قلعه ایرج ورامین؛ اهمیت تاریخی و معماری

قلعه‌ ایرج، یک دژ باستانی و یادگار دوران ساسانیان است که آن را با استفاده از خشت و گل ساخته‌اند. این دژ را برجسته‌ترین بنای مستحکم پایدارِ روزگار باستان در جنوب غرب آسیا، اروپا و آفریقا می دانند. امروزه بخش‌های زیادی از این جاذبه‌‌ی تاریخی ارزشمند، تخریب شده است. در سال 1382، میراث فرهنگی کشور این قلعه را در فهرست آثار ملی ثبت کرد و هم اکنون از جاهای دیدنی ورامین به شمار می‌رود.

موقعیت جغرافیایی قلعه ایرج

این دژ باستانی در استان تهران، شهرستان ورامین و یکی از روستاهای شهر پیشوا قرار دارد. فاصله‌ی این قلعه از شهر تهران حدود 45 کیلومتر و از شهرستان ورامین در حدود 10 کیلومتر است. این بنای تاریخی، در نزدیکی یکی از روستاهای توابع ورامین، به نام روستای «عسگر آباد عباسی» قرار دارد. این روستا یکی از دهستان‌های شهر پیشوا است.

تاریخچه دژ باستانی ایرج

به استناد یافته‌های سه هزار ساله‌ی باستان‌شناسان، احتمالا قلعه ایرج متعلق به اواخر قرن چهار میلادی، و منتسب به دوران ساسانیان است. با این وجود، ممکن است این قلعه قبل از ساسانیان ساخته شده باشد و ساسانیان آن را مرمت و بازسازی کرده باشند. برخی از باستان‌شناسان معتقدند این قلعه همان «دژ وارنا» است که در کتاب اوستا به آن اشاره شده است.

باستان‌‌شناسان معروفی مانند «ژان دیولافوا» و «کلایس» در مورد این قلعه تحقیقات زیادی انجام داده‌اند. آنها معقتقدند قلعه ایرج بزرگترین قلعه‌ی خشتی در سراسر جهان است.

نام‌های قلعه و دلایل نام‌گذاری

قلعه ایرج به نام‌های دیگری از جمله «قلعه گبری یا قلعه عسگر آباد» نیز معروف است. «گبری» در زبان عامه مردم به معنای «پیروان دین زرتشت» است. نامِ «قلعه گبری»، این فرضیه را قوت می‌‌بخشد که ساکنان اولیه‌ی قلعه، پیروان دین زرتشت بوده‌اند و قدمت قلعه به زمان ایران پیش از اسلام بر می‌گردد.

اما نام معروف‌تر این قلعه، قلعه ایرج است که از نام ایرج، فرزند فریدون، گرفته شده است. فریدون یکی از پادشاهان اساطیری ایران است که بر علیه ظلم و ستم ضحاک ایستادگی کرد و او را شکست داد.

ویژگی‌های معماری قلعه

این قلعه از لحاظ معماری ویژگی‌های خاصی دارد که به شرح زیر هستند:

مواد سازنده قلعه

این بنای باستانی، بزرگترین قلعه‌ در جنوب غرب آسیا، اروپا و افریقا است که آن را با خشت و گل ساخته‌اند. خشت‌‌های قلعه دارای ابعاد 60 در 25 سانتی‌متر هستند.

استحکام در برابر عوامل طبیعی و انسانی

این قلعه‌ی باستانی، یکی از جاذبه‌های دیدنی و خاص شهر ورامین است. معماری بی‌نظیر آن نشان‌دهنده‌ی قدرت نظامی و دفاعی نیاکان ما در آن زمان است. این بنای تاریخی را از خشت خام ساخته‌اند، اما در برابر عوامل طبیعی و انسانی مقاومت زیادی از خود نشان داده و بخش عمده ای از استحکامات آن همچنان پابرجاست.

این امر کاملا طبیعی است که یک سازه دفاعی، مورد حمله قرار بگیرد و صدمه ببیند. گذر زمان و تاثیرگذاری عوامل طبیهی بر روی مصالح سنتی، نظیر خشت و گل نیز در آسیب دیدن این سازه عظیم بی تاثیر نبوده است. در خصوص، مدیریت ضعیف زمان معاصر هم که باید خودمان را سرزنش کنیم، نه گذشتگان را.

با وجود تمام عوامل مذکور، استحکام این بنا به اندازه ای بالا بوده است که پس از گذشت سده ها، همچنان استوار و پابرجاست.

ابعاد بزرگ

این قلعه دارای ابعاد 1440 در 1280 متر است. این دژ بزرگ چهار دروازه داشته است. عموما نگهبانان از طریق این چهار دروازه‌، ورود و خروج مردم را زیر نظر داشتند، اما اکنون بجز دروازه‌ی اصلی، دروازه‌ی دیگری وجود ندارد.

