شبستان مسجد شاخص‌ترین عنصر معماری سنتی در این بنا است که به لحاظ ساختاری و فضای معنوی جایگاه ویژه‌ای دارد. شبستان تجلی‌گاه وحدت مسلمانان است که با ورود افراد به آن همه امتیازهای دنیوی از بین می‌رود. فضای شبستان با آغاز نماز به‌صورت مکانی برای یک حرکت جمعی درمی‌آید. وجود ستون‌های مکرر داخل آن نیز به تعبیری نماد نمازگزارانی است که پشت‌هم ایستاده‌اند.
فضای مقدس (شبستان مسجد) در کانون جهان مادی قرار می‌گیرد، زیرا در آن محورهای اصلی شبستان گویا در آسمان تقاطع پیدا می‌کنند. عام‌ترین معنای شبستان تلفیق زمین و آسمان است. از منظر معماری ایرانی، شبستان به طریق‌های مختلف نشان داده می‌شود که به هر حال پیوند دو قطب موجود «آسمان» و «زمین» است.
تعریف شبستان در لغتنامه‌ها
شبستان. [ش َ ب ِ] (اِ مرکب) خوابگاه. (ناظم الاطباء). به معنی شب خانه است، حرم‌سرای پادشاهان و خلوت‌خانه، خوابگاه ملوک و سلاطین باشد (برهان قاطع). آن حصه از سرا که جای توقف در شب است و اکنون آن را اندرون و اندرونی و زنانه گویند (فرهنگ نظام). حرم‌سرای. (ناظم الاطباء): در مساجد جایی را گویند که درویشان و غیر ایشان در آن قسمت عبادت کنند و شب‌ها نیز به خواب روند (برهان).
آن قسمت از عمارت مسجد که از هیچ طرف باز نیست و دخول و خروج به آن از درها است؛ چون در شب‌های سرد نماز جماعت در آنجا خوانده می‌شود، شبستان نامیده شده (فرهنگ نظام). آن‌جای از مزگت (مسجد) که در آن عبادت کنند و شب‌ها در آنجا به خواب روند. (از ناظم الاطباء).
می‌توان گفت واژه‌ی شبستان در گذر زمان، معانی متفاوتی به خود گرفته است؛ ازجملــه سرای زنان، حرم‌سرا، گرمخانه، جای دلگیر، خوابگاه، خانه، جای تاریک، غار، نمازخانه‌ی مسجدها و خلوت‌خانه.
خلاصه تاریخچه معماری شبستان
در تاریخ معماری، حیاط منزل پیامبر(ص) را اولین مسجد می‌دانند که پلانی مستطیل‌شکل و بدون سقف داشته است. نمازگزاران در این مکان، پشت سر پیامبر به صف می‌ایستادند. اما، گرمای سوزان عربستان اقامه‌ی نماز در چنین فضایی را دشوار می‌کرد. به همین دلیل، در قسمت رو به قبله‌ی حیاط، سایه‌بانی ساختند و به‌تدریج، با افزایش شمار نمازگزاران این سایه‌بان را گسترش دادند. به این صورت که با استفاده از تنه‌ی درختان خرما ستون‌هایی ایجاد می‌کردند. سپس با برگ‌های نخل که به هم بافته شده بودند و به‌کمک شاخه‌های محکم کلاف‌مانند، روی آنها را می‌پوشاندند.
سایه‌بان نقش مهمی در راحتی و آسایش نمازگزاران ایفا می‌کرد. به همین دلیل، به عنصری مهم در معماری مسجدها تبدیل شد. بعدها، این فضاهای دارای سقف و سایه‌بان را شبستان نامیدند. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های شبستان امکان توسعه‌ی آن در جهات مختلف بود.
بعدها با گسترش اسلام به سرزمین‌های دیگر، مسجد حیاط منزل پیامبر بهعنوان الگویی برای ساخت مساجد استفاده شد. ازآنجاکه عنصر اصلی این مسجد شبستان بود، در معماری مساجد الگویی به نام شبستانی ایجاد و در بین مسلمانان متداول شد. گفتنی است که طرح مساجد شبستانی متشکل از حیاطی مستطیلی و مرکزی بود که در چهار طرف آن شبستان‌ها قرار داشتند. به‌طور معمول، کشیدگی حیاط شبستان به‌طرف قبله بود.
