قنات زارچ از جمله مهم ترین قنات های استان یزد می باشد که از روستای فهرج تا زارچ ساخته شده و امتداد یافته است. این قنات از قدیمی ترین و طولانی ترین قنوات جهان است که دیرینگی آن به ۳۵۰۰ سال پیش برمی گردد. در واقع، این قنات مزبور در دوران پیش از اسلام وجود داشته است و هم‌اکنون از جاهای دیدنی یزد به شمار می‌رود.
مبدا این قنات در حوالی روستای فهرج قرار دارد و پس از عبور از روستاهای خویدک، دهنو و اکرمیه وارد شهر یزد می شود. سپس، از محله های مختلف شهر یزد از قبیل امیرچخماق عبور می کند. پس از آن، آب این قنات با عبور از مسجد جامع یزد از این شهر خارج می شود و به سمت روستای زارچ به حرکت در می آید.
این جاذبه طبیعی در سال ۱۳۸۴ خورشیدی به ثبت ملی ایران درآمده است. علاوه بر آن، قنات مزبور در سال ۲۰۱۶ میلادی در میراث جهانی یونسکو ثبت جهانی شد.
تاریخچه بهره برداری از قنات زارچ
مطابق با مطالعات تاریخی انجام گرفته بر روی این قنات، زمان بهره برداری آن را به دوران ایران پیش از اسلام نسبت می دهند. پس از ورود اسلام به ایران، مسجد جامع یزد بر روی مسیر این قنات ساخته شد. علاوه برآن، تعدادی از میله های چاه قنات مزبور نیز در محدوده مسجد قرار گرفتند تا آب مورد نیاز آن را تامین کنند.
میله، یک چاه استوانه‌ای است که عمق آن متناسب با زمینی که چاه در آن حفر می‌گردد، متفاوت است. معمولا برای اکثر چاه های آب، قطر تقریبی آنها ۹۰ سانتیمتر است. میله های چاه واقع در مسجد جامع یزد علاوه بر پر کردن آب انبار موجود در آن، شرایط وضو گرفتن را نیز برای نمازگزاران فراهم می آورد.
دقت کنید که چاه های حفر شده برای قنات زارچ از ویژگی های منحصر به فردی برخوردارند. برای مثال، سطح مقطع این چاه ها بر خلاف چاه های معمولی به صورت مربعی شکل می باشد. اینگونه چاه ها معمولا در زمان زرتشتیان در ایران حفر می شدند.
تعداد شاخه ها و ویژگی های قنات
این قنات دارای سه شاخه یا تونل زیرزمینی مجزا می باشد که عبارتند از: شاخه شور، شیرین و ابراهیم خویدکی. هم اکنون شاخه های شیرین و ابراهیم خویدکی خشک شده اند و تنها شاخه شور فعال می باشد. شاخه مزبور طولی در حدود ۷۲ کیلومتر دارد و از پایاب مسجد جامع یزد نیز عبور می کند.
میزان آبدهی این شاخه از قنات در قسمت های مختلف متفاوت است. برای مثال، آبدهی آن در قسمت بالادست که فشار آب زیاد می باشد، ۶۰ لیتر بر ثانیه و در مظهر قنات حدود ۲۸ لیتر بر ثانیه است. مزه آب شاخه مزبور به دلیل واقع شدن چاه مادر آن در منطقه آب شور، به شوری می زند.
شیوه نگهداری و تقسیم آب قنات زارچ در بین کشاورزان
برای مدیریت، حفظ و نگهداری، تقسیم و توزیع آب این قنات شوراهایی از بین مردم استان یزد انتخاب می شوند. این شورا دارای ۵ عضو فعال است که نمایندگان کلیه مالکان و شاربین قنات می باشند. یک نفر از ۵ عضو فعال شورا به مدت یکسال و به عنوان نماینده تام الاختیار انتخاب می شود. این فرد در واقع رابط بین کشاورزان و ادارات مربوطه می باشد.
علاوه بر آن، دو نفر میراب هم از بین ۵ عضو فعال برای توزیع و تقسیم آب انتخاب می شوند. یکی از میراب ها در محل سرچشمه آب و دیگری در محل توده قنات زارچ (قسمت انتهایی) به مدت یکسال مشغول فعالیت می شوند.
