صنایع دستی ایران، همچون سایر کشورها، به مجموعه ای از هنرها یا صنایعی اطلاق می شود که با استفاده از مواد اولیه بومی و به کمک دست و ابزارهای دستی ساخته می شوند. با توجه به اینکه در این آثار ذوق هنری و خلاقیت فکری صنعتگر یا سازنده نمود پیدا می کند، همین وجه تمایز آنها با مصنوعات ماشینی یا کارخانه‌ای می باشد. به طور کلی، تمامی هنرهای دستی ایران که آثار دست ساز هموطنان ما هستند، ریشه در تاریخ، فرهنگ و تمدن کهن کشورمان دارند.
مهارت ساخت صنایع دستی ایران را می توان به عنوان یکی از میراث فرهنگی کشور دسته‌بندی کرد. بنابراین، جزو آثار ناملموس به شمار می روند. احیای این صنایع علاوه بر فوایدی که دارد، می تواند به عنوان منبع درآمد ثانویه (پس از کشاورزی) برای روستاییان مورد استفاده قرار بگیرد.
تاریخچه صنایع دستی ایران
این آثار هنری دست ساز که نماد فرهنگ و هویت مردم ایران می باشد، ریشه در تمدن کشور دارند و دیرینگی آنها به دوران ایران باستان برمی گردد. در واقع، استفاده از صنایع دستی مربوط به زمانی است که کشت غلات در ایران رواج پیدا کرد (۶۰۰۰ سال پیش). در این دوران، در پی ساخت ظروف سفالی به صورت گسترده دری جدید به سوی صنایع دستی باز شد. با این وجود، این هنوز شروع کار بود.
حدود ۲۷۰۰ سال قبل از میلاد با وارد شدن مواد اولیه مرغوب به بازار کار دستی، دگرگونی های دیگری در زمینه هنرهای دستی به وجود آمد. در این دوران، مهارت صنعتگران و هنرمندان ایرانی در زمینه فلزکاری، ساخت هاون، مجسمه سازی و ظروف سفالی قابل ستایش بود. بنابراین، تاریخچه اصلی صنایع دستی ایران از آن دوران آغاز شد.
دسته بندی کلی صنایع دستی ایران
هنرها و صنایع دستی ایران به تناسب آب و هوا و امکانات در شهرها و روستاهای کشور متفاوت می باشند. در طول سالیان دراز، تنوع این صنایع رو به افزایش گذاشته است. فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران دسته بندی زیر را برای صنایع دستی در نظر گرفته است:
صنایع دستی بافت و نساجی (بافته های داری و دستگاهی)
این صنایع، قدیمی ترین صنایع دستی ایران هستند که در راستای رفع نیاز انسان به پوشش و سایر اقلام مورد نیاز به وجود آمدند. امروزه، در استان های مختلف کشور بافت انواع فرش و گلیم مرسوم است.
با توجه به آثار دستی مختلفی که تاکنون عرضه شده اند، بافته های داری را می توان به موارد زیر تقسیم بندی نمود:
- فرش و قالی: شامل انواع تمام پشم، پشم-ابریشم، کرک-ابریشم، گل-ابریشم و تمام ابریشم می باشد.
- گلیم: انواع یک رو، دو رو و یک رو با ترکیبی از بافت های قالی را شامل می شود.
- گبه یا قالیچه خرسک: فرشی که در ابعاد کوچک توسط عشایر لر و قشقایی بافته می شود.
- زیلو: شباهت زیادی به گلیم دارد با این تفاوت که با نخ پنبه بافته می شود، در حالی که گلیم با پشم بافته می شود.
بافته های دستگاهی صنایع نساجی نیز شامل موارد ذیل می باشند:
- گبه بافی: گبه در واقع نوعی زیرانداز ضخیم است که تاریخچه پیدایش آن به زمان انسان های اولیه برمی گردد. هنرمندان این زیر انداز را نسبت به فرش در ابعاد کوچکتری با پرزهای بلندتر می بافند.
- ابریشم بافی: این دست بافته ها به وسیله پیله ای بافته می شوند که کرم های ابریشم به دور خود می پیچند. صنایع دستی مزبور به عنوان ظریف ترین و زیباترین هنر دستی شناخته شده اند.
- چادر شب بافی: صنعتگران برای بافت این نوع از پارچه های رنگی با طرح چهارخانه از جنس پشم یا ابریشم استفاده می شود.
- مخمل بافی: هنر بافت نوعی از پارچه کرکی است که جنس آن ابریشم، پنبه، کتان یا پشم می باشد.
- نواربافی: کارت بافی یا نواربافی از جمله هنرهای دستی ایران است که در مناطق مختلف اسامی متفاوتی به خود گرفته است. از اسامی دیگر آن می توان به پن بافی، مداخله بافی و… اشاره کرد.
- چفیه بافی: هنر بافت نوعی پارچه با طرح شطرنجی است که به عنوان سربند استفاده می شود.
رودوزی های سنتی
انواع دوخت روی پارچه را شامل می شود. این هنرهای دستی برای تزیین لباس و وسایل مختلف نظیر رومیزی و انواع رو اندازها استفاده می شود. رودوزی های سنتی که با ابزارهای متفاوتی در شهرهای مختلف کشور بافته می شوند، جزو متداول ترین صنایع دستی ایران به شمار می روند.