هرکدام از شبستان‌های اطراف حیاط نیز به‌شکل تالار مسقف با ستون‌های مختلف بنا می‌شدند تا وزن سقف بر روی ستون‌ها بیفتد. این ستون‌ها به‌طور منظم و با فاصله‌های دقیق از یکدیگر قرار داشتند. شبستان‌های رو به قبله نسبت به بقیه، عمق بیشتری داشتند و اهمیت آنها بیشتر بود.
مساجد بعدها با ترکیب گنبدخانه و ایوانِ رو به میان‌سرا ساخته شدند. این سبک معماری در ساختمان‌های پیش از اسلام، به‌ویژه در ساخت آتشکده‌ها استفاده می‌شد. بعدها، مسلمانان این آتشکده‌ها را به مسجد تبدیل کردند. آنها همچنین در قرن‌های ۱۱ و ۱۲ میلادی، الگوی تعدادی از مسجدهای شبستانی را تغییر دادند و با سبک گنبدخانه و ایوان بنا کردند. برای مثال، مسجد جامع اصفهان و اردستان از جمله‌ی این مسجدها بودند. در قرن‌های بعدی ساخت مسجدهای گنبددار و ایوان‌دار ادامه یافت.
مفهوم شبستان مسجد
شبستان در معنای لغوی به صورت جایِ شب، خوابگاه، و آن قسمت از مسجدهای بزرگ است که به‌صورت مسقف هستند.
در شعرهای بسیاری از عارفان ایرانی نیز بارها به شبستان اشاره شده است؛ چنان‌که در بیتی از حافظ آمده است:
ز در درآ و شبستان ما منور کن هوای مجلس روحانیان معطر کن
در معمــاری مساجد تاریخی ایران، شبستان را می‌توان فضای مسطح و مسقف مسجدها تعریف کرد که از هر چهار طرف بسته است؛ منظور مکانی است که در آن نماز خوانده می‌شــود و دسترسی نمازگــزاران به آن، بــا استفاده از یک یا چند در فراهم می‌شود.
در تعریفی دیگر آمده است: فضای مسقف دارای ستون‌های مرتب‌شده در ردیف‌های موازی که یک‌طرف آن به صحن مسجد باز می‌شود، شبستان نامیده می‌شود.
یکی از فضاهای اصلی مساجد شبستان است که معمولاً دارای دو بخش زنانه و مردانه است. اکثر مساجد دارای شبستان زمستانی (دارالشتاء) و تابستانی هستند. محراب در شبستان قرار دارد. این عنصر معماری در بعضی از مساجد با ستون و در بعضی دیگر بدون ستون ساخته شده است.
اولین بار که واژه شبستان در متون تاریخی به معنای فضای نمازخانه‌ای مسجدها به‌کار رفت، در قرن دوازدهم هجری قمری (18 میلادی) بود.
انواع شبستان مسجد
فرم شبستان به‌گونه‌ای چشمگیر تابع شکل کلی مسجد است. به‌دلیل جنبه‌های عملکردی فضا و صف مستطیل یا مربع شکل نمازگزاران در پشت سر امام جماعت، شبستان مسجد نیز به‌صورت مستطیل یا مربع طراحی شده است.
تناسب بین فضاهای بسته و باز سبب شد که توسعه فضای شبستان باعث توسعه حیاط مسجد نیز بشود. شبستان‌ها بر این اساس به چهار نوع تقسیم شده‌اند که در ادامه به معرفی هر یک از آنها خواهیم پرداخت:
- شبستان‌های تَنبی (طنبی): متشکل از اتاقی کشیده و مستطیلی یا اتاقی مربعی و حتی اتاقی به شکل‌های دیگر است که تقریباً کم‌مساحت‌ترین شبستان‌ها در مساجد ایرانی به شمار می‌روند. پوشش سقف این مساجد، با تاق یا تیر چوبی اجرا می‌شوند.
- شبستان گنبددار: شبستان‌هایی که گنبدخانه هســتند، فضاهایی معمولاً چهارگوش دارند که سقف آنها به‌صورت گنبدی طراحی شده است.
- شبستان ستون‌دار: در این نوع، سقف شبستان محصول قرارگیری سقف بر مجموعه‌ای از ستون‌ها است کــه این سقف به‌شکل تاقی یا تخت ساخته می‌شود.
