شبستان مسجد مکانی است که به‌لحاظ ساختاری و فضای معنوی جایگاه ویژه‌ای دارد. شبستان تجلی‌گاه وحدت مسلمانان است که با ورود افراد به آن، امتیازهای دنیوی کنار می‌روند. وجود ستون‌های پرشمار و منظم در آن، به نماد نمازگزارانی تعبیر می‌شود که با نظم و انسجام در کنار هم ایستاده‌اند. از منظر معماری ایرانی، شبستان مسجد شاخص‌ترین عنصر معماری سنتی در این بناست که آن را پیوندی میان «آسمان» و «زمین» می‌دانند.
معنی شبستان مسجد در لغت‌نامه‌های گوناگون
- جایی در مساجد را گویند که درویشان و غیر ایشان در آن قسمت عبادت کنند و شب‌ها نیز به خواب روند (برهان قاطع).
- آن قسمت از عمارت مسجد که از هیچ طرف باز نیست و دخول و خروج به آن از درها است؛ چون در شب‌های سرد نماز جماعت در آنجا خوانده می‌شود، شبستان نامیده شده (فرهنگ نظام).
- آن جای از مزگت (مسجد) که در آن عبادت کنند و شب‌ها در آنجا به خواب روند (ناظم‌الاطباء).
مفهوم شبستان با تعاریف دیگری نیز بیان شده است:
- شبستان به‌معنای خوابگاه و حرم‌سرای (ناظم الاطباء).
- شب‌خانه، حرم‌سرای پادشاهان و خلوت‌خانه، خوابگاه ملوک و سلاطین (برهان قاطع).
- آن حصه از سرا که جای توقف در شب است و اکنون آن را اندرون و اندرونی و زنانه گویند (فرهنگ نظام).
می‌توان گفت معنی شبستان در گذر زمان، به‌صورت‌های گوناگونی بیان شده است؛ ازجمله سرای زنان، حرم‌سرا، گرمخانه، جای دلگیر، خوابگاه، خانه، جای تاریک، غار، نمازخانه‌ی مسجدها و خلوت‌خانه.
درخور توجه است اولین بار که واژه شبستان در متون تاریخی به‌معنای فضای نمازخانه‌ای مسجدها به‌کار رفته، در قرن ۱۸ میلادی (۱۲ خورشیدی) بوده است.
تاریخچه شبستان در معماری مساجد
در تاریخ معماری، حیاط منزل پیامبر(ص) را اولین مسجد می‌دانند که پلانی مستطیل‌شکل و بدون سقف داشته است. نمازگزاران در این مکان، پشت سر پیامبر به صف می‌ایستادند. اما، گرمای سوزان عربستان اقامه‌ی نماز در چنین فضایی را دشوار می‌کرد. به همین دلیل، در قسمت رو به قبله‌ی حیاط، سایه‌بانی ساختند.
به‌تدریج، با افزایش شمار نمازگزاران، سایه‌بان را گسترش دادند. به این صورت که با استفاده از تنه‌ی درختان خرما ستون‌هایی ایجاد می‌کردند. سپس با برگ‌های نخل که به هم بافته شده بودند و به‌کمک شاخه‌های محکم کلاف‌مانند، روی آنها را می‌پوشاندند. در واقع، مسجدها شباهت بسیاری به فضای داخلی محل سکونت چادرنشینان داشتند. امروزه نیز تاق‌نماها متأثر از فضای نخلستان‌ها هستند و مظاهری از نخلستان در آنها مشاهده می‌شود.
سایه‌بان نقش مهمی در راحتی و آسایش نمازگزاران ایفا می‌کرد. به همین دلیل، به عنصری مهم در معماری مسجدها تبدیل شد. بعدها، این فضاهای دارای سقف و سایه‌بان را شبستان نامیدند. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های شبستان امکان توسعه‌ی آن در جهات مختلف بود.
با گسترش اسلام به سرزمین‌های دیگر، مسجد حیاط منزل پیامبر را الگویی برای ساخت مساجد در نظر گرفتند. ازآنجاکه عنصر اصلی بنای این مسجد شبستان بود، در معماری مساجد الگویی به نام شبستانی ایجاد و در بین مسلمانان متداول شد.