زیرشاخه های مختلف رودوزی به شرح زیر می باشند:
- سوزن دوزی: با استفاده از نخ و سوزن روی پارچه و سایر بافت ها انجام می شود. این هنر دستی در بلوچ، ترکمن، ممقان و سیستان رواج دارد.
- ملیله دوزی: تزیین سطح پارچه به وسیله مفتول های طلایی، نقره وآلیاژهای مختلف است که در اصفهان، یزد، کرمان، کاشان و تهران متداول است.
- پته دوزی: شامل بخارا دوزی، نقش دوزی و نواردوزی می باشد. پارچه زمینه پته دوزی پارچه ای ضخیم و پشمی است که عریض نام دارد.
- قلاب دوزی: به سه روش ساده، برجسته و معرق انجام می شود که نوع معرق زیبا و پرکار می باشد. قلاب مورد استفاده آن فلزی است و نوک قلاب انحنا ندارد. این نوع رودوزی در شهرهای اصفهان و رشت رواج دارد.
صنایع دستی فلزی
فلز در دوره ایران باستان کشف شد و جهت تهیه ظروف و ابزار مورد نیاز دیگر مورد استفاده قرار گرفت. نمونه هایی از این وسایل فلزی از دوران ایران باستان کشف شده اند. امروزه، این صنایع دستی به صورت نقره کاری و مس کوبی اجرا می شوند.
این نوع از صنایع دستی ایران شامل انواع متفاوتی است که عبارتند از:
- دوات گری: ساخت اشیای فلزی از جمله سماور و سینی به روش سرد را می گویند.
- حکاکی روی فلز: نوعی روش چاپ دستی که برای حک تصویر و حروف و کلمات روی فلز استفاده می شود.
- قلم زنی: تزیین و کندن نقوش بر روی اشیای فلزی به ویژه مس، طلا، نقره و برنج را می گویند.
- ملیله کاری: به وسیله مفتول های نازک نقره روی فلز انجام می شود و در اردبیل، زنجان و بروجرد بیشتر مرسوم است.
- زرگری: زیور آلاتی که به وسیله طلا یا زر ساخته می شوند.
میناکاری
این گروه از صنایع دستی ایران زیباترین ظروف و وسایل تزئینی هستند که ساخت آنها بسیار سخت می باشد. این اشیا جزو گران ترین صنایع دستی کشورمان هستند که توسط ماهرترین اساتید صنعتگر ساخته می شوند. دیرینگی این هنرهای دستی به ۵۰۰۰ سال پیش برمی گردد و در آن تلفیقی از رنگ های مات بر روی کاشی یا فلز انجام می شود.
زیرشاخه های مختلف میناکاری شامل موارد زیر می باشند:
- مینای خانه بندی: در این روش اشیای مختلف را به وسیله سیم های نازک برنجی به صورت خانه خانه تزیین می کنند.
- مینای مرصع: سخت ترین رشته میناکاری است که در آن ظروف به وسیله نگین یا سنگ های تزئینی مزین می گردند.
- مینای نقاشی: در این زیرشاخه پس از کشیدن لعاب سفید روی ظروف آنها را طراحی و رنگ آمیزی می کنند.
- مینای مشبک: ایجاد منافذ مختلف با طرح های خاص روی ظروف میناکاری را می گویند.
- مینای صبی: در مینای صبی، میناکاری بر روی طلا انجام می شود و بنابراین جزو زیورآلات می باشد.
سفال گری
این رشته که دیرینگی آن به دوران ایران باستان بر می گردد، به دلیل دسترسی به عنصر خاک از گذشته های دور رواج داشته است. ظروف سفالی در گذشته از ترکیب آب و خاک به وجود می آمدند. بعدها خاک رس جایگزین خاک معمولی شد.
کوزه ها و کاسه های یافت شده در بناهای تاریخی، برجسته ترین سفالینه های تاریخی شناخته شده و از قدیمی ترین صنایع دستی ایران هستند. در کل، ظروف سفالی به انواع بدون لعاب و لعاب دار تقسیم می شوند.
سفال گری شامل دو نوع زیر می باشد:
- بدون لعاب: سفال گری با دست، چرخ کاری، نقش برجسته سفالی
- لعاب دار: سفال دوغابی، لعاب سازی، نقاشی روی لعاب، نقاشی زیر لعاب، کاشی کاری، خرمهره سازی و …
آبگینه
یکی از زیباترین صنایع دستی ایران آبگینه است که انواع تاریخی آنها در نقاط مختلف کشور کشف شده اند. زیباترین این آثار در موزه آبگینه واقع در خیابان ۳۰ تیر تهران نگهداری می شوند.
صنایع دستی آبگینه شامل زیرشاخه های زیر می باشد:
- شیشه گری: هنر شکل دادن به شیشه است که به سه روش فوتی و فوتی-قالبی و قالبی اجرا می شود. از انواع شیشه گری می توان به بارفتن، دوپوست و سه پوست اشاره کرد.
- تزیین شیشه: این شاخه از صنایع دستی آبگینه، شامل تزیین وسایل شیشه‌ای پس از ساخت می‌شود. روش‌های انجام این هنر دستی به شرح زیر می‌باشند:
- تراش روی شیشه: جهت تزیین محصولات دکوری کاربرد دارد.
- نقاشی روی شیشه مینایی: بعد از ایجاد ظروف شیشه ای روی آنها را نقاشی می کنند.
- نقاشی پشت شیشه: سخت تر از نقاشی روی شیشه است.
