شوش یا «شهر باستانی سوسا» یکی از قدیمی‌ترین سکونتگاه‌های بشر در سراسر جهان است. این شهر بیش از ۶هزار سال قدمت دارد و در فهرست آثار ایران در یونسکو به ثبت رسیده است. براساس اسناد و مدارک باستان، شوش یکی از شهرهای اصلی ایرانیان بوده است که شهرت آن از شکوه و عظمتش نشئت گرفته بود. در مجاورت این سکونتگاه، بقایای روستایی با قدمت ۷۰۰۰ سال، از دل خاک سر بر آورده است.
احتمالاً فقط «شهر سوخته» را می‌توان از نظر تاریخی با شهر باستانی شوش مقایسه کرد. شهر سوخته ۶هزار سال قدمت دارد و مهد آیین زروانیسم است. در عصر برنز، مبادلات تجاری بین شهر سوخته و شهر باستانی جیرفت انجام میشد. برخی منابع معتقدند تمدن جیرفت (با نام قدیمی اَراتا)، مبدأ مهاجرت عیلامی‌ها به شوش بوده است.
در شهر شوش چندین دوره‌ی تمدنی مختلف وجود دارد: تمدن عیلامی، هخامنشی، یونان، دوره‌ی پارت و ساسانی و بعد از اسلام.
کاوش‌های انجام‌شده در شهر باستانی شوش
اولین بار در اوایل قرن ۱۲ میلادی، بنجامین بن جناح، خاخام یهودی، شهر شوش را شناسایی کرد. بعدها در سال ۱۸۵۰ میلادی، ویلیام کنت لوفوس انگلیسی برای اولین بار در این منطقه حفاری نمود. پروفسور فرانسوی، رومن گریشمن، بیش از باستان‌شناسان دیگر، در این منطقه به کاوش پرداخت و شوش را به ۱۵ لایهی باستانی تقسیم کرد.
بین سال‌های 1884 تا 1886 میلادی، مارسل دیولافوا کاوشهایی در منطقه انجام داد و بقایایی از ساختمان‌های هخامنشی و ساسانی در آنجا یافت. بعد از آن نیز فصلهایی از کاوش در این منطقه انجام شد و اشیای یافتشده به فرانسه منتقل گردید.
در سال 1891 میلادی، ژان دمرگان بههمراه هیئتی از باستان‌شناسان فرانسوی و با اجازهی رسمی از دولت ایران، به کاوش و گمانه‌زنی در شهر باستانی شوش پرداخت. او محوطهی باستانی شهر شوش را به چهار بخش تقسیم کرد:
- تپه‌ی بزرگ آکروپل: شهر قدیمی و مرکزی
- تپه‌ی آپادانا: قصرها و شهر سلطنتی
- تپه‌ای از شهری در جنوب محوطه
- تپه‌ای از شهری عمومی با خانه‌هایی معمولی
قلعه‌ی شوش قلعه‌ای است که ژاک دمورگان برای سکونت باستان‌شناسان فرانسوی در نزدیکی آرامگاه دانیال نبی شوش، روی تپه‌ی تاریخی آکروپل بنا کرده است. از مهم‌ترین آثار بهدستآمده از این تپه‌ها، می‌توان به مجسمهی معروف ملکهی ناپیر اسوستون، لیوان مشهور سفالی شوش به‌رنگ نخودی و نقش بزکوهی و قانون حمورابی اشاره کرد.
دمورگان قلعه را با نقشه‌ای قرون وسطایی زیر نظر مصطفی دزفولی ساخت. نیروهای کارِ ساخت قلعه ایرانیان بودند. آجرهای بهکاررفته در ساخت بنا از ویرانه‌های کاخ آپادانا و زیگورات چغازنبیل به دست آمده بود. آجرهای تپه‌ی چغازنبیل نوشته‌هایی به خط میخی داشتند. بعدها دولت ایران خواستار اسناد و مدارک مربوط به ساخت این قلعه شد که در سال 1373 خورشیدی دولت فرانسه این اسناد را به ایران تحویل داد.