با گذشت زمان، مساجد با ترکیب گنبدخانه و ایوانِ رو به میان‌سرا ساخته شدند. این سبک معماری ایرانی در ساختمان‌های پیش از اسلام، به‌ویژه در ساخت آتشکده‌ها استفاده می‌شد. بعدها، مسلمانان این آتشکده‌ها را به مسجد تبدیل کردند.
آنها همچنین در قرن‌های ۱۱ و ۱۲ میلادی، الگوی تعدادی از مسجدهای شبستانی را تغییر دادند و با سبک گنبدخانه و ایوان بنا کردند. برای مثال، مسجد جامع اصفهان و اردستان از جمله‌ی این مسجدها بودند. در قرن‌های بعدی ساخت مسجدهای گنبددار و ایوان‌دار ادامه یافت. پیشینه این‌گونه پلان به‌وفور در بناهای تاریخی ایران ملاحظه می‌شود و نمونه بارز آن در سراهای باستانی سیستان است.
شگل‌گیری شبستان مسجدهای ایران
اولین مساجد ساخته‌شده در ایران، ظاهری ساده و بی‌آلایش شبیه خیمه‌گاه داشتند. این نوع از مساجد شامل فضای مسقف وسیع با دیوار قبله بودند که محراب به‌صورت تاق‌نمایی در میان آن قرار می‌گرفت. چندین ستون با فواصل مشخص، ایستاییِ شبستان را تأمین می‌کردند. این فضا از یک طرف با حیاط مسجد ارتباط داشت.
در شعرهای بسیاری از عارفان ایرانی، بارها به شبستان اشاره شده است؛ چنان‌که در بیتی از حافظ آمده است:
ز در درآ و شبستان ما منور کن هوای مجلس روحانیان معطر کن
با گذر زمان، معماری شبستان مساجد دچار تحولاتی شد؛ اما مساجد اولیه ایران، اغلب دارای طرح شبستانی بودند که نمونه‌های آن عبارت‌اند از:
- مسجد جامع فهرج
- مسجد تاریخانه دامغان
- مسجد جامع نیشابور
- مسجد اولیه جامع اصفهان
- مسجد اولیه جامع ساوه
- مسجد جامع نائین
- مسجد اولیه جامع اردستان
معماری شبستان در مسجدهای ایرانی
در معماری مساجد تاریخی ایران، فضای مسطح و مسقفی را که در آن نماز خوانده می‌شود، شبستان مسجد می‌نامند. این مکان دارای ستون‌های مرتب‌شده در ردیف‌های موازی است. دیواره‌ی شبستان از هر چهار طرف بسته است و دسترسی نمازگزاران به آن، با استفاده از یک یا چند در فراهم می‌شود که به صحن مسجد باز می‌شوند. محراب مسجد نیز در شبستان قرار دارد. این عنصر معماری در بعضی از مساجد با ستون و در بعضی دیگر، بدون ستون ساخته شده است.
فضای اصلی مساجد شبستانی دو بخش زنانه و مردانه دارد. اکثر مساجد دارای شبستان زمستانی (دارالشتاء) و تابستانی نیز هستند.
فرق رواق و شبستان چیست؟
شبستان فضایی سرپوشیده است که چهار طرف آن بسته است و رفت‌وآمد به آن از راه درهایی است که به رواق یا ایوان یا صحن مسجد باز می‌شوند. اما رواق فضایی نیمه‌باز در پیشخوان شبستان است. این بخش راهرو مانند از یک سو باز و رو به صحن مسجد است. از سمت دیگر، به شبستان متصل می‌شود.
از میان عناصر معماری مسجد، برخی بخش‌ها اهمیت بیشتری دارند؛ ازجمله گنبد، مناره، محراب، رواق، ایوان، صحن و حیاط. برای فهم بهتر موضوع، در ادامه، به تعریف برخی از آنها می‌پردازیم:
صحن مسجد کجاست؟
یکی از عناصر شاخص در معماری مساجد، صحن و فضای باز آن‌هاست که ورودی شبستان را تشکیل می‌دهد. ورود به صحن، در جهت قبله است. حیاط و صحن مسجد گاهی در یک طرف بنا واقع می‌شود و گاهی، طراحی کلی بنا به صورتی است که حیاط در مرکز قرار می‌گیرد و گرداگرد آن رواق‌ها و شبستان ساخته می‌شوند. در وسط صحن مسجد نیز معمولاً حوض آب می‌سازند.
انواع شبستان مسجد
شبستان‌های تنبی، گنبددار، ستون‌دار و مرکب را از انواع شبستان مسجد برمی‌شمارند.