- آبگزکاری: در این روش از تغییرات حرارت ناگهانی بر روی شیشه استفاده می کنند. در نتیجه، ترک خوردگی های حاصل از این تغییر حرارت را تبدیل به نقوش زیبا می کنند.
- مات کاری: در مات کاری از نوعی ماده شیمیایی به نام اسید فولوریدریک استفاده می کنند که می تواند سطح خارجی شیشه را در خود حل کند. بدین ترتیب، شیشه رنگ مات به خود می گیرد.
- تلفیق شیشه و فلز: شیشه و فلز با هم تلفیق می شوند و آثار زیبایی حاصل می شوند.
صنایع دستی چوبی
این آثار هنری به طور گسترده در شهرهای مختلف کشور ساخته می شوند. از انواع این آثار می توان به خراطی، ساخت معرق، منبت کاری، خاتم کاری و مشبک اشاره کرد.
زیرشاخه های مختلف صنایع دستی چوبی عبارتند از:
- پیکرتراشی: در این زیرشاخه، پیکرتراش سعی می کند که آناتومی مختلف بدن انسان، پرندگان و حیوانات را به وسیله چوب ایجاد کند.
- ارسی سازی: در و پنجره هایی هستند که به صورت عمودی باز و بسته می شوند.
- خاتم کاری: ایجاد چند ضلعی های منظم با تعداد اضلاع متفاوت را خاتم کاری می گویند.
- سوخت روی چوب: در این روش چوب را با استفاده از مفتول فلزی داغ می سوزانند و آثار هنری مختلفی خلق می کنند.
صنایع دستی سنگی
تراش سنگ و حکاکی روی آن از جمله نخستین صنایع دستی ایران بوده است که به مرور تغییر زیادی می یابد. در واقع، پس از کشف سنگ های زیبا و تزئینی، تراش و حکاکی روی سنگ راه را برای تراش و ساخت زیورآلات باز کرد.
زیرشاخه های مختلف این هنر دستی عبارتند از:
- سنگ تراشی: در سنگ تراشی قسمتی از سنگ طبیعی با حذف کنترل شده قسمت هایی از آن مبدل به سنگ تزئینی می شود.
- خراطی سنگ: این هنر با استفاده از چرخ خراطی انجام می شود و سنگ به حالت دورانی تراش داده می شود تا اشیایی همچون گلدان، قندان و … حاصل گردد.
- معرق: برش سنگ های رنگی و چیدن آنها کنار هم را معرق سنگ می گویند.
- مشبک: از جمله شاخص ترین صنایع دستی ایران و وابسته به معماری است که طی آن پس از برش و صیقل دادن سنگ، روی آن را نقش اندازی می کنند و قسمت های منفی را حذف می کنند. بدین صورت، سنگ حالت مشبک (منفذدار) به خود می گیرد.
- حکاکی روی سنگ: ایجاد طرح های مختلف بر روی سنگ های قیمتی را حکاکی روی سنگ می گویند.
- مرصع کاری: استفاده از جواهر بر روی ظروف، زیورآلات و سایر اشیای تزئینی را مرصع می نامند.
- فیروزه کوب: چسباندن فیروزه روی ظروف مسی فیروزه کوب نام دارد.
نگارگری
این شاخه که شامل هنرهای تجسمی است، پایه و پیش نیاز بسیاری از صنایع دستی ایران می باشد. نمونه های برجسته نگارگری در موزه رضا عباسی تهران نگهداری می شوند.
نگارگری شامل شاخه های متفاوتی به شرح زیر می باشد:
نگارگری کتاب و مرقعات: اتصال قطعات هنری مختلفی از جمله نقاشی و خوشنویسی به همدیگر را نگارگری مرقعات می نامند. نگارگری خود شامل سه زیرشاخه زیر می باشد:
- تذهیب: طراحی، رنگ آمیزی، طلا اندازی، پرداخت و قلم‌گیری‌های ظریف انواع طرحها با نقوش گیاهی، هندسی و گاهی استفاده از نقوش انسانی و حیوانی را برای تزیین سطوح مختلف تذهیب می‌گویند.
- تشعیر: در این روش حاشیه کتاب را با استفاده از نقش مایه هایی از حیوان، مرغ، گل و گیاه می آرایند.
- گل و مرغ: استفاده از نقش های گل و مرغ که نماد موهبت الهی و تجلی ظریف و لطیف آفریدگار است، در نگارگری مرسوم می باشد.
نقش مایه ایرانی: در این زیرشاخه از نگارگری که در زمره بی نظیرترین صنایع دستی ایران می باشد، از نقوش مختلفی نظیر داستان سیاوش، رستم و سهراب و… استفاده می شود و شامل موارد زیر است:
- طراحی قالی و گلیم: استفاده از نقش مایه های ایرانی روی نقشه قالی و گلیم است که آنها را به آثار هنری زیبایی مبدل می سازد.
- طراحی قلمی: به صورت نقاشی و با استفاده از قلم انجام می شود.
- گره کشی: از جمله شاخه های معماری و کاشی کاری و در مواقعی جزو زیرشاخه های صنعت چوب نیز می باشد. در این روش با قرار دادن آلات و کلمات مختلف در کنار هم شکل های هندسی منحصر به فردی پدید می آیند.