پنهان‌ماندن سربازان از دید دشمن

این قلعه را به گونه‌ای ساخته‌اند که بتوان 2000 تا 6000 سرباز را در آن اسکان داد. دیوار پیرامونی این قلعه‌ی باستانی 16 متر ارتفاع دارد و عرض آن از 17 تا 22 متر متغیر است.

به این دلیل دیوارهای قلعه ایرج را با پهنای زیاد ساخته¬اند که حتی ارابه‌های نظامی و جنگی هم بتوانند به راحتی بر روی دیوارهای قلعه حرکت کنند. به همین علت، این قلعه‌ی نظامی، از امنیت بالایی برخوردار بوده است.

وجود خندق دور تا دور قلعه ایرج

دور قلعه خندق‌هایی به عمق 8 متر و پهنای 30 متر کنده بودند تا از نفوذ دشمن به داخل آن جلوگیری کنند. در صورتی که جنگی صورت می‌گرفت، این خندق‌ها را با آب پر می‌کردند تا دشمنان نتوانند به دیوارهای قلعه نزدیک و وارد آن شوند.

دلایل احتمالی ساخت قلعه ایرج

با توجه به ویژگی‌های دفاعی و نظامی قلعه، می‌توان گفت احتمالاً این قلعه را به عنوان پایگاه نظامی و دفاعی در مقابل عشایر شمالی ساخته‌اند. عشایر شمالی گاهی به مرزهای ساسانیان حمله می‌کردند، به همین دلیل، ساسانیان از این قلعه برای آموزش‌دادن به سربازان و مقابله با دشمنان استفاده می‌کردند.

مساحت داخل قلعه ایرج در حدود 200 هکتار است. با چنین مساحتی، به راحتی 5000 سرباز آموزش دیده و خبره می‌توانستند در آن اسکان داشته باشند تا از حملات دشمن جلوگیری کنند.

شرایط امروزی قلعه

در زمان ساخت، قصری زیبا در قلعه وجود داشته که امروزه اثری از آن باقی نمانده است. متأسفانه، در حال حاضر درون دیوارهای قلعه، به عنوان زمین‌ کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

کشاورزان از آب قنات این قلعه برای آبیاری زمین‌ها استفاده می‌کنند و خندق دور آن را به منظور کشاورزی، هموار کرده‌اند. وجود این زمین‌های کشاورزی و جاده‌سازی در نزدیکی این قلعه، آسیب‌های جدی به این سازه‌ی نظامیِ باستانی وارد کرده است.

با وجود تلاش‌های مسئولان، به دلیل کشاورزی در قلعه، تخریب‌ شدید و مرمت نشدن بنا، سازمان جهانی یونسکو تاکنون با ثبت آن موافقت نکرده است.

بازدید از قلعه ایرج را از دست ندهید

این قلعه یکی از مکان‌های مهم تاریخی و گردشگری در کشور است. با وجود تخریب بخش‌های زیادی از آن، همچنان شکوه و زیبایی خاص خود را دارد. امروزه بخش‌هایی از آن مرمت شده و در دسترس گردشگران قرار دارد تا در آن قدم بزنند و قسمت‌های مختلف قلعه را از نزدیک ببینند.

این قلعه یکی از آثار تاریخی ارزشمند شهرستان ورامین به شمار می‌رود. توصیه ما به شما این است که چه وقتی از طریق تورهای داخلی به ورامین می‌روید، چه به صورت شخصی یا خانوادگی، بازدید از جاذبه‌های تاریخی ورامین را فراموش نکنید.

بازدید از این قلعه می تواند در پیشبرد گردشگری میراث فرهنگی کشور موثر و توجه بیشتری را به آن جلب نماید.

“دستی بر ایران” توصیه می‌کند که بازدید از این قلعه زیبا را نیز در برنامه خود بگنجانید و گردشگری مسئولانه را مد نظر خود قرار دهید. با این کار شما به حفظ این اثر ملی کمک می‌کنید. همچنین، با تاریخ، فرهنگ ناب ایرانی و معماری ایرانی در دوره ساسانی و حتی قبل از آن آشنا می‌شوید.

قلعه ایرج ورامین کجاست؟

قلعه ایرج در استان تهران، شمال کمربندی ورامین به‌سمت پیشوا و نزدیک روستای عسگرآباد عباسی واقع است. موقعیت مکانی دقیق این قلعه را در زیر مشاهده می‌کنید:

پرسش‌های متداول درباره قلعه ایرج

اگر پاسخ پرسش خود را در اینجا پیدا نکردید، در بخش دیدگاه‌های زیر این پست برای ما کامنت بگذارید و سوالتان را بپرسید. ما حتما به آن پاسخ خواهیم داد.