قلعه لک لک آشیان؛ روایتی از درخت سرو و آشیانه لک‌لک‌ها

قلعه لک لک آشیان بنایی قاجاری با سبک معماری متفاوت است که باستان‌شناسان را به رمزگشایی این سبک وادار کرده است. این بنا یکی از دیدنی های نیشابور به شمار می‌رود و در دوره‌ی حکومت ناصرالدین شاه قاجار و پس از آن اهمیت بسیاری داشته است. قلعه لک‌لک آشیان در سال ۱۳۸۴ خورشیدی به ثبت ملی ایران درآمده است.

وجه تسمیه قلعه لک لک آشیان نیشابور

نام‌گذاری قلعه لک لک آشیان داستانی بسیار شنیدنی دارد. در گذشته، در فاصله‌ی نزدیکی از قلعه، درخت سروی وجود داشت که لک‌لکی بر بالای آن آشیانه ساخته بود. این لک‌لک فصل بهار و تابستان و پاییز را در همین منطقه سپری می‌کند. سپس، با آمدن زمستان در یک روز سرد، آشیانه‌ی خود را ترک می‌کند و دیگر بازنمی‌گردد. مردم روستای لک‌لک آشیان به‌دلیل آنکه به محیط زیست خود اهمیت می‌دهند و به یاد این پرنده، قلعه و روستا را لک‌لک آشیان می‌نامند.

گفتنی است که برخی از اهالی روستا این قلعه‌ را به نام کلاغ‌آشیان نیز می‌شناسند. البته، این نام‌گذاری در بین مردم چندان مرسوم نیست.

تاریخ قلعه و کاربرد آن در گذشته

قلعه لک لک آشیان ازجمله بناهای تاریخی نیشابور به شمار می‌رود که از دوره‌ی قاجار به یادگار مانده است. این بنا در نزدیکی تپه‌ای تاریخی به نام «طَرَب‌آباد» از تپه‌های باستانی شهر کهن نیشابور قرار دارد.

بسیاری از باستان‌شناسان با بررسی قسمت‌های مختلف قلعه و با اشاره به برج‌های دیدبانی، آن را قلعه‌ای نظامی می‌دانند. هم‌اکنون، قسمت‌ عمده‌ای از قلعه تخریب شده است و فقط دیوارهای غربی و برجک‌های نگهبانی و انبار باقی مانده‌اند. باستان‌شناسان دلیل تخریب قلعه‌ی مدنظر را عوامل طبیعی از قبیل باد و باران می‌دانند. هرچند، بی‌توجهی به قلعه و بازسازی آن در طول تاریخ نیز در تخریب آن بی‌تأثیر نبوده است.

ویژگی‌ها و سبک معماری قلعه لک لک آشیان

همان‌طور که شرح آن گذشت، به‌دلیل تخریب قسمت‌های مختلف این قلعه در طول زمان، بررسی سبک معماری آن کاری دشوار است. باوجوداین، می‌توان محل ورودی بنا و مصالح به‌کاررفته در ساختار آن را مشخص کرد. باستان‌شناسان ضمن بررسی، متوجه شده‌اند که این بنا با استفاده از سنگ و خشت و ساروج ساخته شده و ورودی آن در ضلع شرقی قرار داشته است.

افزون بر آن، باستان‌شناسان با بررسی دیرینگی بنا، سبک معماری آن را پیرو معماری قاجاری دانسته‌اند. هرچند، به عقیده‌ی آن‌ها این بنا در طول زمان بارها دچار تخریب شده و از نو ساخته شده است و تعیین سبک معماری آن چندان آسان نیست. در واقع، ممکن است این بنا سبک‌های معماری متفاوتی داشته باشد.

