شاه اسماعیل در اوایل قرن شانزدهم میلادی به قدرت رسید و در شمال غربی ایران، سلسله‌ی صفویه را بنیاد نهاد. او و جانشینانش پیروان صوفی اعظم، نیای شاه اسماعیل، شیخ صفی الدین اردبیلی بودند که سه قرن پیش از زمان پادشاهان صفوی در گذشته بود، اما محبوبیت و احترامش در میان مردم باقی مانده بود. میراث جهانی‌ای که اکنون به شما معرفی می‌شود، مجموعه خانقاه و بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی است که از جذاب‌ترین جاهای دیدنی اردبیل به حساب می‌آید.
این محل جایگاه دفن شیخ صفی الدین اردبیلی، شاه اسماعیل و چند تن دیگر از بزرگان دوره‌ی صفویه است. نام این مجموعه را از نام این صوفی گرفته‌اند و اکنون، به‌عنوان یک اثر تاریخی در فهرست آثار ایران در یونسکو ثبت است.
شیخ صفی الدین شاگرد و داماد شیخ زاهد گیلانی بود که قطب بسیاری از صوفیان ایرانی محسوب می‌شد. شیخ صفی از استاد سنی‌مذهب خویش جهان‌بینی خاص «زاهدیه» را به ارث برده بود و به جانشینی وی برگزیده شده بود. پس از آن، به‌عنوان رهبر مذهبی زمان خود، آن طریقت را متحول ساخت و به «صفویه» تبدیل کرد.
شاه اسماعیل؛ نواده‌ی شیخ صفی الدین اردبیلی
شیخ صفی الدین اردبیلی حدود ۷ قرن پیش، یعنی نزدیک به ۳۰۰ سال پیش از تولد شاه اسماعیل، در اردبیل متولد شد. شاه اسماعیل از کودکی تحت‌تأثیر تعالیم صوفی‌گری پدرش بود و در 6 سالگی به مقام صوفی اعظم رسید. زمانی که در ۱۳ سالگی به اردبیل و کنار بقعه‌ی شیخ صفی‌الدین اردبیلی بازگشت، ۷هزار نفر پیرو داشت.
در زمانی که تهاجم‌های خارجی و نفوذ سیاسی بیگانگان به‌شدت قدرت ایران را در خاک خودش تضعیف کرده بود، شاه اسماعیل صفوی ایران را متحد و یکپارچه کرد. پس از حمله‌ی اعراب که به انحطاط سیاسی ایران منجر شده بود، صفویه مبدل به بزرگ‌ترین و قدرتمندترین حکومت در ایران شد.
شاه اسماعیل بخش‌های مختلف ایران وسیع را گرد هم آورد. تمام مناطقی که در سیطره‌ی امپراتوری‌های قدرتمند ایران از زمان مادها فرمانروایی می‌شدند، شامل آذربایجان، ارمنستان، گرجستان، قفقاز شمالی، کویت، عراق، افغانستان و حتی بخش‌هایی از ازبکستان امروزی، پاکستان، سوریه، ترکیه و بخش‌هایی از ترکمنستان، با اقتدار شاه اسماعیل یکپارچه شد. ایران دوباره به کشوری قدرتمند تبدیل شد.
شیخ صفی الدین به احتمال زیاد سنی‌مذهب بوده است؛ اما صوفیان اعظم بعد از او که نوادگانش بودند، به تشیع گرایش یافتند. شاه اسماعیل مذهب ایرانیان را از سنی به شیعه تغییر داد. این کار، هویت ملی و مذهبی ایرانیان را متمایز کرد و به تمامیت ارضی ایران کمک کرد. بسیاری اینگونه استدلال می‌کنند که این کار، حرکت سیاسی خردمندانه‌ای بود که ایران را به یک کشور قدرتمند تبدیل کرد.
شاه اسماعیل همچنین، شاعر پرکاری بود که شعرهایی به زبان فارسی و آذری می‌سرود. تخلص وی، ختایی بود.