اولین تجمعات انسانی در منطقه شهر باستانی شوش
در اواسط هزارهی پنجم پیش از میلاد، بیش از ۱۰۰ روستا در دشت خوزستان (جنوب غربی ایران امروزه) وجود داشت. یکی از نمونههای برجسته در بین این روستاها، «چغامیش» در میانهی این دشت بود. این روستاها با یکجانشینشدن عشایر و پرداختن آنها به کشاورزی و سفالگری شکل گرفته بودند.
شکلگیری شهر باستانی شوش، از روستایی در منطقه‌ای با مساحت تقریبی ده هکتار در نزدیکی شاوور آغاز شد. در ابتدا جمعیت آن بیش از ۲۰۰۰ نفر بود. این شهر در حاشیهی دشت قرار داشت؛ اما خیلی زود به مرکز آیینی منطقه تبدیل گشت. معماری بهکاررفته در این منطقه، با معماری سومریها متفاوت بود؛ در حقیقت، ویژگیهای معماری عیلامی را داشت.
ساکنان اولیه، سکوی بزرگی را بهعنوان مرکز روستا در نظر گرفتند. در نزدیکی این سکو، قبرستانی با تقریباً ۲۰۰۰ قبر وجود دارد. در هریک از تابوتهای این قبرستان، ظروف منقوش ساختهشده از گل یا قیر طبیعی و تعدادی تبر و یک آینهی مسی وجود دارد.
شوش، شهر عیلامیان
شهر باستانی شوش، بیش از هر دوره‌ی دیگری، به دوره‌ی عیلامیان نسبت داده شده است. در زبان اهالی بینالنهرین، کلمهی عیلام به‌معنای «مردم کوه» است. گمان میرود دلیل این نامگذاری این است که ساکنان آن قبل از مهاجرت به این منطقه، در کوهها زندگی میکردهاند. آنها تقریباً به‌مدت ۲۰۰۰ سال، از این شهر بهعنوان پایتخت خود استفاده کردند.
از ۳۵۰۰ تا ۲۵۰۰ سال قبل از میلاد مسیح، تأثیر فرهنگ سومریان بر شهر باستانی شوش، از طریق سفالهای چرخساز و تغییرات رخداده در معماری این منطقه، مشاهده می‌شود. طی این دوره، جمعیت رشد کرده و مبادلات تجاری رونق یافته بود. این امر آغازگر حسابداری و نوشتن بود. ویژگی دیگر این دوره، استفاده از مهرهای صاف و استوانهای بهمنظور مشخصکردن هویت صاحبان آنها بود.
از میان آثار باستانی شهر شوشِ دوره‌ی عیلامی، «پیکره‌ی خدایان» جایگاه ویژه‌ای دارد. نمونه‌ای از این خدایان در موزه‌ی لوور پاریس نگهداری می‌شود؛ این نمونه از جنس طلاست. عیلامی‌ها از عناصر طبیعی مانند قیر و شیشه و فلزات در ساختمان‌سازی استفاده می‌کردند.
معبد چغازنبیل و اشیای یافتشده در آن اوج شکوفایی فرهنگ و تمدن عیلامی را نشان می‌دهند. اونتاش ناپیریشا، پادشاه عیلامی، این معبد را در طول قرن سیزدهم پیش از میلاد، بهمنظور پرستش خدایان ساخته است. معبد پنجطبقهی زیگورات، در اصل به این دو خدای عیلامی متعلق بوده است: «ناپیریشا» و «این‌شوشیناک». آنها عقیده داشتند که ایزد نگهبان پایتختشان، از آن نقطه به آسمان صعود میکند.
این سازه، در مرکز شهری به نام «اونتاش ناپیریشا» واقع شده که نام آن برگرفته از پادشاه فقید و بنیانگذار شهر است. از عجایب این شاهکار معماری، سیستمهای تصفیه و انتقال آب است. آنها آب را از رودخانهی کرخه در ۴۵کیلومتری این بنا، به آن منتقل می‌کردند.
