مجموعه طبیعی-تاریخی غار کرفتو و مهرپرستان ایران

غار کرفتو در دل صخره‌هایی مرتفع واقع شده است و یکی از با ارزش ترین معابد مهرپرستان ایران باستان به شمار می رود. این غار در 67 کیلومتری شمال غرب شهر شهرستان دیواندره در استان کردستان ایران قرار دارد. همچنین این غار هفتاد کیلومتر با شرق شهر سقز فاصله دارد. مجموعه طبیعی تاریخی کرفتو در نزدیکی روستای یوزش‌باش کندی می باشد.

باستان شناسان بر این باورند که به احتمال زیاد غار کرفتو در دوران سوم زمین شناسی شکل گرفته است. این غار از نوع غارهای آهکی و طبیعی با قدمتی چندین هزار ساله است و در ارتفاعی بیش از یکصد متر از سطح زمین قرار دارد. برای رسیدن به آن باید بیش از 180 پله را طی کرد.

دالان طبیعی غار بیش از ششصد متر طول دارد. همچنین ارتفاع سقف آن از یک تا دوازده متر متفاوت است. این اختلاف ارتفاع فضاهای جالبی را ایجاد نموده است. این غار محلی برای نیایش های فردی و دسته جمعی پیروان آئین مهرپرستی محسوب می شده است.

وجه تسميه و ريشه لغوی غار کرفتو

در میان عامه مردم منطقه کردستان، از اين غار با نام قلعه كرفتو (قه‌لای كه‌رفتو) ياد می‌شود. مطالعه اوضاع و احوال جغرافیایی و تاریخی نشان می دهد که این غار مامنی برای پناه مردم نیز بوده است.

در مواقع تاخت و ناز و تهاجم اقوام و قبایل گوناگون ساكنين به صورت دسته‌جمعی به اين غار پناه مي ‌بردند تا حفاظت شوند. در حقیقت غار کرفتو پناهگاهی طبیعی بوده است. اين اثر عظیم و برجسته يكی از استحكامات نظامی و استراتژیک منطقه ی کردستان به شمار می رفته است.

همچنین احتمالا كرفتو از دو واژه ”كرف“ و ”تو“ تركيب شده باشد. واژه ”كرف يا كرفت“ در پهلوی به معني ثواب و در اوستا به معنی “ستايش” است. واژه ”تو“ نیز در زبانهای باستانی چون سومری و عيلامی به معنای خورشيد و گرما است.

در زبان كردی كنونی نيز گرما را ”تاو“ و خورشيد را ”هه‌تاو“ خوانند. لذا كرفتو بايد به معنی ستايش گاه خورشيد است. احتمال می ‌رود اين غار و قلعه يكی از اصلی ترین معابد مهرپرستان ایران در غرب این کشور باشد.

تاریخچه کشف مجموعه طبیعی-تاریخی غار کرفتو

حدود ۶۵ تا ۲۵۱ میلیون سال قبل (همزمان با دوره مزوزوییک)، این غار در زیر آب پنهان بوده است. در اواخر همین دوره در اثر بروز خشکسالی، از میان آب سر برآورده است. هنوز هم آب در جای جای غار جریان دارد و نشان دهنده این موضوع می باشد. برای گشت و گذار در برخی قسمت های غار کرفتو باید از قایق های کوچکی بهره برد.

این غار در سال 1818 میلادی توسط شخصی به نام “سر رابرت کرپورتر” بازدید و کتیبه آن خوانده شد. در سال 1838 میلادی هنری اولینسون از غار کرفتو بازدید کرد. وی آن چه را که به وسیله کرپورتر از کتیبه خوانده شده بود، اصلاح کرد. بنابراین، نسخه جدیدی از تاریخ این غار را ارائه نمود.

در سال 1963میلادی، شخصی به نام “سر اورل اشتین” همراه با دستیار هنری‌اش “ایوب‌خان” نقشه های غار کرفتو را تهیه کردند. این نقشه ها شامل اتاق‌های حجاری شده، راهروها و دهلیزهای طبیعی بود. نقشه ها در زمان خود دقت بسیار بالایی داشت. البته اکنون با توجه به خاکبرداری و پاک‌سازی راهروها و دهلیزها، مشخص شده که نقشه اشتین کامل نیست.