خانقاه و بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی
خانقاه، به‌رسم صوفیان، مکانی برای خلوت روحانی یا انزوای معنوی است. خانقاه‌ها گاه تنها عبادتگاهی کوچک بودند و گاه مجموعه‌ای از ساختمان‌ها با کاربری مختلف. بقعه شیخ صفی الدین که در یونسکو ثبت جهانی شده است، مجموعه‌ای شامل چندین بخش با عملکردهای مختلف است که عبارت‌اند از:
- مسجد، مقبره، کتابخانه، بیمارستان، آب‌انبار، آشپزخانه، نانوایی و تعدادی دفتر کار.
ایرانیان تمام این مجموعه را «بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی» می‌نامند. علاوه بر اهمیت تاریخی، این بنا از نظر معماری ایرانی هم ارزش ویژه‌ای دارد. همچنین، از نظر معماری اسلامی، نقطه‌ی عطفی در دوره‌ی صفویه به حساب می‌آید.
بخش‌هایی از این بنا در زمان حیات خود شیخ صفی ساخته شده‌اند. خانقاه و خانه‌ی شیخ نیز در همین محل قرار داشت و بعدها طبق وصیتش، پیکرش در اتاقی جنب خلوتخانه و باغچه و حوضخانه دفن شد. از آن زمان، این محل میان مردم قداست یافت. بعدها بسیاری از بزرگان صفویه از جمله شاه اسماعیل اول و برخی کشته‌شدگان جنگ‌های شیروان و چالدران در این محل به خاک سپرده شدند. در زمان شاه تهماسب اول، بنا گسترش یافت و تا پایان عهد صفویان توسعه و تجهیز آن ادامه داشت.
ساخت خانقاه و مجموعه بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی، از قرن ۱۶ میلادی آغاز شد و تا پایان حکومت صفویه یعنی قرن ۱۸ میلادی ادامه داشت. این مجموعه، یکی از دستاوردهای معماری و هنری ایرانیان است که سرمشق تمام خانقاه‌هایی گشت که بعدها در ایران ساخته شدند.
بقعه از بخش‌های بسیاری تشکیل شده است که در ادامه به معرفی کوتاهی از آنان می‌پردازیم.
سردر ورودی
در حال حاضر، یک در چوبی بزرگ دولنگه در ضلع غربی میدان عالی‌قاپو (آلا قاپی) برای ورود به حیاط بقعه وجود دارد؛ اما در گذشته، دری با سردر ورودی کاشی‌کاری‌شده متعلق به دوره‌ی شاه عباس دوم، در ضلع شمالی میدان قرار داشت و به نام سردر عباسی شناخته می‌شد. در سال 1321 خورشیدی ادارهی باستان‌شناسی وقت آن در را کور کرد و کاشی‌های سردرش را به انبار بقعه انتقال داد.
حیاط بزرگ
در ورودی بقعه، حیاطی بزرگ و سرسبز قرار دارد که بینندگان را از آنجا به داخل بنا هدایت می‌کند. در این حیاط دو حوض وجود دارد که احتمالاً متعلق به عهد صفوی باشند. دیوارهای بنا با تاق‌ها و تاقچه‌هایی آراسته شده‌اند.
چله‌خانه
این بخش بنا در حال حاضر به‌صورت خرابه درآمده است؛ ولی از نامش پیداست که در گذشته محلی برای خلوت و چله‌نشینی صوفیان بوده است. این محل بعد از عهد صفوی ویران شد و به جایی برای قربانی بدل گشت.