در این دوره، هنرهای متعددی شکوفا شدند. مهارتهای فلزکاران به خلق مجسمههای طلا و نقرهی اعجابآوری انجامید. تزیینات انجام‌شده روی آجرهای این دوره، نشاندهندهی جنبههای خاصی از هنر عیلام میانه است که از هنر بابل الهام گرفته شده بود. قبرهای این دوره با سقفهای تاقدار ساخته شده‌اند.
در سال ۶۴۰ میلادی، «آشوربانی‌پال» فرمانروای آشوریان، به شوش حمله و آن را تصرف کرد. بدینترتیب، حکومت عیلامی‌ها نابود شد و شوش تا زمان پیروزی هخامنشیان در سکوت فرو رفت.
در اواسط هزارهی سوم پیش از میلاد، فرهنگ بینالنهرین بر فرهنگ عیلامی غلبه کرد و شوش به شهر سومری تبدیل شد. در نتیجه، شاهزادگان انشان و نجیبزادگان دیگر با هم متحد شدند و سلسلهی جدیدی را به وجود آوردند.
سقوط شهر باستانی شوش
بدون شک، دوره‌ی سوم حکومت عیلام (عیلام میانه) باشکوهترین دوران شوش باستانی است. شوتورک ناهونته (اولین پادشاه)، مرزهای قلمروی خود را تا حد زیادی گسترش داد. او چندین بنای تاریخی ساخت. طی این دوره، سنتهای قدیمی احیا شدند و مردم به‌گرمی از آنها استقبال کردند. پنج پادشاه به‌مدت ۷۰ سال به این روند ادامه دادند.
همراه با افول قدرت سلسلهی شوتورکی، صلح و آرامش از بین رفت و مردم مجبور شدند به سبک زندگی کوچگرایانهی خود بازگردند. بنابراین، تاریخ شوش تا قرن هشتم قبل از میلاد تاحدی نامعلوم است.
در سال ۶۴۵ پیش از میلاد، آشور بانیپال از عیلامی‌ها خواست بت خدایشان نانا را به آشور بفرستند؛ چراکه از نتیجهی جنگهای پیشین رضایت نداشت و بهدنبال بهانهای برای جنگ بود. ازآنجاکه پادشاه وقت عیلام میدانست پاسخ مثبت، بهمنزلهی پایان زندگی‌اش خواهد بود، تصمیم گرفت در مقابل درخواست وی مقاومت کند. در نتیجه، آشوریان به شهر باستانی شوش حمله کردند و آن را با شدت هرچه تمامتر نابود کردند.
در قرن هشتم قبل از میلاد، مادها در فلات ایران به قدرت رسیدند و به احیای فرهنگ ایرانی کمک کردند و آن را با فرهنگ عیلامیان و دیگر جوامع محلی پیشین درآمیختند.
در پایان قرن، مادها به تجدید حیات قلمروی پادشاهی شوش و انشان کمک نمودند و از آن حمایت کردند تا دوره‌ی جدیدی به نام «عیلام نو» به وجود آید. آنها چندین بار با پادشاهان بینالنهرین جنگیدند و در مقابل آنها پیروز شدند.
شوش در دوران هخامنشیان
ازآنجاکه پادشاهان هخامنشی از انشان میآمدند، رابطهی خوبی با عیلامی‌ها داشتند. بنابراین، به بازسازی شهر باستانی شوش کمک کردند. در زمان داریوش بزرگ، شوش بهدلیل آبوهوای معتدل و نزدیکی به بینالنهرین، بهعنوان پایتخت زمستانی و مرکز اداری و تجاری هخامنشیان اعلام شد. کاخ آپادانا و آکروپل و شهر سلطنتی، برخی از آثار تاریخی بهجامانده از این دوره هستند. پادشاهان هخامنشی کاخهای باشکوهی در شوش بنا کردند و سفیران سیاسی کشورها را در آنجا به حضور می‌پذیرفتند.
کاخ آپادانای شوش، قصر زمستانی شاهان هخامنشی و کاخ اصلی داریوش بزرگ بوده است. این کاخ به‌دستور داریوش بزرگ، در حدود سال‌های 521 تا 515 پیش از میلاد در شوش روی آثار و بقایای عیلامی بنا نهاده شد.
