لالجین همدان؛ نگاهی به پایتخت سفال جهان و قدمت آن

شهر لالجین در شهرستان بهار، شمال استان همدان قرار دارد. شهری که مردمانش خاک را جان هنر می‌بخشند. خیابان اصلی شهر لالجین قلمروی نمایشگاه‌ها و دکان‌های فروش سفالینه‌های شهر لالجین است. در اینجا اگر آرام گام برداری و گوش تیز کنی، صدای چرخ‌های سفالگری را خواهی شنید و شاید دستان هنرمندی را ببینی مشغول سفالگری یا نقاشی بر سفال‌ها. لالجین همدان به‌عنوان پایتخت سفال ایران و از جاهای دیدنی همدان شناخته می‌شود.

طبق اعلام شورای جهانی صنایع‌دستی در سال 1395، شهر لالجین به‌عنوان شهر جهانی سفال در سازمان جهانی یونسکو به ثبت رسید.

برای گردشگرانی که قصد بازدید از غار علیصدر را دارند، لالجین و سفال‌هایش توقفگاه میان‌راهی خوبی خواهد بود. در کنار جاهای دیدنی استان همدان، گردش در خیابان‌های لالجین نیز خالی از لطف نیست.

لالجین در 5 کیلومتری بهار و 17 کیلومتری همدان واقع شده است. ساکنان لالجین به لهجه‌ای خاص از زبان ترکی آذربایجانی سخن می‌گویند که تاحدودی با گویش مردم آذربایجان متفاوت بوده و از نظر لحن تکلم به ترکی قشقایی‌های فارس و ترکی شاهسونی‌های استان‌های قم و مرکزی نزدیک است.

لالجین در تاریخ

حمدالله مستوفی می‌نویسد: «همدان پنج دیار دارد. نخست فریوار در اطراف شهر است تا 2 فرسنگی (اطراف اسدآباد کنونی) 75 قریه است و لالجین و فخرآباد و قاسم‌آباد… .» مستوفی از میان 75 روستا، فقط از لالجین و چهار روستای دیگر در اطراف همدان نام می‌برد که نشان‌دهنده‌ی اهمیت و آبادی این دهستان در سده‌ی چهارم هجری است.

در حفاری‌هایی که در چهارراه مرکزی لالجین انجام شد، تعدادی سنگ‌قبر به دست آمد که طبق نظر باستان‌شناسان، متعلق به سده‌ی پنجم قمری است و هم‌اکنون در موزه‌ی هگمتانه در شهر همدان نگهداری می‌شوند. البته پژوهشگران معتقدند که سابقه‌ی سکونت در این منطقه به بسیار پیش از سده‌ی پنجم قمری برمی‌گردد.

منطقه‌ی لالجین دو بار مورد یورش شدید و چپاول غارتگران قرار گرفته است؛ یک بار در حمله‌‌ی مغول و بار دیگر در یورش افغان‌ها به سرکردگی محمود افغان. علاوه بر این دو بلای تاریخی، لالجین در زمان حمله‌ی مرداویج، سردودمان آل زیار و خوارزمشاهیان نیز آسیب‌هایی را متحمل شد.

این روایت وجود دارد که چنگیز مغول عده‌ای از مردم شهر لالجین را برای آموزش ساخت ظروف به چین فرستاد و آن‌ها پس از بازگشت، این صنعت را در شهر خویش رونق بخشیدند. اما به نظر می‌رسد این روایت دور از واقعیت باشد؛ زیرا سفالگری در ایران قدمتی بیش از هزار سال دارد.

آثار تاریخی لالجین

مسجدجامع و پل مهاجران از آثار تاریخی لالجین همدان هستند. این دو اثر در بخش مهاجران و بافت قدیمی شهر مهاجران قرار دارند.

مسجد جامع مهاجران دارای معماری زیبا، ستون‌های متعدد سنگی، سقف گنبدی‌شکل و حیاطی بزرگ است و قدمت آن به دوره‌ی قاجار بازمی‌گردد.

دیرینگی پل مهاجران نیز به اواخر دوره‌ی صفویان و اوایل عهد قاجار برمی‌گردد. این پل در بخش لالجین و ورودی شهر مهاجران و بر روی رودخانه‌ی فصلی قره‌چای بنا شده و همچنین، ارتباط میان روستاهای کوشک‌آباد، راه‌هموار، رایکان‌علیا و رایکان‌سفلی را فراهم می‌کند.

ویژگی جالب پل مهاجران طول زیاد آن، در حدود 55 متر و تنوع مصالح به‌کاررفته در آن است. به‌گفته‌ی اهالی منطقه، سازنده و بانی این پل یک زن خیّر بوده که به همین دلیل، به «پل خانم کرپی» مشهور است.

