مجموعه حرم امام رضا (ع) و نقش آن در شکل گیری شهر زیارتی و شیعی مشهد

مجموعه حرم امام رضا (ع) از بناهای تاریخی ایران و از جاهای دیدنی مشهد است. این مجموعه سالیان زیادی مورد توجه شاهان و بزرگان حکومتی قرار گرفته است. همچنین علاوه بر مقدس بودن، دارای ارزش تاریخی است. این مجموعه، محل دفن یکی از امامان شیعه می باشد.

حرم رضوی یکی از بزرگترین اماکن مذهبی جهان را شکل می‌دهد، به ‌گونه‌ای ‌که مساحت آن یک میلیون متر مربع و ظرفیت آن ۷۰۰ هزار نفر گزارش شده ‌است. وسعت حرم از ۱۲ هزار مترمربع در گذشته به مساحت کنونی رسیده ‌است. این حرم به لحاظ اندازه، بزرگترین عبادتگاه جهان است. همچنین از نقطه نظر گنجایش، در جهان رتبه دوم را دارد.

وجود این مجموعه زیارتی در مشهد، این شهر را به قطب گردشگری زیارتی جهان اسلام تبدیل کرده است. به همین دلیل، مشهد یکی از توریستی ترین شهرهای ایران به شمار می رود. وجود مساجد، رواق ها، صحن ها، موزه ها، کتابخانه و مهمان سرای حضرت، مجموعه ای تاریخی–زیارتی برای گردشگران پدید آورده است. صدها گردشگر غیر مسلمان نیز از این شهر و از این بارگاه بازدید می کنند.

مجموعه حرم امام رضا (ع) نمونه های ارزشمندی از سبک معماری اسلامی را در دل خود جای داده است.

بخش هایی از این مجموعه به لحاظ قدمت به قرن دوازدهم میلادی می رسند اما بیشترین ساخت و ساز در مجموعه حرم به دوران صفویه و به ویژه شاه طهماسب صفوی باز می گردد.

از سوی دیگر، مشهد با توجه به امکانات مراکز پزشکی و سلامتی متعدد قطب گردشگری سلامت و توریست درمانی کشور نیز هست.

تاریخچه مجموعه حرم امام رضا (ع)

حرم امام رضا (ع) به حرم رضوی و حرم ثامن الحجج (حجت هشتم یا هشتمین امام شیعیان) نیز معروف است. این مجموعه نمونه های ارزشمندی از سبک معماری ایرانی پس از ورود اسلام را در دل خود جای داده است.

ایجاد بنای اولیه حرم و تزئینات آن را به امرای سامانی نسبت می دهند. در زمان دیلمیان نیز تعمیراتی صورت گرفته است. در دوران غزنوی قبه حرم ویران شد، اما پس از مدتی حرم از نو ساخته شد و عمارتی زیبا بر آن بنا گشت.

در قرن های دوازدهم و سیزدهم میلادی سلجوقیان تعمیرات بسیاری در حرم رضوی انجام دادند.

پس از آن با حمله مغول ها به این شهر، قتل عام مردم و ویرانی کامل شهر و غارت اموال موجود در حرم انجام شد. اما مغول ها به بنای حرم آسیبی نزدند.

در زمان ایلخانیان، حرم بار دیگر مرمت شد و در زمان تیموریان توسعه اطراف حرم رضوی آغاز شد. ساخت بنای ارزشمند مسجد گوهرشاد، دو رواق دارالحفاظ و دارالسیاده، مدرسه پریزاد، مدرسه دودر را به این دوران نسبت می دهند.

دوران صفویه دوران اوج شکوه بناهای مذهبی در ایران بود. مذهب شیعه در این دروان به عنوان مذهب رسمی ایران اعلام شد. شاه طهماسب اولین ضریح را به بارگام امام هشتم اعطا کرد.

بازسازی و تزئین و طلاکاری گلدسته های مجموعه حرم امام رضا در این دوره اتفاق افتاد. شاه عباس صفوی کار ساخت صحن عتیق (صحن انقلاب) و رواق های دارالفیض و توحید خانه و رواق گنبد حاتم خانی و گنبد الله وردی خان و شیخ بهاء الدین به بافت حرم را انجام داد.

پیشوند “مشهدی” از همان دوران به اسم هر زائری که به زیارت آستان امام هشتم می آمد، اضافه شده است.

در دوران افشاریه، ایوان صحن تیموری به دستور نادرشاه طلاکاری شد و گلدسته ای بر بلندای ایوان جنوبی صحن عتیق ساخته و همراه با آن طلاکاری شد.

در دوران قاجار رواق دارالضیافه و سومین ضریح حرم ساخته شدند و “صحن نو” به دستور ناصرالدین شاه بنا گردید. همچنین ایوان غربی آن طلاکاری شد که اکنون به صحن آزادی شهرت دارد.