داریوش کبیر در کتیبه‌ای در شوش می‌گوید: «به یاری اهورامزدا کاخ باشکوه شوش را بنا کردم.»
از آنچه داریوش کبیر ساخته است بقایایی نمانده و آنچه امروزه بهعنوان یادگارهای کاخ آپادانا می‌شناسیم، متعلق به دوره‌ی اردشیر دوم است. ستونها و سرستونها شبیه به تخت‌جمشید هستند. سرستونها مجسمه‌هایی از ترکیب انسان و حیوانند. کف تالارها با سنگهای بزرگی فرش شده است.
کاخ آپادانا نیز مانند سایر کاخهای هخامنشی با حمله‌ی اسکندر نابود شد.
شوش در دوره‌ی سلوکیان و اشکانیان
در زمان سلوکیان و اشکانیان، شهر باستانی شوش اهمیت خود را از دست داد؛ اما همچنان مرکز تجاری مستقلی بود. در این زمان ارتباط تجاری با هند و عربستان و فروش ادویه و کالاهای آن در بازارهای شوش رایج بود. این رونق در دوره‌ی اشکانی نیز ادامه یافت. سکه‌هایی از زمان سلوکیان و اشکانیان در شوش یافت شده است.
در اواخر قرن چهارم پیش از میلاد، شوش به شهری کاملاً یونانی تبدیل شد و نام آن تغییر یافت. در این دوره، بخشی از شهر هخامنشی بازسازی گردید و بخشی از کاخهای هخامنشیان بار دیگر مسکونی شدند.
هنر هلنیستی تأثیر بسیاری بر این دوره بر جای گذاشت. برخی از این تأثیرات در سازمانهای اجتماعی و مراکز ورزشی و حتی عبادتکردن خدایان یونان در این شهر به چشم می خوردند. در زمان اشکانیان، تولیدات محلی بازهم از سر گرفته شدند و خانههای بزرگ، شکل ایرانی به خود گرفتند. در اواخر دوره‌ی اشکانیان، کارگاههای سفالگری بزرگی در شهر ساخته شدند.
شوش در دوره‌ی ساسانی
در این دوره، شوش بههمراه جندی‌شاپور و شوشتر، مرکز اصلی بازرگانی به حساب می‌آمد، بهخصوص در تولید و صادرات ابریشم. در زمان فرمانروایی شاپور دوم، در قرن چهارم پس از میلاد، شورشی در شهر شوش بر پا شد که شاه آن را فرونشاند. بر اثر درگیری پیشآمده، شهر ویران شد. شاپور دستور داد شهر بازسازی شود و شهر جدید را «ایران خره شاپور» بهمعنی «شکوه ایران به‌دست شاپور» نام نهاد.
در آن زمان، مسیحیان زیادی در شوش زندگی می‌کردند. ازآنجاییکه مسیحیت بهعنوان دین دشمن (رومیها) شناخته میشد، حدود سال ۳۵۰ پیش از میلاد، شاپور دوم در شمال غربی شوش، شهر دیگری به نام «ایوان کرخه» ساخت.
او بهمنظور جایگزینکردن این شهر با شهر شورشی شوش، چندین کارگاه نساجی در آن ساخت. بااینحال، شهر باستانی شوش بهدلیل قرارگیری در مسیر ابریشم، در قرن ۶ و ۷ میلادی احیا گردید و بهزودی بهعنوان یکی از تولیدکنندگان و صادرکنندگان اصلی ابریشم شناخته شد.
شوش در دوران پس از اسلام
مطابق با کتابهای «فتحالفتوح» و «تاریخ طبری»، هفده سال پس از هجرت پیامبر اکرم(ص) از مکه به مدینه، مهاجمان عرب بیش از ۳۰هزار نفر را در شهر باستانی شوش قتلعام کردند. در قرون وسطی، این شهر پایتخت خوزستان بود. قلعه‌ای در برابر هرگونه تهدید خارجی از شوش محافظت میکرد. این شهر بازارهای بزرگ و مسجدی با دو ستون استوانهای داشت.
