در روزگاران قدیم، خواص دارویی برخی گیاهان شناخته شده و به‌عنوان اقلام دارویی مصرف می‌شدند. برای این کار قسمت‌هایی از گیاه، از قبیل ریشه، برگ، گل و… جمع‌آوری می‌شدند و در طب سنتی ایران برای درمان دارویی کاربرد می‌یافتند. در بیشتر نقاط ایران، نمونه‌های مختلف گیاهان دارویی رشد می‌کرد‌ه است. عرضه‌ی آنها هم در اکثر نقاط تقریباً به یک شکل صورت می‌گرفته و در عطاری‌ها یا به‌دست خود طبیبان به‌فروش می‌رسیده‌اند. در این میان، نمونه‌های گیاهی ناشناخته‌ای هم وجود داشته‌اند که در مناطق خاصی از ایران می‌روییدند. مردم محلی آنها را جمع‌آوری می‌کردند و عرضه‌ی آنها را به‌طور اختصاصی و متفاوتی به انجام می‌رساندند.
اطلاعات دارویی گیاهان، نظیر شیوه‌ی استفاده از آنها، نسل به نسل و سینه به سینه با تجویز افراد تجربی منتقل شده و به دست ما رسیده‌اند. از دیرباز، کسب و کارهای حوزه‌ی گیاهان دارویی، بخش عمده‌ای از فعالیت‌های اقتصادی، درمانی و بهداشتی ایران را تشکیل می‌دادند. در سال‌های اخیر نیز عطاری‌ها و عمده‌فروشی‌ها گیاهان دارویی را به‌منظور استفاده‌های غذایی، بهداشتی و درمانی در اختیار مشتریان قرار می‌دهند.
تاریخچه متداول ترین گیاهان دارویی سنتی ایران
زندگی انسان مانند سایر موجودات، بسیار وابسته به پدیده‌های اطراف اوست. به همین دلیل، برای حفظ سلامتی و بهداشت و درمان بیماری‌ها و عوارض ناشی از آنها می‌توان از گیاهان و فرآورده‌های دارویی آنها استفاده کرد. انسان از دیرباز به دنبال شناسایی گروه‌های مختلف گیاهان بوده تا با شناسایی و کشف چگونگی استفاده از آنها، گیاهان مفید و مضر را از یکدیگر تفکیک کند.
در گذر زمان و با پیشرفت علوم، کاربرد بسیاری از گیاهان کشف شد و با تحقیقات وسیع، پرده از جهان شگفت‌انگیز گیاهان برداشته شد. علاوه بر آن، با گسترش جوامع انسانی و ارتباط بین اقوام مختلف و ملیت‌های گوناگون، دانش مربوط به گیاهان در سراسر دنیا گسترش پیدا کرد. روز به روز، با افزایش نیاز بشر به تهیه‌ی دارو، بازار تجارت گیاهان مفید رونق فزاینده یافت. در ادامه‌ی این روند، مبادلات بین‌المللی این اقلام رشد و توسعه پیدا کرد.
امروزه، بسیاری از مواد گیاهی شناخته‌شده، در دنیا جابه‌جا می‌شوند. بنابراین، مشخص‌کردن اسامی یا ارزش همه‌ی این اقلام دارویی به‌دشواری ممکن است. آمار به‌دست‌آمده در این خصوص، نشان می‌دهد که ۴۵۰ نوع ماده‌ی گیاهی در بازارهای جهانی یافت می‌شوند.
معمولاً گیاهان دارویی به‌صورت خام از نقطه‌ای به نقطه‌ی دیگر انتقال می‌یابند. این گیاهان در برخی کشورها، به محصولات بینابینی یا نهایی تبدیل شده و مجدد صادر می‌شوند. جالب است بدانید که برخی کشورهای صادر‌کننده‌ی این مواد خام، خریدار محصولات نهایی یا بینابینی فروخته‌شده‌ی خود هستند.
علاوه بر آن، فروشگاه‌هایی وجود دارند که در کنار عرضه‌ی اجناس دیگر، متداول ترین گیاهان دارویی را به‌صورت بسته‌بندی به فروش می‌رسانند. همچنین، دفاتری نیز برای عرضه‌ی گیاهان دارویی ایجاد شده‌اند که معمولاً در تهران و شهرهای بزرگ استقرار دارند و کار توزیع کالای عطاری را در سطح وسیع بر عهده دارند. این دفاتر، مواد دارویی گیاهی را به سایر کشورهای دنیا صادر می‌کنند.