- شبستان مرکب: این نوع از شبستان‌ها ترکیبی از دست‌کم دو نوع از شبستان‌های قبلی هستند.
شبستان زمستانی (دارالشتاء)
بیت الشتاء یا شبستان زمستانی فضاهای سرپوشیده‌ای در مساجد هستند که ستون‌های موازی دارند. این فضاها برای فرار از سرمای زمستان در ارتفاعی پایین‌تر از صحن مسجد و با کمترین ارتباط با آن ساخته‌شده‌اند. پوشش سقف این فضاها، غالباً چهاربخشی یا گنبدی‌شکل است.
نکات ضروری در طراحی شبستان
در مرحله طراحی شبستان مسجد، باید این نکات مد نظر قرار گیرند:
- رعایت پلان
- رعایت ارتفاع
- تنوع، تداوم و وحدت در ترکیب فضاها
- حضور با معنی نور، در مجموعه ترکیب مناســب فضای شبستان با صحن اصلی
- فضــای باز و همچنین خوانایی محــور و جهت قبله
- غنای هندسه مخصوصاً رابطه ستون‌های شبستان با چهار فضای متفاوت در اطراف هر ستون
- وحدت و تمامیت یکایک فضاها در کنار وحدت و تمامیت کل فضا
عناصر کالبدی شاخص شبستان
- محراب در شبستان
- تاق در شبستان
- فرم در شبستان
عناصر دیداری شبستان
نور
در معماری اسلامی، به‌ویژه در ایران، تأکید خاصی بر نور وجود دارد. درون یک مسجد، شبیه به نوری است که به صورت مادی متبلور شده است و آیه نور را به بیننده یادآوری می‌کند. نور عنصر برجسته معماری ایرانی است. نور نه صرفا بهعنوان یک عنصر فیزیکی، بلکه بهعنوان نمادی از عقل الهی و وجود خداوند است. در شبستان، ابعاد آن و اهمیت نورگیری این فضا، معماران ایرانی را بر آن داشته است که ترفندهای متعددی را برای تأمین نور شبستان مسجد در نظر بگیرند.
منبع نور
نور مورد نیاز مساجد از دو منبع تأمین می‌گردد:
- منبع اول: معماران به‌واسطه ایجاد بریدگی بزرگ بر روی دیوار شبستان، نور را به داخل بنا می‌آوردند و محراب و شبستان آن را روشن می‌کردند.
- منبع دوم: این نور که نور اصلی شبستان است، توسط تابش مستقیم نور خورشید از پنجره‌ها به درون شبستان طراحی می‌گردد. بهعنوان نمونه، منابع تأمین نور شبستان مسجد شیخ لطف‌الله و مسجد نصیرالملک به این‌گونه تامین می‌شوند.
رنگ
رنگ در شبستان به دو صورت استفاده می‌شود:
- روش اول: در کاشی‌های انتخاب شده در بنای ساختمان که عموماً در ستون‌ها و تاق‌های شبستان به چشم می‌خورد.
- روش دوم: در نقاطی که از تابش نور طبیعی بر شیشه‌های رنگی شبستان حاصل می‌شود. رنگ آبی لاجوردی و فیروزه‌ای از عمده‌ترین رنگ‌های دیوارها، کاشی‌ها، محراب، تاق و کف شبستان مساجد هستند.
خطاطی
از هنرهای شاخص ایرانی در بناهای اسلامی، خطاطی است. به‌کارگیری کتیبه‌هایی که دیوارهای داخلی شبستان مساجد یا اطراف محراب‌ها را تزیین می‌کنند، به‌واسطه توازن و شکل تصویری آنها و به دلیل مفاهیمشان، زیبایی خاصی به شبستان مسجد می‌بخشند.
نقوش
برجسته‌ترین نقوشی که در شبستان مساجد ایرانی به‌کاربرده شده‌اند، عبارتند از کاشی، نقوش کاشی و به‌خصوص گره هندسی، نقوش اسلیمی، خطایی و پیچک‌های افشانی.
نحوه شکل‌گیری شبستان در مساجد
مساجد اولیه از یک فضای بزرگ (شبستان) برای نمازگزاران تشکیل می‌شد که با سقفی افقی روی ستون‌هایی از ساقه‌های درخت خرما قرار می‌گرفت؛ در واقع، شباهت بسیاری به فضای داخلی محل سکونت چادرنشینان داشت. تاق‌نماها متأثر از فضای نخلستان‌ها هستند و مظاهری از نخلستان را می‌توان در آنها مشاهده کرد.