ساخت ابزار طراحی: در این زیرشاخه ابزار طراحی مختلفی شامل موارد زیر ساخته می شوند:
- بوم سازی: نگارگری گل و مرغ دارای کاغذهای مخصوصی است که به آن بوم گفته می شود.
- ساخت قلم و قلم مو: با توجه به اینکه انجام نقاشی های نگارگری دارای مراحل متعددی است، قلم و قلم موهای متفاوتی نیز برای انجام آن مورد نیاز می باشد.
- ساخت چسب ها و روغن: روغن ها و چسب های پوشش دهنده و جلا دهنده در نقاشی های مخصوص نگارگری استفاده می شوند.
ساخت مهر: این نیز از شاخه های دیگر نگارگری می باشد.
چاپ های سنتی
این هنر در گذشته در دو زمینه چاپ روی کاغذ و روی پارچه انجام می شد، اما امروزه در معماری نمای مساجد و بناهای تاریخی استفاده می گردد. نمونه ای از آن را می توان در مسجد شیخ لطف الله مشاهده کرد.
پوستین دوزی
این بخش از صنایع دستی ایران در بین مردم عشایر و دامدار بسیار مرسوم است. در واقع، این افراد به دلیل زندگی در مناطق سرد به تولید این محصولات روی آورده اند. هنرهای دستی مزبور با استفاده از پوست بره و گوسفند (به زبان ترکمنی: اوچمک) بافته می شوند.
نمد مالی
جزو اصیل ترین مشاغل ایرانی است. از محصولات نمدی مختلف می توان به تولید انواع فرش، زیرانداز، پتو و ابزارهای مصرفی دیگر اشاره کرد. نمدی که در ساخت محصولات مزبور استفاده می گردد، در واقع همان پشم گوسفند است که در اثر رنگ آمیزی و کوبیدن حاصل می گردد.
نمدها معمولا پس از ورز دادن با آب داغ مورد استفاده قرار می گیرند. این رشته یکی از سخت ترین رشته های هنرهای صنایع دستی ایران به شمار می رود.
حصیر بافی
از جمله هنرهای دستی قدیمی است که همچنان در مناطق شمالی و جنوبی کشور رواج دارد، می توان به حصیربافی اشاره کرد. برای ساخت این محصولات از برگ درخت خرما، ساقه گندم، نی و انواع ترکه ها استفاده می شود. امروزه، این آثار هنری به عنوان سوغاتی خریداری می گردند.
زیرشاخه های مختلف حصیر بافی شامل موارد زیر می باشند:
- بوریا بافی: با استفاده از مواد اولیه نی و علف ساخته می شود.
- چیغ بافی: از نی و موی بز بافته می شود و شهر نشین ها آن را پاراوان می نامند.
- بامبو بافی: در این نوع حصیر از نی خیزران برای بافت استفاده می شود.
- کپو بافی: از برگ درخت خرما برای تهیه آن استفاده می شود.
- ترکه بافی: ساخت انواع ظروف با استفاده از شاخه های نازک و باریک درختان و درختچه ها را ترکه بافی می گویند.
- ارغوان بافی: ارغوان نام درختچه ای است که از شاخه های آن برای درست کردن انواع سبد استفاده می گردد.
- مروار بافی: ساخت انواع سبد به وسیله نوعی چوب ترکه به نام مروار را مروار بافی می نامند.
- چم بافی: مشابه ترکه بافی و مروار بافی است.
صنایع دستی چرمی
مصنوعات چرمی از جمله محصولات پرطرفدار در فهرست صنایع دستی ایران هستند که در نقاط مختلف جهان دوخته می شوند. این مصنوعات که وابسته به محصولات حیوانی می باشند، از جمله مهم ترین هنرهای دستی صادراتی جهان به شمار می روند.
صنایع دستی چرمی به شیوه های مختلفی اجرا می شود که عبارتند از:
- حکاکی روی چرم: جهت تزیین جلد کتاب استفاده می شود.
- سراجی: روش چرم سازی سنتی است که جهت تهیه کیف، کفش، زین اسب و… استفاده می شود.
- سوخت روی چرم: واژه سوخت در این هنر دستی به رنگ های تیره ای نظیر قهوه ای پررنگ گفته می شود. این شاخه از چرم سازی در تهیه جلد کتاب استفاده می شود.
- معرق چرم: در این روش لایه های هم ضخامت و هم سطح چرم کنار هم چیده می شوند و سپس به هم اتصال می یابند. معرق چرم برای ساخت یا تزیین انواع تابلوهای تزیینی، وسایلی نظیر گوشواره، گردن بند و … استفاده می شود.
رنگ سازی سنتی
این رشته پس از گسترش صنایع بافت و نساجی رواج پیدا کرد. در رنگ سازی سنتی رنگدانه گیاهان طبیعی با یکدیگر ترکیب و رنگ های طبیعی تولید می گردند.
از مهم ترین گیاهان مورد استفاده در صنایع رنگ سازی می توان به روناس، انار، پیاز و روغن کوهی اشاره کرد. در این رشته، گاهی از لارو حشرات نیز برای رنگ سازی استفاده می شود.
این رشته از صنایع دستی ایران مشتمل بر موارد مختلف زیر است:
- ساخت رنگ های گیاهی: با استفاده از پوست انار، پیاز و… تهیه می شود.
- ساخت رنگ های حیوانی: از پرهای حشره کوچکی به نام قرمز دانه استفاده می شود.
- ساخت رنگ های معدنی: به وسیله مواد معدنی مختلفی نظیر سرب اکسید تهیه می شود.