پیله‌ورها چه‌کسانی هستند و اقلام گیاهی چگونه به بازار عرضه می‌شوند؟
برخی اقلام گیاهی از مراتع جمع‌آوری و تعدادی نیز در مزارع کشت می‌شوند. به هر حال، هرکدام از گیاهان قابلیت رشد در نقاط مختلف را دارند. کار جمع‌آوری این گیاهان دارویی توسط افرادی به نام «پیله‌ور» انجام می‌شود.
پیله‌وران افرادی از کشاورزان، دامداران و ایل‌های کوچ‌رو هستند که در روزهای معینی از سال به جمع‌آوری گیاهان دارویی مشغول می‌شوند. آنها این گیاهان را به‌شیوه‌ی کاملاً سنتی بر روی پشت‌بام‌ها و زمین‌های مسطح اطراف روستاها خشک می‌کنند. حین جمع‌آوری این گیاهان، ناخالصی‌هایی از گیاهان دیگر یا علف‌های هرز همراه آنها می‌شود.
علاوه بر آن، گیاهان دارویی در زمان خشک‌شدن به مواد دیگر غیر‌گیاهی نیز آلوده می‌شوند. بنابراین، محصولات نامرغوبی تهیه و به بازار عرضه می‌شوند. برخی اوقات، این آلودگی‌های گیاهی توسط افرادی که به‌صورت قراردادی برای دفاتر کار می‌کنند، تمیز می‌شوند و سپس، روانه‌ی بازار می‌گردند.
اغلب اوقات، پیله‌وران خود ارائه‌کننده‌ی گیاهان دارویی به بازار فروش نیستند. این کار توسط دلال‌ها یا واسطه‌ها انجام می‌گیرد. محصولات خشک‌شده، در کیسه‌هایی از جنس گونی یا «پارچه‌ی متقال» ارائه می‌شوند. همچنین، صمغ‌ها و شیرابه‌ها در ظروفی به نام «پیت» یا قوطی‌های آهنی ساخته‌شده از آهن سفید نگهداری و به بازار عرضه می‌شوند.
در برخی کارگاه‌های مستقر در تهران و شهرستان‌ها، کار سورت‌کردن یا تمیز‌کردن و جداسازی آلودگی‌های اقلام گیاهی با استفاده از ماشین‌آلات صورت می‌گیرد. این ماشین‌ها دستگاه‌های بسیار ساده‌ای هستند که کار درجه‌بندی گیاهان دارویی را انجام می‌دهند. در طی این درجه‌بندی، قسمت‌های مختلف گیاهان دارویی نیز از هم تفکیک می‌شوند. پودر این گیاهان که حاوی مواد دیگری نیز هستند و جداسازی آنها مشکل است، با قیمت ارزان‌تری فروخته می‌شوند.
علاوه بر آن، کارگاه‌های دیگری وجود دارند که اسانس‌ها و عرقیجات گیاهان دارویی را با دستگاه‌های پیشرفته‌تری جداسازی می‌کنند. این کارگاه‌ها یا کارخانه‌ها، به‌صورت خصوصی و دولتی مشغول فعالیت هستند.
معرفی متداول ترین گیاهان دارویی سنتی ایران
دانشمندان بسیاری از جمله ابوعلی سینا در نوشته‌های خود، گیاهان دارویی را به ترتیب حروف ابجد معرفی کرده‌اند. در جلد دوم کتاب «قانون» ابوعلی سینا، طریقه‌ی چیدن و نگهداری گیاهان دارویی مفصل بیان شده است.
علاوه بر آن، ابوریحان بیرونی در دو جلد کتاب با عنوان «صیدنه»، اسامی گیاهان دارویی را با شرح هرکدام و مصارف آنها با بیانی بسیار علمی به رشته‌ی تحریر درآورده است.
