌ی دیگر در دیوار پسین حجره تعبیه شده بود که وظیفه‌ی تأمین روشنایی را بر عهده داشتند. امروزه، هر دوی این پنجره‌ها مسدود شده‌اند.
بازدید از مدرسه و مسجد معیرالممالک را از دست ندهید
مدرسه و مسجد معیرالممالک، به‌سبب فعالیت فرهنگی-هنری خود شهرت بسیاری دارد. گردشگران داخلی و خارجی مشتاق بازدید از آن با تورهای ایرانگردی هستند. امروزه، مدرسه معیرالممالک یا حوزه‌ی علمیه معیرالممالک، به‌سبب وجود حجره‌های متعدد، به‌عنوان محلی برای تحصیل طلاب استفاده می‌شود. از مسجد معیرالممالک نیز برای برگزاری نماز جماعت استفاده می‌شود.
«دستی بر ایران»، ضمن معرفی این بنا و سایر جاذبه‌های گردشگری تهران، شما را به شناخت بیشتر گردشگری مسئولانه فرامی‌خواند.
مسجد و مدرسه معیرالممالک کجاست؟
مسجد و مدرسه معیرالممالک در محله‌ی قدیمی سنگلج تهران و در جنوب‌شرقی باغ معیرالممالک واقع در میدان محمدیه، خیابان خیام، کوچه اهری، کوچه معیّر قرار دارند. موقعیت مکانی دقیق این مسجد را در زیر مشاهده می‌کنید:
پرسش‌های متداول درباره مسجد و مدرسه معیرالممالک
برای پیدا کردن پاسخ سایر سوالهایتان می‌توانید با ما از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست در ارتباط باشید. ما در اسرع وقت به سوال‌های شما پاسخ خواهیم داد.
مسجد و مدرسه معیرالممالک را چه کسی و در چه سالی ساخت؟
مسجد و مدرسه معیرالممالک را دوستعلی‌خان نظام‌الدوله معیرالممالک از رجال دوره‌ی قاجار احداث کرد. تاریخ احداث و وقف بنا را پیش از سال ۱۲۵۰ خورشیدی برآورد کرده‌اند. بنابراین قدمت این بناها افزون بر ۱۵۰ سال است.
تاریخچه مسجد و مدرسه معیرالممالک چگونه بوده است؟
در دوره‌ی قاجار در محله‌ی سنگلج تهران چندین منزل مسکونی به شخصی به‌نام معیرالممالک تعلق داشت. این شخص در سال ۱۸۶۷ میلادی تعدادی بنای عمومی از قبیل مسجد و مدرسه و آب‌انبار در این محله احداث کرد. همه‌ی این بناها داخل باغی موسوم به باغ معیرالممالک قرار دارند. هم‌اکنون این باغ به‌عنوان مجموعه‌ا‌ی فرهنگی‌هنری شناخته می‌شود.
چرا مسجد و مدرسه معیرالممالک در مجاورت یکدیگر ساخته شدند؟
در کشورمان، معمولاً مدارس به دو شکل ساخته می‌شدند: به‌صورت بخشی از مساجد یا به‌صورت واحدی مستقل. دوره‌ی اوج احداث مسجد-مدرسه در ایران را می‌توان به عهد قاجار نسبت داد. مدرسه و مسجد معیرالممالک نیز در این دوران ساخته شدند.
ویژگی‌های معماری مسجد و مدرسه معیرالممالک چیست؟
گنبد مسجد معیرالممالک در عین سادگی، جلوه‌ای خاص دارد. در نمای آن، تزیینات آجرکاری مشاهده می‌شوند. این مسجد، همانند بسیاری از مساجد و بناهای قدیمی، حیاطی با حوضی در مرکز دارد. در گوشه‌ی جنوب‌غربی مدرسه، آب‌انباری ایجاد شد که به‌منظور خنک‌کردن آب آن، دو بادگیر در بالای عمارت ساختند. بدین ترتیب، نیاز آب آشامیدنی محل را نیز تأمین می‌کردند.