به طور کلی، آثار سکونت در این غار متعلق به دوره پیش از تاریخ و از اواخر هزاره پنجم و چهارم پیش از میلاد است. این غار همزمان با پناهگاه ها و غارهای دیگری همچون غار کانی میکائیل در یک کیلومتری کرفتو، مورد استفاده انسان ها به ویژه مهرپرستان ایران بوده است.

این غار در سال 1379 میلادی گمانه‌زنی شد. با بررسی‌های باستان ‌شناختی در محوطه بیرون و داخل غار آثاری از دوران‌های مختلف به دست آمد. تراشه‌های سنگی در طبقه چهارم و محوطه بیرون غار یافت شد. این موضوع می‌تواند نشانه‌ای از استفاده ی انسان در دوران پیش از تاریخ از این غار باشد. نتایج این کاوش ها نشان می دهد که حداقل از هزاره هشتم پیش از میلاد مسیح تا زمان پیش از اسلام، این غار محل عبادت و مکانی مقدس بوده برای مهرپرستان ایران است.

همچنین نمونه های زیادی از سفال‌ها و اشیای تاریخی به دست آمد. این موضوع ادامه سکونت انسان را در طول دوران تاریخی اشکانی و ساسانی و دوران بعد از اسلام یعنی سده‌های دوازدهم تا چهاردهم میلادی را مسجل می‌سازد. در طول سال‌های 1378 و 1379، اقداماتی همچون سامان‌دهی محوطه بیرون غار، پله بندی، سکوهای استراحت، پارکینگ، سرایداری، سرویس‌های بهداشتی و برق‌کشی غار انجام شد.

مجموعه طبیعی-تاریخی غار کرفتو، غاری برای مهر و هراکلس

روی سردر ورودی یکی از اتاق های طبقه سوم کتیبه ای به زبان یونانی وجود دارد. این کتیبه که پس از استفاده مهرپرستان از آن و نیز حمله اسکندر در آنجا کنده شده، تا حد زیادی صدمه دیده و تخریب شده است. کتیبه مزبور از الهه هراکلس یاد کرده است که در بین ایرانیان پس از حمله اسکندر نیز پیروانی داشت. به همین دلیل بسیاری این غار را معبد الهه یونانی نامگذاری کرده اند.

در این کتیبه آمده است: «این خانه هراکلس است، هر کس در آن وارد شود در امان است.» این جمله نشان دهنده کاربری این غار یعنی نیایشگاه می باشد.

با وجود این کتیبه گمان می رود که این غار مدتی مورد سکونت و استقرار قوم سلوکیان (جانشینان پس از اسکندر مقدونی) قرار گرفته است. این قوم پس از فتوحات مهرداد دوم اشکانی به سمت غرب ایران حرکت کرده اند.

محل قرارگیری مجموعه طبیعی-تاریخی غار کرفتو

مـوقـعـیـت غار به گـونه‌ای است که بادگـیـر نمی باشد. همچنین در زمـسـتان برف غار را نـمـی‌پـوشـانـد. پانصد مـتـر دورتـر و در جـنـوب‌ خاوری این غار، بادگـیـر بـوده و بـرف آن را کاملا مـی‌پـوشـانـد. به همین دلیل در زمـسـتان‌ها و هـنگام سـرما درون غار گـرم و در تابـسـتان به لحاظ کـوران باد، غار خـنک می‌باشـد.

عجایب موجود در غار کرفتو

یکی از شگفتی های این غار وجود امکانات زندگی مهرپرستان روزگار باستان ایران در آن می باشد. این امکانات همه نیاز های ساکنان در آن پیش بینی شده است. در بخش های دارای پنجره و نورگیر، شواهدی به دست آمده است. این شواهد نشان می دهد این محل برای آماده سازی مواد غذایی استفاده می شده است. یک تنور کوچک به قطر ۴۳ سانتی متر و عمق ۳۰ سانتی متر وجود دارد که احتمالا برای پخت غذا و نان از آن استفاده می کردند.

برای تامین آب ساکنان غار، از یک سیستم آبرسانی یکپارچه در آن استفاده شده است. به این معنا که شیارها و حوضچه های کنده شده در غار، آب را به تمام قسمت های آن می رساندند. در ابتدای ورودی یک حوضچه به طول ۲۰۰ ، عرض ۷۰ و عمق ۷۲ سانتی متر وجود دارد. قطر مجاری خروجی آب در تمام قسمت ها ۱۲ سانتی متر می باشد. آب مورد نیاز از چشمه های پایین دست غار تامین می شده است. این آب توسط سیستم آبرسانی به همه جای آن می رفته است.