فرم شبستان به‌گونه‌ای چشمگیر، تابع شکل کلی مسجد است. به‌دلیل جنبه‌های عملکردی فضا و ایجاد صف‌های نمازگزاران به‌صورت مستطیل یا مربع شکل، شبستان مسجد نیز مستطیل یا مربع طراحی می‌شود.
تناسب بین فضاهای بسته و باز مسجد سبب شد توسعه فضای شبستان به توسعه حیاط مسجد منجر شود. شبستان‌ها بر این اساس، به چهار نوع تقسیم شده‌اند:
- شبستان‌های تَنبی (طنبی): متشکل از اتاقی کشیده و مستطیلی یا اتاقی مربعی یا به شکل‌های دیگر است که تقریباً کم‌مساحت‌ترین شبستان‌ها در مساجد ایرانی به شمار می‌روند. پوشش سقف این مساجد، با تاق یا تیر چوبی اجرا می‌شوند.
- شبستان گنبددار: شبستان‌هایی که گنبدخانه هستند، فضاهایی معمولاً چهارگوش دارند که سقف آنها به‌صورت گنبدی طراحی شده است.
- شبستان ستون‌دار: در این نوع، سقف شبستان محصول قرارگیری سقف بر مجموعه‌ای از ستون‌ها است که این سقف به‌شکل تاقی یا تخت ساخته می‌شود.
- شبستان مرکب: این نوع از شبستان‌ها ترکیبی از دست‌کم دو نوع از شبستان‌های قبلی هستند.
شبستان زمستانی یا دارالشتا
فضاهای سرپوشیده‌ای در مساجد هستند که برای فرار از سرمای زمستان در ارتفاعی پایین‌تر از صحن مسجد و با کمترین ارتباط با آن ساخته شده‌اند و بیت‌الشتا یا شبستان زمستانی نامیده می‌شوند. این فضاها ستون‌های موازی دارند و پوشش سقف آنها، اغلب چهاربخشی یا گنبدی‌شکل است.
مساجد شبستانی
طرح مساجد شبستانی متشکل از حیاطی مستطیلی و مرکزی بود که در چهار طرف آن شبستان‌ها قرار داشتند. کشیدگی حیاط شبستان نیز به‌طرف قبله بود. هرکدام از شبستان‌های اطراف حیاط نیز به‌شکل تالار مسقف با ستون‌های مختلف بنا می‌شدند تا وزن سقف بر روی ستون‌ها بیفتد. این ستون‌ها به‌طور منظم و با فاصله‌های دقیق از یکدیگر قرار داشتند. شبستان‌های رو به قبله نسبت به بقیه، عمق بیشتری داشتند و اهمیت آنها بیشتر بود.
مسجد با شبستان ایوان‌دار و گنبدخانه پشت ایوان
الگوی رایج مساجد ایرانی از ترکیب گنبدخانه و ایوان رو به میان‌سرا ایجاد می‌شود. این الگو در بناهای ایران پیش از اسلام نیز یافت می‌شود؛ به‌ویژه در برخی آتشکده‌ها که شماری از آنها به دست تازه‌مسلمانان‌ها به مسجد تبدیل شدند. نمونه‌هایی از این مساجد عبارت‌اند از:
- مسجد جامع اصفهان
- مسجد اردستان
در سده‌های ۱۱ و ۱۲ میلادی (۵ و ۶ خورشیدی)، مساجد برجسته‌ای در ایران ساخته شدند که همه دارای شبستان گنبددار و ایوان بودند. در ساخت این مساجد ایرانی، از معماری کاخ‌های ساسانیان نیز الهام می‌گرفتند.
در این دوره، کم‌کم گنبدخانه در کنار مسجد شبستانی و بیشتر در پشت ایوان، بنیاد می‌شد. برای ورود به شبستان، از حیاط مرکزی می‌گذشتند و به ایوان‌هایی می‌رفتند که در میانه‌ی هر ضلع حیاط قرار داشت.
بهترین و زیباترین عناصر مسجد ایرانی، شبستان چهل‌ستون است که بخش بزرگی از مسجدها را در برمی‌گیرد. شبستان چهل‌ستون دهانه‌های ورودی کوچکی دارد. ازاین‌رو، اگر تاق‌های پوششی آن سغ (تخت) باشند، در کنار هم قرار می‌گیرند و رانش را از میان می‌برند. در نتیجه، این طراحی مانع از ریزش سقف می‌شود. گسترش آن نیز با افزودن رده‌ی ستون‌ها به‌آسانی صورت می‌گیرد.