وجه تسمیه لالجین همدان

درباره سرچشمه‌ی این نام دو روایت مختلف وجود دارد:

• پسوند «جین» در زبان فارسی به‌معنای شهر است. اگر لالجین را ترکیبی از دو کلمه‌ی لاله و جین فرض کنیم، معنای آن خواهد شد: شهر لاله.
• برخی پژوهشگران عقیده دارند نام کنونی شهر لالجین تغییریافتهٔ واژهٔ «لاچین» است که نام پرنده‌ای شکاری و عنوان یکی از قبیله‌های ترک بوده است. به احتمال زیاد، در گذشته این قبیله در این منطقه ساکن بوده است و به همین جهت، شهر لالجین به این نام مشهور گشته و به‌عنوان سرزمین ترکان لاچین شناخته شده ‌است.

شغل مردم لالجین

اغلب مردم لالجین به‌نوعی در فرایند ساخت و فروش سفال مشغول به کارند. در سال‌های گذشته، سفال تولیدی در این شهر علاوه بر ایران در خارج کشور نیز مشتریانی داشت و صادر می‌شد که البته این روزها صادرات آن از رونق افتاده است.

افزون بر سفالگری، باغداری و کشاورزی نیز جزو مشاغل اصلی مردم لالجین به حساب می‌آید. انگور یاقوتی، جو، چغندر لبویی، سیب‌زمینی و گندم از محصولات اصلی این شهر است.

شهر لالجین در دشت نسبتاً همواری واقع شده و رودخانه‌ی قره‌چای در شمال و رودخانه‌ی یکه‌چای در جنوب آن جریان دارد. این منطقه از لحاظ آب‌های زیرزمینی نیز غنی است و کشاورزان با کندن چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق آب لازم برای باغداری و کشاورزی را فراهم می‌کند.

پیش‌تر، آبیاری باغ‌ها و زمین‌های کشاورزی شهر از طریق چشمه‌ها، رودخانه‌ها و کاریزها صورت می‌گرفته است. هنوز هم برخی از کاریزهای تاریخی مربوط به دوره‌ی صفویه در شمال و شمال غرب شهر دیده می‌شوند.

ویژگی‌های سفال لالجین

در چند نقطه از ایران صنعت سفالگری رواج دارد. شهرضا در اصفهان، جویبار مازندران، سروان در سیستان، میبد یزد، استهبان فارس، قم و شهسوار از شهرهایی هستند که صنعت سفالگری در آن‌ها پررونق است.

بااینکه اساس و مراحل تهیه‌ی سفال در همه‌جا تقریباً یکسان است، تفاوت‌هایی در جزئیات باعث می‌شود تا سفال‌های مناطق مختلف از یکدیگر متمایز باشند. برای مثال، سفال میبد از سفال شهرضا قابل‌تشخیص است و این تفاوت به نوع خاک، رنگ‌ها و طرح‌های محلی و نحوه‌‌ی فرآوری سفال بستگی دارد. سفال لالجین هم ویژگی‌های خاص خود را دارد.

خاک رس لالجین یکی از خاک‌های مرغوب برای سفالگری است. عمده سفال‌های تولیدی لالجین به‌صورت لعاب تک‌رنگ و بی‌نقش‌و‌نگار به بازار عرضه می‌شوند. لعاب‌های سفال لالجین اغلب به رنگ‌های لاجوردی، آبی، سرمه‌ای، حنایی، زرد، سبز، فیروزه‌ای و قهوه‌ای هستند.

هنرمندان لالجینی به دو طریق بر روی سفال نقش ایجاد می‌کنند:

• نقاشی رورنگی: بعد از پختن و لعاب‌کاری روی سفال، آن را نقاشی می‌کنند. در این روش از طرح‌های ساده و تکراری استفاده می‌شود؛ زیرا اگر اشتباهی در کشیدن رخ بدهد، نمی‌شود آن را پاک کرد.
• نقاشی زیرکاری: بعد از پخت اولیه‌ی سفال، روی آن را نقاشی می‌کنند و بعد لعابی بی‌رنگ روی آن می‌دهند و روانه‌ی کوره می‌کنند.

چند سالی است که در کنار ظروفی که با طرح‌های سنتی ارائه می‌شوند، میناکاری روی سفال نیز رونق گرفته است و آثار تولیدی به این شیوه طرفداران خود را دارد. در میناکاری روی سفال، طرح‌های اسلیمی و ظریف ایرانی را برای آراستن ظروف به‌کار می‌برند و نقوش به‌صورت رنگ‌های برجسته بر روی ظرف دیده می‌شود. با این شیوه، ظروف کاربردی و زینتی فاخری ساخته می‌شوند.