در گذشته، بنای مربعی‌شکل قلعه ابعادی در حدود ۶۵ × ۶۵ متر داشت و مساحت آن به ۴۲۰۰ مترمربع می‌رسید. در آن دوران، فضاهای معماری داخل بنا به‌صورت فشرده و متراکم در مجاورت یکدیگر قرار گرفته بودند؛ به‌گونه‌ای که تراکم آن‌ها در کناره‌های حصار بیشتر از قسمت‌های میانی قلعه بود. جالب اینکه برخی از این فضاها شکلی دو اشکوبه (طبقه) و برخی تک اشکوبه داشتند.

به نظر می‌رسد که در فضاهای دو اشکوبه‌ی موجود در قلعه‌ی لک لک آشیان، طبقه‌ی دوم در طول دوره‌های بعدی بنا شده باشند. باستان‌شناسان این موضوع را از تفاوت معماری طبقات مختلف بناها متوجه شده‌اند؛ چراکه با وجود برخورداری طبقه‌ی اول از فضای سنتی، طبقه‌ی دوم آن‌ها شکل متفاوتی داشته است و در بعضی جاها ورودی و دریچه‌هایی با سردر صاف و مسطح در طبقه‌ی دوم ایجاد شده است. در برخی دیگر از بناها نیز ورودی از قوسی مازه‌ای (بیضی) برخوردار بوده است.

گذشته از آن، سقف طبقه‌ی اول بناهای دو اشکوبه گنبدی‌شکل و در طبقه‌ی دوم به‌صورت صاف است و تیرهای افقی دارد. به‌طور کلی، وجود بناهای دو اشکوبه در قلعه از آن حکایت می‌کند که ساختمان آن در طول دوره‌های مختلف بنا شده‌ است.

مختصری درباره روستای لک‌لک آشیان

این روستا یکی از توابع دهستان درب‌قاضی در بخش مرکزی نیشابور است که حدود پنج کیلومتر از جنوب شرقی این شهر فاصله دارد. با توجه به قرارگیری روستای مزبور در جلگه و ارتفاع ۱۲۰۳ متری از سطح دریا، از آب‌وهوای معتدلی برخوردار است.

گفته می‌شود که در قسمت جنوبی این روستا مقبره‌ی آلب ارسلان قرار دارد؛ ولی نبودن آرامگاهی در اطراف آن شک و تردید مردم را برمی‌انگیزد. گمان بر این است که منظور از این مقبره همان تپه‌ی آلب ارسلان یا طرب‌آباد است. این تپه ازجمله محوطه‌های تاریخی حوزه‌ی باستان‌شناسی نیشابور و بخشی از شهر کهن نیشابور به شمار می‌رود.

در روستای لک‌لک آشیان بیشتر مردم به کشاورزی و داد‌و‌ستد مشغول هستند و از این طریق امرار معاش می‌کنند. این مردمان از مذهب شیعه پیروی می‌کنند و زبان آن‌ها فارسی است.

آدرس، مسیر دسترسی و جاذبه‌های اطراف روستا

قلعه لک لک آشیان در چهارده کیلومتری نیشابور و پانصد متری جنوب شرقی تپه‌ی تاریخی طرب‌آباد و در روستای لک‌لک آشیان قرار دارد. برای دسترسی به این قلعه ابتدا باید خود را به بزرگراه امام رضا برسانید. پس از نُه کیلومتر رانندگی، با پیچیدن به‌طرف راستِ بزرگراه، به بلوار آزادگان وارد شوید.

مسیر خود را در بلوار آزادگان ادامه دهید تاجایی‌که ورودی بلوار خیام را پیش رویتان مشاهده کنید. وارد بلوار خیام شوید و پس از چند دقیقه رانندگی، از این بلوار خارج و به بلوار شهدا وارد شوید. سپس، مسیر بلوار شهدا را تا انتها ادامه دهید تا به روستای لک‌لک آشیان و سپس به قلعه دسترسی پیدا کنید.