- ساخت رنگ های شیمیایی: به وسیله مواد شیمیایی ساخته می شود.
- مرکب سازی: شامل مرکب نگارگری و مرکب خوشنویسی است.
رنگرزی سنتی
رنگرزی در صنایع مختلفی از قبیل صنعت چوب و صنایع کاغذ و روی انواع بافت (از قبیل ابریشم و پنبه) استفاده می گردد.
پوشاک سنتی
بانوان روستایی، عشایر و … در نقاط مختلف کشور انواع پوشاک سنتی را تولید می کنند که نشانه هایی از فرهنگ آنها می باشند. این پوشاک سنتی در واقع زیرمجموعه رشته بافت و چرم هستند. از انواع پوشاک مزبور می توان به لباس اقوام، بالاپوش ها، پاپوش های سنتی مانند چاروق، چموش، کلاش و گیوه اشاره کرد.
صنایع دستی متفرقه
برخی از هنرهای دستی هستند که به تازگی ایجاد شده اند و قدمت کمتری دارند. از جمله این هنرها می توان به موارد ذیل اشاره کرد:
- صنایع دستی وابسته به کاغذ: این صنایع شامل کتاب سازی، صحافی، جلدسازی، و کاغذ بری سنتی می شوند.
- صنایع دستی دریایی: این صنایع از مناطق ساحلی و شهرهای نزدیک به دریا شروع شد. از آثار دستی زیبا در این زمینه می توان به تراش دادن صدف و نقاشی روی آن اشاره کرد.
- تلفیق معماری و صنایع دستی: این تلفیق به ایجاد رشته هایی از قبیل گچبری، آئینه کاری، نقاشی سنتی و دیواری، آجرکاری و ساروج انجامید.
- ساخت آلات موسیقی و سازهای سنتی ایران: برای ساخت گیتار، سه تار و … استفاده می شود.
- نقاشی و حکاکی روی استخوان: از جمله صنایع دستی جدید به شمار می رود.
شناخته شده ترین صنایع دستی ایران
فرش های دستباف ایرانی جزو مهم ترین و شناخته شده ترین صنایع دستی ایران هستند که با طرح های زیبا و با تکیه بر طرح های قومی و ملی بافته می شوند. این آثار هنری نه تنها در داخل کشور بلکه در سطح بین المللی شناخته شده هستند. در واقع، فرش و سایر صنایع مشابه آن نظیر قالیچه، گلیم و زیلو اهمیت زیادی در سطح جهانی دارند.
دیرینگی این آثار هنری به دوره هخامنشی بر می گردد و نقش مهمی در معرفی فرهنگ و هنر به جهانیان ایفا می کند. نمونه هایی از قالی ایرانی به دلیل زیبایی های بی نظیری که دارد در موزه های کشور به معرض نمایش در آمدند. برخی از آنها نیز به صورت تابلو فرش بافته می‌شوند و در عمارت ها و خانه ها نصب می گردند.
همانطور که می دانید فرش های ایرانی با مواد اولیه مختلفی نظیر پشم و ابریشم بافته می شوند. از این میان، فرش هایی که با ابریشم بافته می‌شوند و دارای چله کشی ابریشم می باشند ارزش بیشتری نیز دارند.
این فرش ها در طرح ها و رنگ های مختلف تولید و عرضه می گردند. از مشهور ترین طرح های قالی در ایران می توان به طرح شاه عباسی، طرح اسلیمی، طرح بته جقه، طرح درختی، طرح ایلی و عشایری و طرح هندسی اشاره کرد.
این طرح ها در سرتاسر ایران و شهرهای مختلف تولید می شوند. از معروفترین شهرهای تولید کننده فرش می‌توان به کاشان، اصفهان، قم، تبریز، هریس (آذربایجان شرقی)، فارس، کرمان، مشهد، ترکمن، همدان و کردستان اشاره کرد. تمامی این شهر ها شهرت جهانی دارند.
صنایع دستی شهرها و روستاهای ثبت شده در فهرست جهانی یونسکو
شورای جهانی صنایع دستی زیر نظر سازمان یونسکو فعالیت می کند. بنابراین، کشورهای مختلف برای ثبت آثار و صنایع دستی خود پرونده آثار خود را به این شورا می فرستند. ایران در سال های بین ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۰ میلادی، نام ۱۱ شهر و سه روستا را به این شورا فرستاده است. نام این شهرها و روستاها به همراه صنایع دستی استفاده شده در آنها در زیر آمده است:
اصفهان: نخستین شهر ثبت شده با بیش از ۱۳۰ رشته هنری
مشهد: سنگ های زینتی
شیراز: معرق کاری، منبت کاری، خاتم کاری گیوه بافی
ملایر: مبل و انواع آثار منبت کاری شده
تبریز: فرش و قالی
زنجان: چاقو سازی سنتی و ملیله سازی
لالجین: شهر جهانی سفال
آباده در استان فارس: منبت کاری
میبد یزد: شهر جهانی زیلو
مریوان کردستان: شهر جهانی کلاش یا گیوه محلی
سیرجان کرمان: شهر جهانی گلیم
روستای خراشاد در استان خراسان جنوبی و مشرق بیرجند: روستای جهانی توبافی یا پارچه بافی
روستای قاسم آباد در مازندران: چادرشب بافی
روستای کلپورگان در ۲۶ کیلومتری سراوان در استان سیستان و بلوچستان: لقب روستای جهانی سفال. موزه زنده سفال ایران در این روستا دایر است.