حیاط قندیل‌خانه
این حیاط، صحن اصلی بقعه محسوب می‌شود. کف حیاط قندیل‌خانه با سنگ‌های صیقلی پوشیده شده است و حوضی دوازده‌پر در مرکز آن قرار دارد. دوازده پر شاید تلمیحی بر دوازده امام شیعیان یا دوازده فرقه‌ی قزلباش باشد. در گذشته، چاهی در کنار حوض، آب آن را تأمین می‌کرد که اکنون روی آن پوشانده شده است. در ضلع غربی حیاط، سردر عباسی و یک دیوار قرار دارد که با کاشی‌های معرق‌کاری‌شده تزیین گشته است. این دیوار به حجره‌های کوچک و دوطبقه‌ای می‌رسد که احتمالاً در گذشته محل چله‌نشینی و خلوت بوده‌اند.
قندیل‌خانه
قندیل‌خانه بخش اصلی خانقاه به حساب می‌آید و محلی برای خواندن و تفسیر قرآن بوده است. از آن جهت به این محل قندیل‌خانه می‌گفتند که قندیل‌هایی روشنایی محل را تأمین می‌کرد. سقف قدیمی قندیل‌خانه بعدها خراب شد و سقف گنبدی کنونی متعلق به دوره‌ی قاجار است.
در گذشته، فرشی نفیس به نام «فرش شیخ صفی» بر کف قندیل‌خانه گسترده بود که انعکاس آن بر سقف طلایی می‌افتاد و فضایی سحرکننده ایجاد می‌کرد. لطیف کریمف، هنرشناس روسی، با ذکر دلایلی ثابت می‌کند که این فرش شاه‌اثر بافندگان تبریز است و مقصود کاشانی آن را در سال 946 قمری رفو کرده و به‌عنوان تعمیرکار، نام خود و تاریخ کارش را در حاشیه‌ی آن بافته و به مقبره‌ی شیخ صفی وقف کرده است.
قالی شیخ صفی را در سال 1893 میلادی، شرکت رنگلر در تبریز خریداری کرد. پس از مدتی، شرکتی دیگر به نام وینسون رابینسون آن را خرید و به شرکت ویکتوریا ـ آلبرت فروخت و هم‌اکنون در موزه‌ی لندن با عنوان «فرش اردبیل» نگهداری می‌شود.
مسجد جنت‌سرا
در ضلع شمالی حیاط اصلی، سرایی با درهای ارسی بزرگ قرار دارد که به جنت‌سرا راه دارد. مسجد جنت‌سرا یک فضای هشت‌ضلعی بزرگ و بدون محراب است. گویا در گذشته محل گردهمایی درویشان و برپایی مراسم سماع بوده است. این بنا در گذر زمان تغییراتی کرده است؛ ولی اطلاعات دقیقی از آن‌ها در دست نیست. احتمال دارد در گذشته فضایی روباز بوده باشد که در دوره‌ی شاه عباس مسقف گشته است. سقف دوره‌ی قاجاری نیز خراب شده است و پس از آن، گنبدی آجری برای این مسجد ساخته‌اند که بزرگ‌ترین گنبد مجموعه به حساب می‌آید.
چینی‌خانه
یکی از بخش‌های قدیمی مجموعه‌ی بقعه، چینی‌خانه است که حتی پیش از قندیل‌خانه و جنت‌سرا بنا شده است. در ابتدا، محل گردهمایی درویشان یا جمع‌خانه بوده است. بعدها در دوره‌ی شاه عباس اول به محلی برای نگهداری کتاب‌ها و چینی‌های درباری تبدیل شده است. هنرمندان چینی، چینی‌های این مجموعه را به‌سفارش شاه عباس ساخته‌اند که همه‌ی آن‌ها دارای مهر «وقف آستانه‌ی شیخ صفی نمود بنده شاه ولایت عباس» هستند. هم‌اکنون بخشی از این اشیای گران‌بها در موزه‌ی سن‌پترزبورگ نگهداری می‌شوند. در دوره‌ی پهلوی اول، اشیای ناچیز باقی‌مانده به موزه‌ی ایران باستان انتقال یافت. بعدها، تعدادی از چینی‌ها به بقعه برگردانده شدند و در حال حاضر، در موزه‌ی شیخ صفی نگهداری می‌شوند.