جزئیات معماری این غار

این غار بزرگترین غار دست کن و طولانی ترین غار تاریخی ایران می باشد. همچنین دو بخش طبیعی و دست کن را در خود جای داده است. از سوی دیگر، به صورت آپارتمانی چهار طبقه برای سکونت انسان ساخته شده است. غار کرفتو در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

مسیر اصلی این غار قریب به 750 متر طول دارد. در این مسیر پر پیچ و خم دهانه‌ها و دالان‌های گوناگونی منشعب می‌شوند. به همین دلیل تاکنون کسی قادر به شناسایی تمامی این مسیرها و تهیه نقشه کامل از آن نبوده است. پیچیدگی غار یکی از ویژگی های مهم معابد مهرپرستان ایران محسوب می شود.

در قسمت جلویی غار، چهار طبقه معماری صخره ای و دست کند ایجاد شده است. در هر طبقه اتاق های تو در تو با پنجره ها و نورگیرهایی به فضای بیرونی دیده می شود. بعضی اتاق ها درگاه هایی به سایر فضاها دارند.

دالان ها و راهروهای عبوری، به صورت پله ای تراشیده شده اند. هدف از این امر ارتباط با سایر طبقات بوده است. درب ها و پنجره ها از جنس سنگ هستند. جای مناسب کلون و چفت و بست در پنجره ها و درگاه ها تعبیه شده است. این موضوع، اهمیت تامین امنیت هر قسمت را نشان می دهد. همچنین نشانی از نوعی معماری پیشرفته در آن زمان دارد.

در گذشته ریزش هایی در صخره های بیرونی و پیرامون دهانه ورودی اتفاق افتاده است. از این رو تعداد اتاق ها و راهروهای موجود در کلیه طبقات مشخص نیست. مجموعه معماری صخره ای و دست ساز غار، بسیار گسترده تر از وضعیت کنونی آن بوده است. آثار این تخریب ها هنوز هم کاملا مشخص است.

جزئیات هنری این غار

روی دیوارهای برخی از اتاق های غار و راهروهای عبوری آنها نقوشی از جانوران و گیاهان وجود دارد. زیباترین بخش غار از لحاظ هنری، طبقه سوم آن است.

از جمله جزئیات هنری مجموعه طبیعی-تاریخی کرفتو موارد زیر را می توان نام برد:

• دقت در تراشیدن و کندن اتاق ها
• فرم خاص سقف ها به شیوه کمانی
• ایجاد درگاهی ها و پله های آستانه
• توجه به پنجره ها و نورگیرهای اتاق ها

غار کرفتو از نظر تزئینات موجود در پنجره ها قابل مقایسه با آثار موجود در معماری تپه نوشیجان ملایر از دوران مادها است. به علت استفاده مهرپرستان ایران از این غار، تزئینات اهمیت زیادی داشته است.

ثبت جهانی این غار

برای ثبت جهانی غار کرفتو نیاز به ارتقای شاخص های منطقه ای و زیرساخت های گردشگری وجود دارد. برخورداری از هفت معیار زیر یکی از ویژگی های این مجموعه طبیعی تاریخی است:

• منحصر به فرد بودن
• داشتن سنت فرهنگی و تمدن زنده
• مجموعه معماری شاهکار
• سکونتگاه سنتی بشر
• پدیده طبیعی بارز
• بوم شناسی
• نشان دهنده مراحل عمده تاریخ کره زمین

بدون تردید می توان گفت که کرفتو منطقه ای بالقوه برای گردشگری و آشنایی با آیین های باستانی مهرپرستان ایران است.

غار کرفتو در کجاست؟

این غار در شرق شهر سقز و شمال غرب شهرستان دیواندره استان کردستان واقع شده است. فاصله سنندج تا غار کرفتو حدود 160 کیلومتر و فاصله تکاب تا غار کرفتو حدود 40 کیلومتر است. موقعیت مکانی دقیق‌تر غار کرفتو را در نقشه زیر ببینید:

پرسش‌های متداول درباره غار کرفتو

اگر پاسخ پرسش خود را در اینجا پیدا نکردید، در بخش دیدگاه‌های زیر این پست برای ما کامنت بگذارید و سوال‌تان را بپرسید. ما حتما به آن پاسخ خواهیم داد.