جالب توجه است که در فضای اطراف قلعه بناها و جاذبه‌های گردشگری مختلفی وجود دارند. در ادامه آن‌ها را معرفی می‌کنیم:

آرامگاه خیام نیشابوری

در محله‌ی شادیاخ نیشابور و به فاصله‌ی اندکی از قلعه‌ لک لک آشیان، مجموعه‌ی موزه و آرامگاه خیام نیشابوری قرار گرفته است. این بنای مشبک پایه‌هایی به‌شکل لوزی دارد که وزن گنبد رفیع آن را به دوش می‌کشند. در اطراف پایه‌ها هرم‌هایی از سنگ‌های بزرگ و آب‌نماهای سنگی تعبیه کرده‌اند که قسمت داخلی آن‌ها کاشی‌کاری است.

آرامگاه شیخ فریدالدین عطار نیشابوری

بنای هشت‌ضلعی آرامگاه عطار نیشابوری بنایی تیموری است و چهار در ورودی برای آن تعبیه شده است. در نمای بیرونی این آرامگاه چهار غرفه‌ی کاشی‌کاری‌ می‌توان مشاهده کرد که جلوه‌ی زیبایی به آن بخشیده‌اند.

آرامگاه کمال‌الملک

محمد غفاری صاحب اثر معروف تالار آیینه، آرامگاه زیبایی در نیشابور دارد. این آرامگاه بی‌شباهت به آرامگاه خیام و آرامگاه عطار نیست. در واقع، هر سه آرامگاه در یک محله قرار دارند و با سبک معماری مشابهی بنا شده‌اند، اما تفاوت‌هایی نیز دارند.

تپه تاریخی طرب آباد

از تپه‌های باستانی و محوطه‌های تاریخی نیشابور، تپه طرب آباد را می‌توان نام برد. این تپه در فاصله‌ی ۵۰۰ متری از قلعه لک لک آشیان قرار دارد. جالب اینکه پیرامون تپه طرب آباد را زمین‌های کشاورزی فراگرفته‌اند.

دهکده چوبی نیشابور

در شهر نیشابور دهکده‌ای چوبی وجود دارد که حاصل ذوق و خلاقیت مهندسی ایرانی است. همه‌ی بناهای موجود در این دهکده، اعم از مسجد و منازل مسکونی، از چوب‌های مقاوم ساخته شده‌اند. این بناها با وجود قرارگیری دهکده در منطقه‌ای موریانه‌خیز هیچ خسارتی به خود ندیده‌اند.

قلعه لک لک آشیان؛ یادگاری از دوره‌ی قاجار

قلعه‌ی مذکور هم‌اکنون مخروبه‌ای بیش نیست، اما می‌تواند ما را به گذشته‌های دور ببرد و حال‌وهوای قلعه‌های نظامی را برایمان زنده کند. این قلعه برای باستان‌شناسان و علاقه‌‌مندان به بناهای تاریخی اهمیت ویژه‌ای دارد.

«دستی بر ایران» پیشنهاد می‌کند ضمن آشنایی با این قلعه‌ و سایر بناهای تاریخی نیشابور، در حفاظت از آن‌ها کوشا باشید. بدین ترتیب با رعایت وظایف شهروندی خود، به‌عنوان گردشگر مسئول شناخته می‌شوید که آشنا به مفاد منشور گردشگری مسئولانه است.

قلعه لک لک آشیان کجاست؟

این قلعه در چهارده کیلومتری نیشابور و ۵۰۰ متری جنوب شرقی تپه‌ی تاریخی طرب آباد قرار دارد. موقعیت مکانی این قلعه را در زیر مشاهده می‌کنید:

پرسش‌های متداول درباره قلعه لک لک آشیان نیشابور

ممکن است با خواندن متن حاضر سؤال‌هایی برایتان پیش آمده باشد که مشتاق دانستن پاسخ آن‌ها باشید. در ادامه به برخی از این پرسش‌ها پاسخ داده‌ایم. البته، در صورتی که سؤال دیگری برایتان مطرح شد، می‌توانید آن را در بخش دیدگاه‌های همین پست با ما به اشتراک بگذارید.