طراحی شبستان
هنگام طراحی پلان شبستان مسجد، نکات مختلفی مد نظر قرار می‌گیرند:
- رعایت اصول پلان
- رعایت ارتفاع
- تنوع، تداوم و وحدت در ترکیب فضاها
- حضورِ بامعنی نور در مجموعه
- ترکیب مناسب فضای شبستان با صحن اصلی
- فضای باز و همچنین خوانایی محور و جهت قبله
- غنای هندسه مخصوصاً رابطه ستون‌های شبستان با چهار فضای متفاوت در اطراف هر ستون
- وحدت و تمامیت یکایک فضاها در کنار وحدت و تمامیت کل فضا
عناصر دیداری شبستان
در معماری اماکن مذهبی، به‌ویژه در ایران، تأکید خاصی بر شاخص‌های دیداری متعددی وجود دارد:
- نور: در ساخت مساجد، نور عنصر برجسته معماری ایرانی است. نور اصلی شبستان با تابش مستقیم نور خورشید از پنجره‌ها تأمین می‌شود.
- رنگ: آبی لاجوردی و فیروزه‌ای از عمده‌ترین رنگ‌های به‌کاررفته در دیوارها، کاشی‌ها، محراب، تاق و کف شبستان مساجد هستند.
- خطاطی: کتیبه‌های مزین به هنر خطاطی برای زینت‌بخشیدن به دیوارهای داخلی شبستان مساجد یا اطراف محراب‌ها استفاده می‌شوند.
- نقوش: برجسته‌ترین نقش‌هایی که در شبستان مساجد ایرانی و کاشی‌کاری‌های آنها به‌کار رفته، عبارت‌اند از گره‌های هندسی، نقوش اسلیمی، خُطایی و پیچک‌های افشانی.
شبستان؛ عنصر شاخص مساجد
در مسجدهای بزرگ، فضای سرپوشیده‌ای به نام شبستان با ستون‌های مشابه و موازی قرار دارد که از یک طرف به صحن مسجد راه می‌یابد. این مساجد با ویژگی‌هایی ازجمله طرح و نقشه، ستون‌های چوبی و سنگی، سقف‌های تخت یا گنبدی، تیرپوش‌ها و تاق‌های محکم خشتی، نمایانگر معماری ایرانی‌اسلامی هستند. البته، برخی از مساجد شبستانی بدون ستون ساخته شده‌اند؛ مانند مساجد عثمانی. «دستی بر ایران» پیشنهاد می‌کند هنگام واردشدن به مساجد، با کاوش در قسمت‌های مختلف آن، با سبک معماری مساجد آشنا شوید.
پرسش‌های متداول
در اینجا به برخی از پرسش‌های شما درباره شبستان مساجد ایرانی پاسخ می‌دهیم. اگر پرسش مد نظر شما در این قسمت دیده نمی‌شود، لطفاً در بخش دیدگاه‌های همین پست، آن را مطرح کنید. تلاش می‌کنیم در زمانی کوتاه به شما پاسخ دهیم.
شبستان مسجد کجاست؟
بخش سرپوشیده‌ی مسجد که در آن نماز می‌گزارند، شبستان مسجد نام دارد.
انواع شبستان کدام است؟
شبستان تنبی، شبستان گنبددار، شبستان ستون‌دار و شبستان مرکب.
شبستان زمستانه کجاست؟
شبستان زمستانه یا بیت‌الشتا فضاهای سرپوشیده‌ای در مساجد هستند که ستون‌هایی موازی دارند و به‌منظور فرار از سرمای زمستان در ارتفاعی پایین‌تر از صحن مسجد ساخته شده‌اند. پوشش سقف این فضاها، معمولاً چهاربخشی یا گنبدی هستند.
آیا شبستان جزو مسجد است؟
در معماری مساجد، شبستان بخش اصلی محسوب می‌شود که در آن نماز می‌گزارند. البته در برخی مکان‌های تاریخی و زیارتی نیز بخش‌هایی با نام شبستان وجود دارد که معمولاً به‌عنوان نمازخانه استفاده می‌شوند، اما حکم مسجد را ندارند.