به هرحال، ما در این مقاله تعدادی از گیاهان دارویی را معرفی خواهیم کرد که شهرت بسیاری دارند:
آویشن
آویشن یا آبشم، یکی از متداول ترین گیاهان دارویی سنتی ایران، قطعاتی از گیاهی با ساقه‌های چهارگوش، برگ‌های پهن و نوک‌تیز با خطوط برجسته و گل‌های لوله‌ای قرمزرنگ است. این گیاه دارویی، گیاهی از تیره‌ی نعنا و بسیار خوشبوست. گیاه مزبور، در کوهستان‌های مرتفع ایران به‌صورت بوته‌های کوچک کوسنی‌شکل یافت می‌شود.
آویشن انواع مختلفی دارد که از جمله‌ی آن می‌توان به آویشن باریک و آویشن شیرازی اشاره کرد. همچنین، نوعی از آویشن به نام آویشن باغی یا اروپایی نیز در ایران کاشته می‌شود. هرکدام از انواع آویشن مصارف مخصوص به خود را دارند. در آشپزی، پودر آویشن را به‌عنوان چاشنی به‌کار می‌برند.
- اثر دارویی: دمنوش این گیاه برای برطرف‌کردن نفخ و درد معده و همچین رفع درد مفاصل استفاده می‌شود. بخور آویشن نیز برای رفع سرماخوردگی مفید است.
اسپند
این گیاه که به نام‌های اسفند و اسفندانه نیز شناخته می‌شود، به‌صورت دانه‌های کوچک قهوه‌ای تیره یا سیاه یافت می‌شود. گیاه مزبور، شکلی شبیه منشور دارد و دارای بویی نافذ و طعمی بسیار تلخ است.
معمولاً اسپند را روی آتش قرار می‌دهند تا دود کند. از خصوصیات ظاهری گیاه اسپند، می‌توان به گل‌های پنج قسمتی و سفید‌رنگ آن اشاره کرد. این گیاه علفی خودروست با رنگ سبز مایل به آبی که در مزارع ایران، به‌خصوص زمین‌های آیش یافت می‌شود.
- اثر دارویی: اسپند به‌عنوان ماده‌ای ضدعفونی‌کننده کاربرد دارد و مصرف خوراکی آن به‌علت سمی‌بودنش منع شده است.
بابونه
بابونه از متداول ترین گیاهان دارویی در طب سنتی ایران است که در بسیاری از نقاط ایران به‌صورت علف خودرو دیده می‌شود. گیاه مزبور، دارای گل‌هایی با گلبرگ سفید است که کاپیتول‌های دکمه‌ای شکل زردرنگی در داخل آن قرار گرفته‌اند. معمولاً این کاپیتول‌ها هستند که خواص درمانی دارند.
- اثر دارویی: بابونه به‌عنوان داروی ضد خونریزی، تقویت‌کننده‌ی معده، ضدعفونی‌کننده، ترمیم‌کننده و شست‌وشودهنده استفاده می‌شود. همچنین، شست‌وشوی موی سر با این گیاه، رنگ طلایی زیبایی ایجاد می‌کند.
بادام تلخ
این نوع بادام، میوه‌ای خاکستری‌رنگ با پوسته‌ای سخت و صاف است که کمی کوچک‌تر از بادام معمولی است. بادام تلخ در نواحی شمال غربی و مرکزی ایران رشد می‌کند و از تیره‌ی گل سرخ است. دانه‌های این بادام بسیار تلخ‌اند که بعد از گرفتن تلخی آن، به‌عنوان تنقلات مصرف می‌شود.
- اثر دارویی: بادام تلخ به‌عنوان آرام‌بخش، ضد درد، ضد سرفه و ملین استفاده می‌شود. این بادام در تهیه‌ی مواد آرایشی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد و ازجمله‌ی اقلام مهم صادراتی است.
پونه
گیاه دارویی پونه از تیره‌ی نعناست و گونه‌های مختلف آن در نقاط پر آب، به‌خصوی کنار جویبارها و باغ‌ها مشاهده می‌شود. از ویژگی‌های پونه، می‌توان به ساقه‌های چهارگوش، برگ‌های دندانه‌دار با رویه‌ای کرک‌دار و غبارآلود به‌رنگ سبز نقره‌ای و گل‌های آبی رنگ اشاره کرد. از تمامی قسمت‌های این گیاه بوی نعنا استشمام می‌شود.