مراحل تهیه ظروف سفالی

آماده‌سازی گل سفالگری

برای تهیه و آماده‌کردن گل سفالگری، ابتدا سفال‌سازان خاک رس را به‌وسیله‌ی دست یا ابزاری مانند چکش می‌کوبند تا کلوخه‌های بزرگ‌تر آن خرد و نرم شوند. سپس آن را توسط الک‌های دستی غربال می‌کنند و در حوضچه‌ای می‌ریزند که به‌منظور شست‌وشو و تغلیظ گل، در جوار کارگاه ساخته شده است.

گل حاصل از مخلوط خاک رس و آب، باید حدود ده ساعت در حوضچه بماند تا اضافات آن ته‌نشین شود و آب اضافه تبخیر گردد. در مرحله‌ی بعد، گل را به کارگاه می‌برند و با پا لگد می‌کنند و ورز می‌دهند تا چسبندگی لازم را به دست بیاورد و آماده‌ی چرخ‌کاری شود. سپس، گل را چانه می‌گیرند. هر چانه برای ساخت یک ظرف کوچک کافی است.

اگر گل مدت بیشتری در حوضچه بماند، دانه‌های خاک بهتر خیس می‌خورند و بر اثر رشد باکتری‌های موجود در گل، خواص چسبندگی و پلاستیکی (شکل‌پذیری) آن را به‌مراتب مناسب‌تر خواهد شد.

اضافه‌کردن مواد

گاهی برای جلوگیری از ترک‌خوردن سفال و افزایش استحکام آن، سفال پودرشده و الیاف گیاه لویی به گل اضافه می‌کنند.

شکل‌دادن

چند روش برای شکل‌دادن به سفال وجود دارد که رایج‌ترین آن‌ها استفاده از چرخ سفال‌گری است. قدمت استفاده از چرخ به بیش از هزار سال پیش می‌رسد. صفحه‌ی چرخانی روی میز مقابل سفالگر قرار دارد که با پدال پایی یا نیروی برق می‌چرخد. سفالگر با مهارتی خاص، هماهنگ با حرکت چرخ، به سفالینه شکل می‌بخشد.

ظرف ساخته‌شده را بنا به اندازه‌اش، به‌مدت 12 تا 24 ساعت در هوای آزاد و سایه قرار می‌دهند تا خشک شود. پس از این مدت، سفال را در برابر آفتاب یا در گرمخانه قرار می‌دهند تا برای پخت آماده گردد.

پختن

بعد از اینکه بخش‌های اضافی و زائد سفال، به‌خصوص در کف آن، تراشیده شد، سفال را در کوره می‌چینند. در گذشته، از هیزم برای سوخت کوره استفاده می‌شد؛ اما امروزه سوخت‌های جایگزین مانند نفت سیاه به کار گرفته می‌شود.

لعاب‌کاری

پس از پخت، ظرف را داخل لعاب مایع می‌اندازند تا کاملاً به مایع آغشته شود. دو نوع لعاب برای لعاب‌کاری سفال‌ها استفاده می‌شود:

• لعاب قلیایی: این لعاب از ترکیب خاکستر گیاه اشلون و سیلیس به دست می‌آید و بی‌رنگ است.
• لعاب سربی: در این لعاب از مذاب فلز سرب استفاده می‌شود.

برای ایجاد رنگ‌های مختلف در لعاب‌ها، هم نوع لعاب پایه مؤثر است هم ترکیباتی که به آن می‌افزایند. اکسید کبالت برای رنگ لاجوردی، اکسید قلع برای رنگ سفید، اکسید مس در لعاب قلیایی برای رنگ فیروزه‌ای و در لعاب سربی برای تولید رنگ سبز کاربرد دارند.

پس از لعاب‌‌کاری، ظروف دوباره به کوره می‌روند.

بازدید از سفالینه‌های شهر لالجین همدان

اگر قصد بازدید از دیدنی‌های شهر همدان و به‌خصوص غار علیصدر را دارید، شهر لالجین مقصد گردشگری خاطره‌انگیزی برای شما خواهد بود. جایی که بوی خاک رس نم‌خورده‌ و صدای چرخ‌های سفالگری می‌تواند روحتان را در آغوش بگیرد. انواع ظروف سفالی یادگاری خاطره‌انگیز از سفر به این شهر خواهد شد و صدالبته، طعم خوش دیزی‌های معروف این شهر را که در ظرف‌ها و دیزی‌های سفالی لالجین پخته و تقدیم شما می‌شود، فراموش نخواهید کرد.

لالجین کجاست؟

شهر لالجین در استان همدان و 17 کیلومتری شهر همدان قرار دارد. موقعیت مکانی این شهر را در زیر مشاهده می‌کنید:

پرسش‌های متداول درباره لالجین همدان

احتمالا با خواندن متن حاضر پرسش‌هایی برایتان مطرح شده است که در زیر به متداول‌ترین آن‌ها پاسخ داده‌ایم. البته، در صورت نیاز می‌توانید سایر پرسش‌های خود را در قسمت دیدگاه‌های زیر همین پست مطرح کنید.