از سوی دیگر، پس از انقلاب نیز کار بازسازی و توسعه حرم به طور جدی دنبال شد. صحن جمهوری اسلامی، جامع رضوی، هدایت و کوثر و رواق امام خمینی در این دوران به مجموعه حرم اضافه شدند.

بخش های مختلف مجموعه حرم امام رضا (ع)

این مجموعه بخش های مختلفی دارد که در اینجا به معرفی آنها می پردازیم.

روضه منوره

آن قسمت از حرم که مدفن حضرت رضا (ع) است روضه منوره نام دارد. این بخش فضایی مربع شکل است که بخشی از آن را ضریح تشکیل می دهد.

صندوق های قبلی حرم و چهار ضریح قبلی در حال حاضر در موزه آستان قدس رضوی نگهداری می شوند. طرح ضریح فعلی از استاد محمود فرشچیان (هنرمند معاصر ایرانی) است.

مسجد بالاسر

این مسجد در غرب روضه منوره (فضای پیرامون ضریح) قرار دارد و بعد از خود روضه، کهن ترین بخش حرم است. ساخت آن به دوران غزنویان باز می گردد. در بخش جنوبی آن محرابی از کاشی معرق ساخته شده است.

سرداب

کف حرم در قسمت مدفن در گذشته حدود دو متر گودتر از سطح اطراف بود. بعدها بر اثر توسعه حرم و بالا آمدن سطوح اطراف، سردابی در محل تدفین حضرت رضا به وجود آمد. گفته می شود اصل مرقد شریف در سرداب و زیر مرقد کنونی قرار دارد.

گنبد و مناره ها

گنبد حرم از نوع گنبدهای دو پوش است. پوشش درونی که از داخل روضه منوره دیده می شود و به آن قبه می گویند. پوشش دوم بالای آن قرار دارد و به آن گنبد می گویند. فضایی خالی به ارتفاع ۱۳ متر در میان پوشش داخلی و خارجی خالی وجود دارد.

مناره ها نیز که از مهمترین نمادهای معماری اسلامی هستند. این مناره ها در گذشته نقش برج های راهنما برای زائران و جهانگردان را داشته اند.

یکی از مناره ها در جنوب صحن عتیق و نزدیک به گنبد طلا قرار دارد و دیگری در مقابل و به قرینه آن، در شمال صحن عتیق و بالای ایوان عباسی. هر دو با روکش طلا تزئین شده اند و حدود ۴۰ متر ارتفاع دارند. مناره کنار گنبد قدمت طولانی تری دارد.

مناره ها همزمان با ساخت گنبد و در اوایل قرن دوازدهم میلادی ساخته شده است. اما مناره دوم در زمان نادر شاه ساخته شده است.

بر روی هر دو مناره ی کنار گنبد بارگاه مجموعه حرم امام رضا (ع)، نوشتاری با ذکر صلوات بر پیامبر و امامان نصب شده است.

مسجد گوهرشاد

این مسجد از برجسته ترین آثار معماری دوران تیموری است. شش قرن قدمت و پایداری آن، خود گواه ارزشمند بودن آن است.

این بنا از طرف شمال به دو رواق تاریخی دارالسیاده و دارحفاظ و از سمت جنوب به صحن قدس و از شرق و غرب به رواق امام خمینی و بست شیخ بهایی مشرف می گردد.

این بنا که به صورت مساجد چهار ایوانی ساخته شده است، دارای ایوان های قرینه و مزین به هنر مقرنس و معرق کاری می باشد.

صحن ها و رواق ها

صحن به فضایی باز گفته می شود که از چهار سو به رواق ها و ایوان ها منتهی است. صحن عتیق، قدیمی ترین صحن حرم است.

رواق نیز به فضایی مسقف گفته می شود. رواق امام خمینی بزرگترین رواق بارگاه رضوی است. ده ها رواق دیگر که با نامهای متفاوت در گوشه و کنار حرم تعبیه شده اند، محل عبادت و راز و نیاز زائران هستند.

موزه ها

مجموعه موزه های آستان قدس رضوی به تفکیک موضوع در بخش های قرآن و دست خط های نفیس، موزه تخصصی فرش، موزه تمبر و سلاح، موزه صدف، موزه مردم شناسی و انواع گنجینه های ارزشمند اداره می شوند.

کتابخانه

کتابخانه آستان قدس رضوی مجموعه ای از موقوفات کتب و جزوات قرآنی در کشور است. این بخش گنجینه ای ارزشمند از نسخ خطی و چاپی را در بر دارد.

مهمان سرا، دارالشفاء، پارکینگ ها و مراکر فرهنگی دیگر بخش های مجموعه حرم امام رضا (ع) را تشکیل می دهند.