آرامگاه شاه عباس اول
آرامگاه اتاق کوچکی به ابعاد 2.5 در 3.5 متر است که از شاه‌نشین قندیل‌خانه راهی به آن وجود دارد. سقف آن را گنبدی پیلپوش (سه‌کنج) پوشانده است و در انتهای سقف، قوس‌ها شکل ستاره‌ای را به وجود آورده‌اند. دیوارها و سقف آرامگاه با گل و بته‌های رنگی و آب‌طلا آراسته شده‌اند. گرداگرد گلویی گنبد، روی کاشی سفید به خط ثلث درهم، نام ائمه‌اطهار(ع) نقش بسته است. بالای گنبد، پنج شمشیر نصب شده است، به نشان پنج طایفه‌ای که شاه اسماعیل را در رسیدن به سلطنت یاری کردند. دیوارها از کف تا ارتفاع حدود 1.7 متری با کاشی‌هایی با نام «گازماگازی» پوشانده شده‌اند. این کاشی‌ها به‌رنگ آبی لاجوردی هستند و با آب‌طلا بر روی آن‌ها نقش انداخته‌اند.
روی مزار شاه اسماعیل، صندوق چوبی نفیسی قرار دارد که گویا هدیه‌ای از طرف همایون شاه گورکانی است. صندوق آرایه‌هایی از جنس عاج، چوب آبنوس و ابریشم سرخ دارد.
گنبد الله الله
این گنبد بر فراز برج آرامگاه شیخ صفی قرار گرفته و هسته‌ی مرکزی مجموعه است. روی بدنه‌ی برج با کاشی، کلمه‌ی الله تکرار شده است و از همین روی، آن را گنبد الله الله نامیده‌اند.
برج آرامگاه دو ورودی شمالی و جنوبی دارد که با ساخت قندیل‌خانه که متصل به برج است، ورودی شمالی بسته شده است. درِ جنوبی که به آن قبله‌ی قابوسی یا درِ قبله می‌گویند، زمانی ورودی اصلی به آرامگاه بوده که با ساخت قندیل‌خانه متروک شده است. گمان می‌رود آرامگاه شیخ چنان‌که در قرن هشتم و نهم قمری مرسوم بوده، بدون گنبد یا دارای گنبدی مخروطی بوده است و بعدها در عهد صفوی گنبدی بر فراز آن بنا شده است.
فضای داخلی آرامگاه هشت‌ضلعی است و قبر شیخ در مرکز آن قرار دارد. روی قبر با جعبه‌ی چوبی نفیسی پوشانده شده که در گذشته، گوهرنشان بوده است. در جنوب قبر شیخ صفی الدین، قبر شیخ حیدر، پدر شاه اسماعیل با جعبه‌ای چوبی به چشم می‌خورد. قبر برخی دیگر از بزرگان تصوف نیز در این مکان قرار دارد.
حرم‌خانه
این بخش در ضلع شرقی شاه‌نشین قندیل‌خانه قرار دارد و بدان جهت حرم‌خانه نامیده شده که محل دفن همسر شیخ صفی و محارم خانواده بوده است. شیخ صفی الدین اردبیلی خود این بنا را برای دفن همسر و دختر خود و همسر شیخ زاهد گیلانی ساخته است. در این مکان، ده قبر وجود دارد. گنبد حرم‌خانه طبق عکس‌های قدیمی موجود، دست‌کم تا سال 1315 پابرجا بوده است؛ اما بعدها ویران گشته و در سال 1336، گنبدی دیگر در جای آن ساخته شده است.
شهیدگاه
فضای بازی که در گذشته وسیع‌تر و محلی برای خاک‌سپاری عموم مردم بود، شهیدگاه نام دارد. در دوره‌ی شاه اسماعیل اول، اجساد کشته‌شدگان جنگ شیروان در این محل به خاک سپرده شدند.
بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی؛ ترکیب هنر و تاریخ
در بقعه‌ی شیخ صفی الدین اردبیلی، زیبایی و مذهب در هم آمیخته و مجموعه‌ای کم‌نظیر خلق کرده‌اند. کاشی‌های آبی تیره، سقف طلاکاری‌شده‌ی فضای داخلی و تخصیص فضا به کارکردهای متنوع، در نقشه‌ای با طراحی دقیق و متناسب، آن را به مجموعه‌ای منحصربه‌فرد از بناها تبدیل کرده است.
معماری صفویه وارث پیشینیان خود، یعنی ایلخانیان و تیموریان است. بنابراین، هنرها و ویژگی‌های معماری آن‌ها، کاملاً قابل‌تشخیص است. تزیینات دلپذیر و بخش‌های داخلی وسیع در خانقاه و مجموعه بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی نشان‌دهنده‌ی سبک جدید معماری در این دوره است.
تأثیر مذهبی و فرهنگی و اجتماعی دوره‌ی صفویه به شکل‌گیری معماری صفویه منجر شد. دیگر بقعه‌های صوفی که پس از این دوره ساخته شدند، بسیار از این سبک الهام گرفتند.
خانقاه و مجموعه شیخ صفی الدین اردبیلی مجموعه‌ای نفیس است که گردشگران در سفر به شمال غرب ایران، بازدید از آن را از دست نمی‌دهند؛ مجموعه‌ی باشکوهی از ساختمان‌ها با تالارهایی که گنبد مدور دارند و پذیرای پادشاهان صفویه، شاهزادگان و صوفی‌ها بوده‌اند.
بقعه شیخ صفی الدین کجاست؟
برای بازدید از این بقعه، کافی است به میدان عالی قاپوی اردبیل بروید یا از موقعیت مکانی بقعه شیخ صفی الدین که در زیر آمده است، استفاده کنید:
پرسش‌های متداول درباره بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی
اگر پاسخ پرسش‌های احتمالی شما در میان سؤال‌های زیر نیست، آن‌ها را در بخش دیدگاه‌های همین بخش مطرح کنید تا در اسرع وقت به آن‌ها پاسخ دهیم.
خانقاه به چه محلی گفته می‌شود؟
خانقاه محلی برای زندگی، آموزش و گردهمایی صوفیان بوده است. صوفیانی که به‌دنبال سیر و سلوک معنوی بودند، از این مکان‌ها برای تذهیب و تحصیل استفاده می‌کردند.
ماجرای فرش اردبیل یا فرش بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی چیست؟
این فرش که در سده‌ی ۱۶ میلادی برای این بقعه بافته شده بود، طرحی استثنایی دارد. استاد مقصود کاشانی، آن را رفو و وقف آستان شیخ صفی کرده است. متأسفانه فرش بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی در زلزله‌ای شدید، دچار آسیب فراوان شد. شرکتی انگلیسی آن را خرید و امروز این فرش در موزه‌ی «ویکتوریا و آلبرت» لندن قرار دارد.
چرا نسخ خطی کتابخانه شیخ صفی الدین در موزه‌ی سن‌پترزبورگ است؟
در سری جنگ‌هایی که میان ایران و روسیه در زمان قاجار رخ داد، اردبیل سقوط کرد و روس‌ها تمامی نسخ خطی این کتابخانه را به غارت بردند. این نسخ اکنون در موزه‌ی سن‌پترزبورگ نگهداری می‌شوند.
طبق شجره‌نامه شیخ صفی الدین اردبیلی، او جد کدام سلسله‌ی پادشاهی است؟
شیخ صفی الدین اردبیلی جد پادشاهان صفوی است. این پادشاهان نیز بخشی از اعتبار خود را مرهون این شیخ بودند که از منزلت خاصی نزد مردم برخوردار بود.
معماری بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی ویژگی‌های کدام دوره را دارد؟
این بنا مجموعه‌ای از هنر معماری، کاشی‌کاری، معرق و مشبک‌کاری دوره‌های ایلخانی تا صفوی را به نمایش می‌گذارد.