- اثر دارویی: از پونه و عرق حاصل از آن برای برطرف‌کردن نفخ و دردهای معده استفاده می‌شود.
چای سبز
گیاهی از تیره‌ی چای و بومی هندوستان و سیلان است. در قرن هجدهم میلادی، شخصی به نام کاشف‌السلطنه این گیاه را به ایران آورد و در لاهیجان پرورش داد. از ویژگی‌های ظاهری درختچه‌ی چای می‌توان به برگ‌های همیشه سبز، چرمی و معطر با گل‌های سفید نسبتاً درشت و خوشبو اشاره کرد.
- اثر دارویی: برای پایین‌آورن قند خون و کاهش فشار خون استفاده می‌شود.
رازیانه
رازیانه از متداول ترین گیاهان دارویی سنتی ایران و از تیره‌ی چتریان است. این گیاه علفی برگ‌های بسیار منشعب و نخی‌شکل دارد که در سرتاسر آن خطوط موازی مشاهده می‌شود. میوه‌ی رازیانه استوانه‌ای‌شکل به رنگ سبز روشن متمایل به زرد است.
- اثر دارویی: به‌عنوان ضد نفخ مصرف می‌شود و از اقلام صادراتی ایران است. عرق حاصل از میوه‌ی این گیاه نیز به همین منظور استفاده می‌شود.
زردچوبه
قطعاتی زردرنگ از ریشه‌ی گیاه زردچوبه است که سطحی صاف دارد و نقاط فرورفته‌ای روی آن مشاهده می‌شود. این قطعات، به‌سرعت رنگ زرد خود را به آب پس می‌دهند. زردچوبه از تیره‌ی زنجبیل است و گل‌های سنبله‌ای زردرنگ دارد. این گیاه بومی هند است و از آنجا به ایران آمده است. زردچوبه از ادویه‌های پرکاربردی است که عطر و طعمی دلپذیر به غذا می‌بخشد.
- اثر دارویی: آنتی‌اکسیدانی قوی است و خواص بسیاری دارد مانند ترمیم‌کننده، محرک فرایند گوارش و برطرف‌کننده‌ی عوارض کبدی.
شیرین بیان
قطعاتی ضخیم و کاملاً چوبی با پوسته‌ای به رنگ قهوه‌ای تیره با شیارهای نامنظم است. قسمت داخلی گیاه شیرین بیان به رنگ زرد طلایی است و طعم بسیار شیرینی دارد. شیرین بیان گیاهی علفی و پایا از تیره‌ی پروانه‌واران است.
از ویژگی‌های بارز این گیاه، می‌توان به برگچه‌های متعدد و چسبناک آن اشاره کرد. همچنین، میوه‌های تسبیحی‌شکل به رنگ قرمز تیره دارد.
- اثر دارویی: این گیاه به‌عنوان خلط‌آور، برطرف‌کننده‌ی ناراحتی‌های گوارشی و افزایش‌دهنده‌ی فشار خون کاربرد دارد. علاوه بر آن، در مصارف خارجی می‌توان از خاصیت ضد التهابی و ترمیم‌کنندگی آن در شکستگی‌ها و دررفتگی‌های استخوانی استفاده کرد.
عناب
عناب که از متداول ترین گیاهان دارویی سنتی است، دارای میوه‌هایی به رنگ ارغوانی تیره و کروی‌شکل است که سطحی ناصاف و چروکیده دارند. درخت عناب نسبتاَ بلند است و در نواحی جنوبی، شمالی و مرکزی ایران می‌روید. از مشخصه‌های این درخت، می‌توان به وجود برگ‌های کامل و بیضی‌شکل با سه رگبرگ موازی و بدون انشعاب و برجسته اشاره کرد. میوه‌ی این درخت طعم شیرینی دارد.
- اثر دارویی: عناب ضد سرفه و پایین‌آورنده‌ی فشار خون است.
گل سرخ (گل محمدی)
درختچه‌ی گل سرخ یا گل محمدی خارهای ریز و قلاب‌مانند دارد و گل‌های آن به رنگ صورتی هستند. گل سرخ در شمال غرب، مرکز و جنوب کشور پرورش داده می‌شود.