مقایسه با سایر آثار مشابه در جهان

می توان آثاری مشابه با این مجموعه حرم رضوی را در جهان یافت. در اینجا به معرفی برخی از آنها می پردازیم.

آرامگاه سنت پیتر در واتیکان

کلیسای پیتر مقدس یا کلیسای پطرس حواری یا کلیسای سن پیر در شهر واتیکان در رم واقع شده است. این بنا از بزرگ‌ترین کلیساهای جهان است که مربوط به دوره رنسانس پسین می‌شود. این کلیسا که به ‌طور کلی توسط دوناتو برامانت، میکل آنژ، کارلو مادرنو و برنینی طراحی شده است، معروف ‌ترین اثر معماری رنسانس می‌باشد.

زیربنای این کلیسا نزدیک به ۲۰۰ هزار متر مربع است و حجاری‌ها و مجسمه‌های سقف آن اثر میکل آنژ می‌باشد. ساخت این كلیسا 120 سال طول كشید.

نکته جالب اینکه نقشه هوایی ساختمان‌های کلیسای سن پیتر به شکل یک کلید طراحی شده که نماد کلید بهشت محسوب می‌شود.

از نظر معماری، این کلیسا بزرگترین بنای دوران خود محسوب می‌شود. باسیلیکای سن پیترز یکی از چهار باسیلیکای رم است که عنوان باسیلیکای اعظم را دارا می‌باشد. اهمیت این مجموعه نزد مسیحیان با اهمیت حرم امام رضا (ع) نزد مسلمانان شیعه قابل مقایسه است.

معبد Mahabodhi در هند

این بنا یکی از مهمترین معابد تاریخی در کشور هند محسوب می شود. این معبد در بوده گایا (Bodhgaya) واقع شده است. همچنین دسترسی به آن از اکثر شهرهای ایالت بیهار آسان است. از سوی دیگر، این شهر با شبکه ای از جاده ها به اکثر شهرهای هند متصل می باشد.

علت این امر، اهمیت معبد ماهابودی برای هندوها می باشد. این معبد به نام معبد بیداری بزرگ نیز شناخته می شود. حضور این معبد در این شهر به رونق اقتصادی، اجتماعی و گردشگری آن کمک کرده است.

کوه Emei در چین

کوه امی شان در جنوب استان سی چوان در بخش جنوب غربی چین قرار گرفته است. این کوه که به داگوانگ مینگ نیز نام گرفته است، ارتفاعی بیش از 3000 متر از سطح دریا دارد و نام های زیباترین کوه آسمان و یا کوه سفید را نیز به خود اختصاص داده است.

کوه های این منطقه پوشیده از انبوه درختان است. این کوه از نگاه چینی ها به کوه اسرار آمیز بودا شهرت یافته است. همچنین از دو نظر طبیعی و تاریخی مورد توجه بسیاری از گردشگران تور چین قرار گرفته است. در بخش شرقی کوه، بزرگ ترین اثر کنده کاری جهان به چشم می خورد که بودای بزرگ نام دارد.

مجسمه عظیمی که از دل کوه بیرون آمده است یکی از مقدسات چینیان است. فردی با چشمانی بسته که دو دست خود را بر زانوانش نهاده است. در اطراف این مجسمه عظیم، مجسمه های کوچکتری نیز ساخته شده اند.

Lumbini در نپال

لومبینی یکی از اماکن دیدنی در منطقه ‏Rupandehi‏ می باشد که مخصوص زائران بودایی است. باستان شناسان قدمت این ‏منطقه را سال 550 قبل از میلاد تخمین زده اند. لومبینی یکی از جاذبه های تاریخی با جزئیات معماری با ارزش است. ‏لومبینی در مرکز یک پارک کوچک قرار گرفته است و اطراف آن نیز معابد مختلفی وجود دارد.
نمونه های فوق از نظر میزان تاثیرگذاری بر اجتماع و جذب گردشگر قابل مقایسه با مجموعه حرم امام رضا (ع) هستند. همچنین تمامی این نمونه ها مجموعه ای از اتفاقات تاریخی در دوران گوناگون را نمایش می دهند.

“دستی بر ایران” توصیه می کند در کنار زیارت و بازدید از مجموعه حرم امام رضا از سایر جاذبه‌های گردشگری شهر مشهد نیز دیدن کنید.

مجموعه حرم امام رضا (ع) در کجا قرار دارد؟

حرم امام رضا را می‌توان مجموعه‌ای تاریخی و زیارتی دانست که در شهر مشهد قرار دارد. موقعیت مکانی دقیق این مجموعه را در زیر مشاهده می‌کنید:

پرسش‌های متداول درباره مجموعه حرم امام رضا

اگر پاسخ پرسش خود را در اینجا پیدا نکردید، در بخش دیدگاه‌های زیر این پست برای ما کامنت بگذارید و سوال‌تان را بپرسید. ما حتما به آن پاسخ خواهیم داد.