درخشش صنایع دستی ایران در سایر کشورها
بسیاری از هنرهای دستی ایران را می‌توان در موزه ها و بناهای تاریخی سایر کشورها مشاهده کرد. از جمله این آثار می توان به موارد ذیل اشاره کرد:
اهمیت فرش و نساجی در دربار لهستان در دوران صفوی
دوران حکومت شاه اسماعیل و شاه طهماسب صفوی اوج رونق فرش و نساجی ایران می باشد. در این دوران، شهر تبریز مرکز فرش بافی کشور ایران به شمار می رفت. علاوه بر آن، شهرهای همدان، شوشتر، هرات و کاشان نیز در گسترش این هنر نقش بسزایی داشتند.
در واقع، علاقه شاه طهماسب به فرش و قالی زمینه‌های رشد این هنر را فراهم آورده بود. او چنان به این هنر علاقه مند بود که چند قالی را طراحی کرده و دستور بافت آنها را صادر کرده بود. سپس، این قالی ها را به مسجد سلیمانیه واقع در استانبول ترکیه هدیه کرد.
پس از مرگ شاه طهماسب تولید فرش های سنتی متوقف نشد. بنابراین، همین امر سبب شکوفایی بیشتر و خلق فرش های معروفی در دوران صفویه گردید.
در واقع، پس از مرگ او، شاه عباس صفوی با راه اندازی کارگاه های مختلف فرش بافی در کاشان و اصفهان فرش ایرانی را به یک هنر ملی و صنعت گسترده تبدیل کرد. در این دوران، فرش هایی با ابریشم و حتی طلا در کاشان بافته شدند. همچنین، قالی های گران قیمت دیگری به سفارش شاه و کشورهای دیگر توسط هنرمندان ایرانی تهیه گردید.
برای مثال، سیگیسموند سوم مسئول تدارکات مورد اعتماد دربار را که تاجری ارمنی به نام “صفر موراتوویچ” بود، با دستورها و اوامر مخصوص از ورشو به ایران فرستاد. او در واقع بافت چند فرش را توسط هنرمندان ایرانی برای پادشاه لهستانی سفارش داده بود. بنابراین، فرش های ابریشمی غنی شده با تارهای نقره ای یا نقره مطلا (گلابتون) با ظرافت و کیفیتی کم نظیر تولید شدند.
این مجموعه فرش ها در دوره های بعدی به اشتباه لهستانی یا پولونزی خوانده شدند. از این محصولات با عنوان محصولات کارخانه های درباری نیز یاد می شد.
تجلی هنر ایرانی در بنای معروف تاج محل
این بنای معروف که به دست معمار معروف و با تجربه ای به نام استاد عیسی یا ملا مرشد شیرازی ساخته شده است، نمادی از هنر ایرانی در کشور هند می باشد. در بنای تاج محل الگوهای ایرانی با هنر معماری هند در هم آمیخته شده و پدیده ای بی همتا به وجود آمده است.
در قسمت داخلی بنای مزبور آرامگاهی وجود دارد که ضمن شباهت به ماندلای هندی، با سنت های دیرینه صنایع دستی ایران نیز سازگار است. طرح این آرامگاه را می‌توان در چهارتاقی های ایران مشاهده نمود. مجموعه تاج محل نوعی باغ مقبره است که اینگونه طراحی از دیرباز در ایران استفاده می شد. مقبره کوروش در پاسارگاد نمونه بارز آن می باشد.
در واقع، تاج محل را می توان تجلی معماری ایران یا سیر تکاملی معماری ایرانی اسلامی در شبه قاره هند دانست. برای اثبات این ادعا می‌توان سبک معماری نمونه‌هایی همچون باغ فین در کاشان، چهل ستون اصفهان، باغ ارم شیراز و … را مورد بررسی قرار داد. سپس، اصول و طراحی آنها را استخراج و با تاج محل مقایسه کرد.
نقاشی ها و آثار ایرانی در موزه های مختلف خارج از کشور
کشور ایران صاحب قدیمی ترین و اصیل ترین تمدن ها در سطح جهان می باشد و آثار باستانی زیادی در دل موزه‌های خود جای داده است. بسیاری از این آثار به دلیل عوامل مختلف از خاک کشور خارج شدند. از جمله این عوامل می‌توان به بی کفایتی پادشاهان، دزدی و غارت، جنگ و حفاری های بی رویه و غیر اصولی اشاره کرد.
امروزه، بسیاری از آثار ملی کشور و اشیایی که در زمره صنایع دستی ایران هستند، در موزه های موجود در خارج از کشور نگهداری می‌شوند. برخی از این موزه ها عبارتند از:
موزه متروپولیتن نیویورک
در موزه متروپولیتن آثاری از تاریخ اسلام و ایران باستان مشهود است که عبارتند از: قالی اصفهان، کتاب خمسه نظامی، لباس رزم ایرانی و جام شیر غران.