- اثر دارویی: از گل سرخ برای تهیه‌ی گلاب استفاده می‌کنند که از عرقیجات پرکاربرد است و برای تقویت قلب، معده و کبد و اعصاب مفید است. همچنین، آرام‌بخشی قوی به حساب می‌آید. نوعی از آن که گل‌هایی به رنگ قرمز تیره دارد، به‌عنوان ضد اسهال کاربرد دارد.
گل گاو زبان
این گیاه که به نام لسان الثور نیز شناخته می‌شود، گل‌هایی به رنگ بنفش یا قرمز دارد. این گل دارای قسمتی لوله‌ای و بلند است که به‌تدریج در قسمت بالایی شکل شیپور به خود می‌گیرد. گل گاو زبان از متداول ترین گیاهان دارویی سنتی ایران است که در شمال کشور می‌روید و گیاهی پایا با برگ‌هایی بدون انشعاب و گل‌هایی بزرگ است.
گونه‌‌ای از گل گاو زبان که به نام گاو زبان اروپایی شناخته می‌شود، دارای گل‌های کوچک و آبی‌رنگ با قسمت لوله‌ای کوتاه است. این نوع گل گاو زبان، بومی اروپاست و نباید با نوع اصلی اشتباه گرفته شود.
- اثر دارویی: گل گاوزبان به‌عنوان افزایش‌دهنده‌ی فشارخون و آرام‌بخش استفاده می‌شود.
لیمو عمانی
از خشک‌کردن میوه‌ی درخت لیموترش، لیموعمانی‌هایی به‌بزرگی یک گردو با پوستی نازک و شکننده به رنگ زرد کم‌رنگ یا متمایل به قهوه‌ای به دست می‌آید. قسمت داخلی این میوه‌ی خشک پر است از پره‌هایی متحدالمرکز به رنگ سیاه با مزه‌ای ترش. لیمو عمانی دارای چند دانه به رنگ سفید است که به راحتی از آن جدا می‌شود.
درخت لیموترش برگ‌های سبز مایل به سرخ دارد. بخش خارجی گلبرگ‌های این درخت کمی صورتی‌رنگ است و بیشتر، در میناب کاشته می‌شود.
- اثر دارویی: لیمو عمانی علاوه بر عطر و طعمی که به غذا می‌دهد، به‌عنوان اشتها‌آور استفاده می‌شود. دانه‌های این میوه نیز در رفع انگل روده‌ای کاربرد دارد.
مریم گلی
مریم گلی از متداول ترین گیاهان دارویی سنتی و از تیره‌ی نعناست که بومی نقاط مرطوب اروپا بوده است. این گیاه، طی سال‌های اخیر در نقاطی از شمال ایران کشت می‌شود. مریم گلی گیاهی پرشاخ‌و‌برگ و پایاست که گل‌های آبی و کاسبرگ‌های درشت و خوشبو دارد. این گیاه به علت داشتن کرک‌های فراوان کاملاً نقره‌ای دیده می‌شود.
- اثر دارویی: گیاه مریم گلی، به‌عنوان آرام‌بخش، ضد نفخ و کاهش‌دهنده‌ی قند خون، مصرف سنتی دارد.
متداول ترین گیاهان دارویی سنتی ایران را بیشتر بشناسید
در گذشته، معمولاً از گیاهان دارویی برای درمان بیماری‌های مختلف استفاده می‌شد. امروزه، با روی کار آمدن داروهای شیمیایی که اکثر آنها ترکیبی از چند گیاه دارویی هستند، استفاده از این گیاهان کمتر شده است. با وجود این، نمی‌توان از تأثیر بی‌نظیر گیاهان دارویی و درمان معجزه‌آسای آنها غافل شد. در سراسر ایران، می‌توانید گیاهان سنتی متداول را بیابید.
در صورتی که قصد گشت و گذار در ایران دارید، پیشنهاد می‌کنیم سفر خود را با تورهای ایرانگردی آغاز کنید. در طول سفر بهتر است گیاهان سنتی بومی هر منطقه را شناسایی کنید. «دستی بر ایران» با فعالیت خود در معرفی جاذبه‌های گردشگری ایران، شما را به شناخت بهتر گیاهان دارویی سنتی ایران دعوت می‌کند.
