قلعه رستم نایین (بافران)؛ قلعه ای دفاعی برای محافظت از مردم منطقه

قلعه رستم بافران در شهر بافران از توابع شهرستان نایین اصفهان است و جزو جاذبه ‌های دیدنی نایین به شمار می‌رود.

این قلعه‌ی دفاعی، روی تپه‌ای در ارتفاع 25متری از سطح زمین قرار دارد. بنای قلعه‏‌ی رستم در گذر زمان از گزند آسیب در امان نمانده است؛ اما هنوز شکوه و عظمتش از پس دیوارهای بلند آن پیداست و می‌توان حدس زد که دژ دفاعی مستحکمی در برابر هجوم بیگانگان بوده است. در حال حاضر، پنج برج و دیوارهای چینه‌ای بلند قلعه باقی مانده‌‏اند. از شواهد امر برمی‌آید که قلعه در دوره‌ی صفویان یا قاجاریان ساخته شده و قدمتی حدود چهارصد سال داشته باشد.

پایین تپه، درخت و پایابی قرار دارد که به قدمگاه امام رضا مشهور است. در کتاب‌های تاریخی قدیمی نامی از قدمگاه یا حضور ایشان در این منطقه وجود ندارد و کتاب‏‌های جدید نیز این محل را به‌‏عنوان قدمگاه معرفی کرده‌اند.

قلعه نایین نقشی مهم در تاریخ بافران دارد. شهر بافران در اطراف این قلعه شکل گرفته است. قلعه رستم نایین در سال 1397 به ثبت آثار ملی رسیده است. سال 1399 تلاش‏‌هایی در راستای مرمت این قلعه انجام شد؛ اما متأسفانه هنوز برای بازدید مناسب‌سازی نشده است.

تاریخچه‌ی قلعه‌ها در ایران

ساخت قلاع یا دژ در ایران قدمتی دیرینه دارد. تخت‌جمشید یکی از نمونه‌های دژسازی عهد هخامنشیان است. بعد از هخامنشیان نیز سلوکیان با تأثیر از فرهنگ یونانی، دژهای زیادی در ایران ساختند. برخی، دژهای سلوکیان را پادگان‌هایی نظامی برای سرکوب اهالی ایران می‌دانند. بعد از آن‏ها نیز پارتیان دژهایی می‌ساختند که «قلعه‌ی ضحاک» در آذربایجان و «قلعه‌ی یزدگرد» در نزدیکی قصر شیرین، از نمونه‌های برجامانده از این دوره هستند.

در دوره‌ی ساسانیان هم قلعه‌های مستحکم با برج‌های دفاعی گرد ساخته می‌شد. قلعه‌‏ی «تخت سلیمان» در تکاب، از دژهای به یادگار مانده‌ی این دوره است.

بعد از حمله‌ی عرب‌ها به ایران، دژها و قلعه‌های بسیاری در ایران ساخته شده است که نشان از کشمکش‌ها و درگیری‌های داخلی ایران در آن دوره دارد. اسماعیلیان صاحب بزرگ‏‌ترین و مستحکم‌ترین قلعه‌ها بودند. آنان قلعه‌های خود را در دل جنگل‌های انبوه یا ستیغ کوه‏‌های سربه‌فلک‌‏کشیده می‌ساختند.

ساخت قلعه‌های نظامی با شیوه و مصالح سنتی تا عهد قاجار در ایران ادامه داشت. از این زمان با حضور مشاوران نظامی اروپایی در دربار، قلعه‌ها رنگ‌‏وبوی اروپایی به خود گرفت، مانند قلعه‌ی خارک و هرمز.

معماری قلعه رستم بافران

قلعه رستم بافران کاربرد نظامی دارد و روی تپه‌ای به ارتفاع 25متر ساخته شده است. همانند اغلب قلعه‌های نظامی، یک خندق به‏‌عنوان سدی در برابر هجوم دشمن در اطراف بنا کنده شده است تا عبور و دستیابی را برای دشمن دشوار ‌سازد. خاک حاصل از کندن خندق نیز برای ساخت قلعه و دیوارهای چینه‌ای پیرامون آن به کار رفته است.

قلعه به‏‌گونه‌ای ساخته شده است که در امتداد قلعه‌های محمدیه و انارک قرار گیرد. در گذشته این امکان وجود داشت که نگهبان‏‌های این قلاع به یکدیگر علامت بدهند و باهم ارتباط برقرار کنند.

این قلعه در فضایی حدود 500متر ساخته شده است. مصالح اصلی در ساخت دژ و استحکامات آن خشت و گل رس است. چینه‌ی دیوارهای اطراف هم با خشت و ملات گل رس ساخته شده‌اند. با افزایش ارتفاع دیوار، ضخامت آن کاهش می‏‌یابد.