تا زمان حمله‌ی مغولها و ظهور اهواز بهعنوان پایتخت جدید استان خوزستان، این شهر جمعیت زیادی داشت. شوش همچنان بهدلیل داشتن پارچههای ابریشم خام، نیشکر، انار و مرکبات مشهور بود. پس از آن حمله، شوش بهدلیل وجود آرامگاه دانیال نبی در آن، به شهر زیارتی برای یهودیان و مسلمانان تبدیل شد.
شوش امروزی
شوش فرازونشیبهای بسیاری به خود دیده است؛ اما مردم این منطقه از استان خوزستان، در نزدیکی بقایای این سکونتگاه باستانی بشر به زندگی خود ادامه می‌دهند. امروزه شوش بهدلیل وجود راهآهن، سد دز، سیستم آبیاری مدرن، شرکتهای بزرگ کشاورزی و صنعتی، جمعیت زیادی را به خود جذب کرده است. البته بیشتر ساکنان در صنعت خدماتی و تجارت مشغول هستند.
شهر جدید شوش، بهدلیل وجود شهر باستانی شوش، معبد چغازنبیل، آرامگاه دانیال و همچنین واقعشدن در مسیر اهواز (مرکز کنونی استان خوزستان)، هزاران بازدیدکننده را از داخل و خارج از ایران به خود جذب میکند. این علاقهی فزاینده باعث شده است سرمایهگذاران گردشگری، اقداماتی عملی انجام دهند. بنابراین باید بهزودی شاهد رشد امکانات اقامتی شوش باشیم.
شهر شوش کجاست و در کدام استان قرار دارد؟
این شهر در جادهی اندیمشک به اهواز و در استان خوزستان قرار دارد. فاصلهی شوش تا اندیمشک حدود ۴۰ کیلومتر و تا اهواز حدود ۱۱۰ کیلومتر است. برای بازدید از شهر باستانی شوش کافی است از موقعیت مکانی زیر استفاده کنید:
پرسش‌های متداول درباره‌ی شهر شوش
اگر پاسخ پرسش خود را در اینجا پیدا نکردید، در بخش دیدگاه‌های انتهای این پست برای ما کامنت بگذارید و سؤالتان را بپرسید. ما حتماً به آن پاسخ خواهیم داد.
قدمت شهر باستانی شوش چند سال است؟
مورخان شهر شوش را یکی از قدیمی‌ترین سکونتگاه‌های بشر می‌دانند. قدمت این منطقه به ۴۲۰۰ سال قبل از میلاد برمی‌گردد.
چه محصولاتی در شوش تجارت می‌شدند؟
اسناد بهدستآمده نشان می‌دهند شوش در اوج آبادانی خود محلی برای تجارت بوده است. مهم‌ترین محصولات این منطقه، منسوجات ابریشمی خام، ترنج، انار و نیشکر بوده است.
چرا بسیاری از آثار شوش در موزه‌ی لوور فرانسه قرار دارند؟
فرانسوی‌ها برای اولین بار به اهمیت این منطقه پی‌بردند. آنها طی قراردادی با دولت وقت ایران، کار حفاری در این منطقه را آغاز کردند. در طی این حفاری‌ها، آثار بسیاری بهصورت غیرقانونی به فرانسه منتقل شدند که اکنون در موزه‌ی لوور فرانسه به نمایش گذاشته شده‌اند.
دلیل شهرت جهانی شهر باستانی شوش چیست؟
یکی از مهم‌ترین آثاری که باعث شهرت جهانی شوش شده «معبد چُغازَنبیل» است. زیگورات چغازنبیل نیایشگاه باستانی است که در جهان شهرت خاصی دارد؛ بهطوری که گردشگران بسیاری فقط برای دیدن آن به شوش سفر می‌کنند.
آیا «قلعه‌ی شوش» اثر باستانی است؟
قلعه‌ی شوش را ژاک دمورگان، با هدف سکونت باستان‌شناسان فرانسوی در دوره‌ی قاجار ساخت. این قلعه در نزدیکی آرامگاه دانیال نبی قرار دارد. متأسفانه در ساخت این قلعه از آجرهای باقیمانده از کاخ داریوش و آجرهای منقش به خط میخی استفاده شده است. قلعه معماری قرون وسطایی دارد.