موزه آرمیتاژ روسیه
تعدادی از آثار باستانی ایران در سالن طبقه سوم موزه آرمیتاژ نگهداری می‌شوند که به شرح زیر می باشند:
- نقاشی های قدیمی مربوط به قرن ۱۶ تا ۱۹ میلادی
- نقاشی های قجری و نقره های ساسانی
- قالی پازیریک ایران
موزه لوور فرانسه
موزه لوور از معتبر ترین موزه های جهان می باشد که ۳۵ هزار آثار باستانی در آن نگهداری می‌شوند. از این میان، سالنی موسوم به سالن ایران وجود دارد که محل قرارگیری آثار باستانی ایران می باشد. در این سالن ۲۵۰۰ عدد آثار ملی ایران به چشم می خورند که شامل اشیای عظیم الجثه و اشیای کوچک هستند. تعدادی از این آثار عبارتند از:
- اسب دوسر
- بز بالدار طلایی
- سرستون های تخت جمشید
- مجسمه های سنگی
- صفحات شاهنامه
- کتیبه های داریوش
موزه ویکتوریا و آلبرت لندن
در این موزه نوعی قالی به نام قالی اردبیل نگهداری می شود که در گذشته های دور مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی با آن فرش شده بود. این قالی از جمله نفیس ترین و زیباترین فرش های جهان و از برجسته ترین صنایع دستی ایران به شمار می رود که حتی تار و پود آن از ابریشم تهیه شده اند.
هنر مدرن ایران در گالری های سراسر جهان
پس از درگذشت نقاش مشهور ایرانی (کمال الملک)، جنبشی به نام هنر مدرن ایران به وجود آمد. سپس، در طی سال های بین ۱۹۵۰-۱۹۶۰ میلادی، جنبش هایی مانند مکتب سقاخانه ظهور کردند. در زیر به معرفی پیروان جنبش های مذکور می پردازیم که هنر آنها در سراسر جهان شناخته شده اند:
سهراب سپهری
یکی از نقاشان و شاعران معاصر ایرانی است که اشعار خود را با الهام از بودائیسم، عرفان و سنت غربی در قالب شعری نو می سرود. علاوه بر آن، نقاشی های او به عنوان یکی از نقاشی های پیشرو و مدرن ایرانی در گالری های معروف در سراسر جهان به معرض نمایش در آمده اند.
پرویز تناولی
یکی از پیشگامان نهضت سقاخانه است و به عنوان نقاش و مجسمه‌ساز شناخته می‌شود. او به دلیل تبدیل کلمه فارسی “هیچ” به مجسمه های سه بعدی شهرت یافته است. آثار تناولی در نمایشگاه های بین المللی متعددی به فروش می رسند.
بهجت صدر محلاتی
اولین نقاش زن معاصر در ایران می باشد که آثار او هم سطح نقاشان مرد مورد توجه قرار گرفت. او به دلیل استفاده از یک چاقوی پالت برای نشان دادن ریتم بصری و حرکت در نقاشی های خود مشهور شده است. آثار این نقاش بزرگ در گالری های معروفی در پاریس، رم و نیویورک به نمایش در آمدند.
نقش صنایع دستی ایران در اقتصاد داخلی کشور (خود اشتغالی)
در کشورهای در حال توسعه ای مانند ایران ایجاد اشتغال برای جوانان از جمله مهم‌ترین چالش‌های پیش رو می‌باشد. در این زمینه، می توان با تکیه بر امکانات داخلی از جمله صنایع دستی، فرصت های شغلی مختلفی را ایجاد نمود.
احیای این صنایع که ریشه های عمیق و استواری در آداب و رسوم، سنت ها و فرهنگ مردمی کشور دارد، می تواند کشور را از صادرات نفتی بی نیاز کند. هنرهای دستی به عنوان صنعتی کاملا بومی و مستقل به شمار می روند که مواد اولیه آنها به راحتی در کشور قابل تامین است. تولید محصولات صنایع دستی در عین حال که بسیار راحت می باشد و نیاز به سرمایه گذاری زیادی ندارد، دارای ارزش افزوده بیشتری نیز هست.
صنایع دستی ایران می‌توانند در مناطق روستایی و مناطق عشایری که کشاورزی و دامداری جزو مشاغل اصلی محسوب می شوند، به عنوان فعالیت فصلی و دائمی استفاده گردند. علاوه بر آن، ایجاد کارگاه های تولید صنایع دستی می‌تواند برای بسیاری از شهر نشینان نیز ایجاد اشتغال نماید.
بهترین مکان های عرضه صنایع دستی ایران
امروزه، در شهرهای مختلف کشور جشنواره های مختلفی موسوم به جشنواره های صنایع دستی برگزار می گردند. هدف از برگزاری این جشنواره ها گسترش تجارت این صنایع و ارزش گذاری فرهنگی آنهاست.
علاوه بر آن، در نقاط مختلف ایران فروشگاه های صنایع دستی برپا شده اند که فعالیت آنها تخصصی تر می باشد. در این فروشگاه ها انواع مختلف صنایع دستی که اثر دست هنرمندان ایرانی است، به فروش می رسند. فروشگاه های مزبور دراطراف جاذبه های تاریخی و موزه ها بیشتر مشاهده می گردند.
صادرات صنایع دستی کشورمان به سایر کشورها
ایران دارای رتبه سوم در زمینه صادرات صنایع دستی در جهان (پس از چین و هند) می باشد. در این زمینه، بزرگترین صنایع دستی ایران به کشورهای زیر صادر می گردند:
قاره آسیا: عربستان صعودی، کویت، امارات، قطر، یمن، ترکیه، سوریه، لبنان، مالزی، کره جنوبی و ژاپن.
قاره آفریقا: مراکش، مصر، لیبی، کنیا و آفریقای جنوبی.