قسمت‏‌ها و فضاهای قلعه بدین شرح‏‌اند:

دروازه‌ی ورودی قلعه

دروازه‌ی قلعه در ضلع جنوب ‏شرقی و در میان دو برج نگهبانی قرار دارد. از این برج‌‏ها ورود و خروج به قلعه کنترل می‌شده است. بر بالای دروازه‌ی ورودی، تاق‏‌نمایی با قوس جناغی قرار دارد. به‌‏طور حتم، در ورودی این دروازه پلی برای عبور از خندق وجود داشته که امروزه اثری از آن نمانده است.

در گذشته در برخی از قلعه‌های مهم، از دروازه‌ی قلعه به‏‌عنوان پل استفاده می‌شده است؛ به این ترتیب که در بزرگ و تک لتی با استفاده از زنجیرهایی که در دو طرفش قرار داشت، پایین می‌آمد و به‏‌صورت پل روی خندق قرار می‌گرفت. در هنگام شب یا حمله‌ی دشمن، این پل برچیده و دروازه بسته می‌شد.

بعد از عبور از دروازه، به فضایی میانی می‌رسیم که گویا محلی برای بازرسی و کنترل افراد در هنگام ورود و خروج بوده است. این راهرو پوششی خشتی با گوشه‌سازی فیلپوش داشته است که به‏‌دلیل آوارشدن طبقات بالایی، امروزه دسترسی به کف آن ممکن نیست. در دو طرف فضای ورودی، اتاق‌‏هایی در دو طبقه قرار گرفته است که تا حد زیادی سالم مانده‌اند و گویا فضاهای مهمی بوده‌اند. گمان می‌رود از این اتاق‏‌ها برای ذخیره‌‏ی مواد غذایی و آذوقه استفاده می‌شده است.

شاه‌نشین قلعه

بر بالای اتاق‌‏های انبار آذوقه، اتاق بزرگی وجود دارد که در حال حاضر فقط دیوارهای گل‌اندود آن باقی مانده‌ است. بنا بر رسم چنین بناهایی، حدس زده می‌شود که اتاق شاه‌نشین و محل استراحت حاکمان و بزرگان قلعه بوده است.

اتاق‌های مسکونی

در سه جهت شمال و شرق و غرب قلعه، اتاق‌های مسکونی در دو طبقه با سقف گنبدی قرار داشته که اثر چندانی از آن‏‌ها به جای نمانده است.

برج‌های قلعه

قلعه رستم نایین پنج برج مدور دارد. این برج‌‏ها دید خوبی بر دشت‏‌های زیر پای قلعه دارند. یکی از برج‌‏ها در جبهه‌ی شمال ‌غربی و بقیه در اضلاع برج قرار دارند.

برج‏‌ها افزون بر این‌که مکانی برای نگهبانی بودند، بر استحکام و زیبایی بنا نیز می‌افزودند. متأسفانه برج‌‏های قلعه با آوار انباشته شده است و راه‌یابی به آن‏ها ممکن نیست. در کنار برج‌‏ها، ساختاری برای بالارفتن از آن‏ها وجود داشته است که از آن هم فقط تلی خاک رس باقی مانده است. در هر طبقه از برج‌‏ها نیز روزنی برای دیده‌‏بانی و تیراندازی وجود داشته است.

تأمین آب قلعه

یکی از دغدغه‌های ساخت دژهای کوهستانی، به‏‌خصوص در مناطق خشک و کویری، تأمین آب ساکنان آن است. سازندگان قلعه رستم نایین برای حل این مشکل، چاهی در میان قلعه حفر کرده‌اند که به «چاه دیو» معروف است. حفر چنین چاه عمیقی بسیار دشوار بوده است؛ چراکه تپه از سطح زمین ارتفاع بسیار زیادی دارد.

قلعه رستم نایین، دژی دفاعی در برابر دشمن

مردمان سرزمینمان همواره با تهدید تاخت‌‏وتازها روبه‏‌رو بودند. این تاخت‌‏وتازها بر زندگی روزمره‌ی مردم عادی سایه می‌افکنده است. دژهای مستحکم پاسخی به نیاز امنیت جامعه بود.

مردم دژها را برای حفاظت و دفاع از خود در برابر هجوم دشمنان می‌ساختند و برای این‌که بتوانند مدت طولانی در سایه‌ی امنیت قلعه و برج‏‌های نگهبانی دوام بیاورند، دربارۀ تأمین آب و آذوقه در دژها به تمهیداتی می‌اندیشیدند.

قلعه رستم نایین یکی از این قلعه‌هاست که هزاران راز از زندگی مردم کویر را در سینه‌ی خود دارد. اگر قصد دارید از جاذبه‌های شهر نایین دیدن کنید، دیدار این دژ سترگ و سربه‌‏فلک‌‏کشیده خالی از لطف نخواهد بود.

قلعه رستم بافران کجاست؟

این قلعه در شهر بافران از توابع شهرستان نایین و در استان اصفهان قرار دارد. موقعیت مکانی دقیق این قلعه را در زیر مشاهده می‌کنید:

پرسش‌های متداول درباره قلعه رستم نایین

اگر پاسخ پرسش‌های خود را در موارد زیر پیدا نکردید، از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست، سوالهایتان را با ما در میان بگذارید. ما در اولین فرصت به آنها پاسخ خواهیم داد.