در بیشتر مساجد اولیه‌ی قرن اول هجری، صحن به‌صورت یک‌طرفه ساخته می‌شد که تحت تأثیر الگوی مسجد پیامبر بود. حیاط در یک‌طرف زمین قرار می‌گرفت. پیرامون حیاط، رواق‌هایی در یک، دو، سه یا چهار جبهه می‌ساختند که علاوه بر جنبه‌های عملکردی آن تأکیدی بر محصور بودن فضای حیاط بود. رواق‌ها در جهت قبله عریض می‌شدند و شبستان مسجد را به وجود می‌آوردند.
صحن یکی از عناصر شاخص در این ترکیب معماری است که در طراحی معماری مساجد به سبک عربی شناخته شده است و ورودی شبستان را تشکیل می‌دهد. ورود به صحن، در جهت قبله است؛ از این رو، ورود به شبستان مسجد به‌تدریج صورت می‌گرفت.
مساجد شبستانی
اولین مساجد ساخته‌شده در ایران، ظاهری ساده و بی‌آلایش شبیه خیمه‌گاه داشتند. این نوع از مساجد شامل فضای مسقف وسیع با دیوار قبله بودند که محراب به صورت تاق‌نمایی در میان آن قرار می‌گرفت. چندین ستون با فواصل مشخص، ایستاییِ شبستان را تأمین می‌کردند. این فضا از یک طرف نیز با حیاط مسجد ارتباط داشت. بعدها شبستان مساجد، دچار تحولاتی شد که در ادامه به بحث درباره هر یک از آنها خواهیم پرداخت.
انواع شبستان در مساجد
در اینجا، با انواع شبستان در مسجدها آشنا می‌شوید:
مسجد با شبستان ستون‌دار
این الگو همان است که سبک عربی نامیده می‌شود و الگوی آن مسجد پیامبر (ص) است. این مساجد برگرفته از پلان مسجد پیامبر در مدینه است که نقشه‌ای مستطیل شکل دارد. بخش سرپوشیده در جانب قبله است و حیاط مرکزی و ایوان جلوی آن به‌همراه صفه‌هایی (سکو) در اطراف شبستان قرار دارند؛ هرچند پیشینه این‌گونه پلان را می‌توان به‌وفور در ایران ملاحظه کرد که نمونه بارز آن در سراهای باستانی سیستان ملاحظه می‌شود.
مساجد اولیه اسلام، اغلب دارای طرح شبستانی بودند که نمونه‌های آن عبارت‌اند از:
- مسجد جامع فهرج
- مسجد تاریخانه دامغان
- مسجد جامع نیشابور
- مسجد اولیه جامع اصفهان
- مسجد اولیه جامع ساوه
- مسجد جامع نائین
- مسجد اولیه جامع اردستان
مسجد با شبستان ایوان‌دار و گنبدخانه پشت ایوان
این الگو را باید همانند الگوی مساجد ایرانی در نظر گرفت. ترکیب گنبدخانه و ایوان رو به میان‌سرا را می‌توان در بناهای پیش از اسلام نیز یافت؛ به‌ویژه در برخی آتشکده‌ها که شماری از آنها به دست تازه‌مسلمانان‌ها به مسجد تبدیل شدند. در سده چهارم و پنجم هجری قمری نیز برخی از مساجد شبستان را به این الگو تبدیل کردند. نمونه‌هایی از این مساجد عبارت‌اند از:
- مسجد جامع اصفهان
- مسجد اردستان
در سده پنجم و ششم هجری قمری (11 و 12 میلادی)، مساجد برجسته‌ای در ایران ساخته شدند که همه دارای اتاق گنبددار و ایوان بودند. این بناها به تفسیر نهایی شبستان در مساجد ایرانی می‌پرداختند که خود از معماری مذهبی و کاخ‌های ساســانیان برای اهداف و مقاصد تازه استفاده می‌کردند. در این دوره، کم‌کم گنبدخانه در کنار مسجد شبستانی (بیشتر در پشت ایوان) بنیاد می‌شد که گاه گسیخته و گاه پیوسته بود.