قاره اروپا: فرانسه، اتریش، ایتالیا، سوئد و دانمارک.
آمریکای شمالی: کانادا و آمریکا.
علاوه بر آن، آمریکای لاتین بازار جدیدی برای صنایع دستی ایران به شمار می رود.
حاصل سخن
امروزه در سایر کشورهای دنیا نیز به این باور رسیده اند که خریدن صنایع دستی از مردمان بومی مقصدهای گردشگری، می تواند به پایداری گردشگری و اقتصاد محلی جوامع کمک شایانی بکند.
صنایع دستی ایران که تنوع زیادی هم دارند، از جمله آثار هنرمندان ایرانی هستند که در جای جای کشور تولید می گردند. چنانچه، سرمایه گذاری مطلوبی در این زمینه صورت بگیرد، بسیاری از جوانان می توانند از این طریق صاحب شغل گردند. با توجه به اینکه یادگیری این صنایع هم کار سختی نیست با ایجاد کارگاه های صنایع دستی می توان به این مهم دست یافت.
این هنرهای دستی بخشی از میراث فرهنگی کشورمان هستند که بیشتر نمایشگاه های عرضه آنها در کنار ابنیه تاریخی برپا می شوند. بنابراین، به هنگام گردشگری میراث فرهنگی می توانید در ضمن بازدید از بناهای تاریخی، از نمایشگاه های مختلف صنایع دستی نیز دیدن کنید. برخی از این صنایع دستی که جزو آثار ناملموس جهانی ایران در فهرست یونسکو به ثبت رسیده اند و بسیاری از آنها در لیست ثبت ملی ایران مشاهده می شوند.
پرسش‌های متداول درباره صنایع دستی ایران
اگر پاسخ پرسش خود را در اینجا پیدا نکردید، در بخش دیدگاه‌های زیر این پست برای ما کامنت بگذارید و سوال‌تان را بپرسید. ما حتما به آن پاسخ خواهیم داد.
کدام مورد از هنرهای دستی ایران در لیست صنایع دستی قرار می‌گیرند؟
صنایع دستی ایران را می‌توان به دسته‌بندی‌های زیر تقسیم کرد:
• صنایع دستی بافت و نساجی
• رودوزی‌های سنتی
• صنایع دستی فلزی
• میناکاری
• سفالگری
• آبگینه
• صنایع دستی چوبی
• صنایع دستی سنگی
• نگارگری
• چاپ‌های سنتی
• پوستین دوزی
• نمد مالی
• حصیر بافی
• صنایع دستی چرمی
• رنگ سازی و رنگرزی سنتی
• پوشاک سنتی
آیا سوغات و صنایع دستی ایران در خارج از کشور هم خواهان دارد؟
صنایع دستی ایران در کشورهای خارجی طرفداران خاص خودش را دارد. در سال‌های اخیر، تلاش‌های زیادی شده تا ضمن معرفی انواع صنایع دستی ایران، راه‌های صادرات آنها نیز هموارتر شود.
پرطرفدارترین صنایع دستی ایران نزد گردشگران خارجی کدامند؟
از پرطرفدارترین صنایع دستی ایران در بین گردشگران خارجی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
• فرش دستباف
• مینیاتور ایرانی
• ظروف مسی و شیشه‌ای
• سفال و سرامیک
• معرق و میناکاری
• سرمه دوزی
آیا بر روی اینترنت فروشگاه صنایع دستی ایران داریم؟
در سال‌های اخیر و با توجه به حجم زیاد درخواست‌ها برای خرید آنلاین صنایع دستی ایرانی از سراسر دنیا، وب سایت‌هایی آغاز به کار کردند که به طور تخصصی در این زمینه فعالیت می‌کنند.
معروفترین صنایع دستی ایران در سراسر دنیا چیست؟
فرش دستباف ایرانی یکی از معروفترین و محبوب‌ترین صنایع دستی ایران است.
دلیل شهرت فرش ایرانی چیست؟
مهم‌ترین دلیل شهرت جهانی فرش‌های دستباف ایرانی، کیفیت بالای آنها در کنار ترکیب رنگ منحصربه‌فردی است که دارند. در کنار همه‌ی این موارد، هنر و ظرافت بافندگان ایرانی شهرت جهانی دارد.
بهترین مکان برای ارائه صنایع دستی به گردشگران خارجی کجاست؟
بهترین محل برای عرضه انواع صنایع دستی ایرانی، راه‌اندازی فروشگاه‌های دائمی در جوار موزه ها و جاذبه‌های تاریخی است. افزون بر این فروشگاه‌ها، لازم است که تاجران ایرانی برای صادرات و عرضه صنایع دستی اصیل و با کیفیت ایرانی در سراسر جهان علاقه بیشتری نشان بدهند.
کدام کشورها بیشتر طرفدار صنایع دستی ایرانی هستند؟
صادرات صنایع دستی ایرانی بیشتر به کشورهای عربی حوزه خلیج فارس، ترکیه و کشورهای آسیایی مانند کره جنوبی و ژاپن انجام می‌شود. برخی کشورهای اروپایی و آفریقایی نیز از طرفداران صنایع دستی ایرانی هستند.
محبوب‌ترین صنایع دستی اصفهان کدامند؟
خاتم‌کاری، میناکاری و قلم زنی اصفهان تنها چند مثال از صنایع دستی و هنرهای دستی این شهر هستند.