وظایف اصلی میراب ها مراجعه به دفاتر آب و تعیین مقدار حقابه هر کشاورز متناسب با نوبت آبیاری او می باشد. دستمزد این افراد مطابق سهم آب کشاورزی تعیین می شود. بدین صورت که هر ۱۵ روز یکبار برای هر میراب قیمت یک جرعه آب (معادل ۱۱ دقیقه) تعلق می گیرد.
مقایسه میزان آبدهی قنات در گذشته و حال
همانطور که در بالا نیز اشاره شد در گذشته میزان آبدهی قنات زارچ در محدوده آن حدود ۱۵ لیتر بر ثانیه بود. امروزه به دلیل حفر بی رویه چاه های عمیق و نیمه عمیق در حریم آن، مقدار آبدهی این قنات به شدت رو به کاهش است.
علاوه بر آن، به دلیل توسعه شهر یزد در چند قرن گذشته و ساختمان سازی های متعدد در محدوده قنات مزبور سقف و دیواره های آن فرو ریخته است. همچنین، در برخی از قسمت ها فاضلاب های شهری به درون قنات وارد شده اند. بنابراین، قنات مزبور از وضعیت خوبی برخوردار نیست.
حتما از قنات زارچ در استان زیبای یزد دیدن کنید
قنات زارچ با داشتن طولی در حدود ۸۰ کیلومتر، می تواند بسیاری از باغات و زمین های کشاورزی را در شهرستان یزد آبیاری کند. این قنات هم اکنون از وضعیت مناسبی برخوردار نیست اما با کمی رسیدگی و تمیز کردن میله های چاه می تواند به وضعیت سابق خود برگردد. با این همه، وجود چنین قنات زیبایی، آن هم در دل کویر، بسیار جلب توجه کرده است و گردشگران داخلی و خارجی مشتاق بسیاری را به سمت خود جلب می کند.
چنانچه شما نیز با تورهای داخلی قصد سفر به یزد را دارید، بازدید از این قنات را از در برنامه سفر بگنجانید.″دستی بر ایران″ ضمن فعالیت در زمینه معرفی جاذبه های گردشگری یزد، پیشنهاد می کند از قنات زارچ در این شهر دیدن کنید.
قنات زارچ یزد کجاست؟
قنات زارچ در شهر یزد قراد دارد. یکی از ورودی‌های آن در خیابان سید گلسرخ از محله‌ی کوشک نو به روی عموم باز است. موقعیت روستای زارچ را در زیر مشاهده می‌کنید:
پرسش‌های متداول درباره قنات زارچ
اگر پاسخ پرسش‌های خود را در موارد زیر پیدا نکردید، از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست، سوال‌هایتان را با ما در میان بگذارید. ما در اولین فرصت به آنها پاسخ خواهیم داد.
قدمت قنات زارچ یزد به چه دورانی بازمی‌گردد؟
دیرینگی قنات زارچ که یکی از قدیمی‌ترین قنوات جهان است به ۳۵۰۰ سال پیش و قبل از ورود اسلام به ایران می‌رسد.
قنات زارچ از کجا شروع می‌شود؟
قنات زارچ از حوالی روستای فهرج یزد آغاز می‌شود.
مسیر قنات زارچ یزد چگونه است؟
مسیر ۸۰ کیلومتری این قنات، از روستای فهرج آغاز و با گذشت از چند روستای دیگر، وارد شهر یزد می‌شود؛ سپس با عبور از چند محله، از زیر مسجد جامع یزد می‌گذرد و به‌سمت روستای زارچ می‌رود.
نقش قنات زارچ در زندگی مردم یزد چه بوده است؟
قنات زارچ سه شاخه به نام‌های «شاخه‌ی شور» و «شاخه‌ی شیرین» و «ابراهیم خویدکی» دارد که امروزه فقط شاخه‌ی شور فعال است. تا نیم قرن پیش، آبدهی قنات زارچ بیش از ۱۵۰ لیتر در ثانیه بوده؛ اما به‌دلیل حفر بی‌رویه‌ی چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق در حریم آبی قنات، آبدهی آن به‌شدت كاهش یافته است. میزان آبدهی شاخه‌شور قنات در قسمت بالادست، ۶۰ لیتر بر ثانیه و در مظهر قنات، حدود ۲۸ لیتر بر ثانیه می‌باشد.