برای ورود به یک شبستان از حیاط مرکزی، شخص باید از محور اصلی مسجد (شمالی-جنوبی یا شرقی-غربی) به سمت ایوانی می‌رفت که خود در میانه هر ضلع حیاط و زیر رواق آن قرار داشت. با اینکه تاکید در نمای داخلیِ ثابت بود، برعکسِ آن، نمای خارجی شکلی بسیار ساده و بی‌آلایش داشت، البته ناگفته نماند که درگاه ایوان‌ها از این قاعده مســتثنا بود.
بهترین و زیباترین عناصر مسجد ایرانی، شبستان چهل‌ستون است که بخش بزرگی از مسجدها را در برمی‌گیرد. شبستان چهل‌ستون (ستاوند) چون دهانه‌های کوچکی دارد، اگر تاق‌های پوششی آن اگر سغ (تخت) باشد، در کنار هم قرار می‌گیرند و رانش را از میان می‌برند. در نتیجه، این طراحی مانع از ریزش سقف می‌شود. لازم به ذکر است که گسترش آن با افزودن رده‌ی ستون‌ها بسیار آسان است.
آیا شبستان به عنوان فضایی مقدس استفاده می‌شود؟
بله. شبستان‌ها در نقش فضای مقدس مسجد در کانون جهان مادی قرار دارند. از نظر معنوی نیز محورهای اصلی شبستان در آسمان با یکدیگر تقاطع می‌یابند. این تقاطع اتصال زمین و آسمان و توازن دنیای معنوی و مادی را نشان می‌دهد.
شبستان بهعنوان عنصر بارز معماری در مساجد، در ایجاد فضای معنوی و وحدت مسلمانان نقش مهمی دارد. به‌گونه‌ای که همه‌ی امتیازهای دنیوی مسلمانان با ورود به فضای شبستان از بین می‌رود و احساس وحدت و همبستگی در بین آنها به وجود می‌آید.
در کشورمان، مساجد شبستانی دارای فضای سرپوشیده‌ای هستند که ارتباط مؤثری با حیاط دارد. این شبستان‌های ستون‌دار قسمت اصلی مسجد محسوب می‌شوند. این مساجد با ویژگی‌های متمایز خود ازجمله طرح و نقشه، ستون‌های چوبی و سنگی، سقف‌های تخت، تیرپوش‌ها و تاق‌های محکم خشتی نمایانگر معماری اسلامی‌اند.
شبستان؛ عنصر معماری شاخص مساجد
در مسجدهای بزرگ، فضای سرپوشیده‌ای با ستون‌های مشابه و موازی به نام شبستان قرار دارد که از یک طرف به صحن مسجد راه می‌یابد. البته، برخی از آنها بدون ستون ساخته شده‌اند. به‌طور معمول، مساجد عثمانی دارای شبستان‌های بی‌ستون هستند. «دستی بر ایران» پیشنهاد می‌کند هنگام واردشدن به مساجد مختلف، با کاوش در قسمت‌های مختلف آن، با سبک معماری مساجد آشنا شوید.
پرسش های متداول درباره شبستان مسجد
در اینجا به برخی از پرسش‌های شما درباره شبستان مساجد ایرانی پاسخ می‌دهیم. اگر پرسش مد نظر شما در این قسمت دیده نمی‌شود، لطفاً در بخش دیدگاه‌های همین پست، کامنت بگذارید و آن را مطرح کنید. تلاش می‌کنیم در اولین فرصت به آن پاسخ دهیم.
شبستان کجاست و چیست؟
در معماری مسجدهای تاریخی ایران، بخشی به‌نام شبستان وجود دارد که می‌توان آن را این‌گونه تعریف کرد: فضای مسطح و مسقف مسجدها که از هر چهار طرف بسته است، در آن نماز خوانده می‌شــود و دسترسی نمازگــزاران به آن، بـا استفاده از یک یا چند در فراهم می‌شود.
انواع شبستان کدام است؟
شبستان تنبی، شبستان گنبددار، شبستان ستون‌دار و شبستان مرکب
شبستان زمستانه کجاست؟
شبستان زمستانه (بیت الشتاء) فضاهای سرپوشیده در مساجد هستند که ستون‌هایی موازی دارند و به‌منظور فرار از سرمای زمستان در ارتفاعی پایین‌تر از صحن مسجد و با کمترین ارتباط با آن ساخته‌شده‌اند. پوشش سقف این فضاها، غالباً چهاربخشی یا به‌صورت گنبدی ساخته می‌شوند.
