با نگاهی به خلاصه تاریخ ایران درمی‌یابیم که شاپور اول جانشین اردشیر بابکان و دومین پادشاه سلسله‌ی ساسانیان بود که بر ایران حکومت کرد. او در دوره‌ی حکمرانی‌اش، ضمن جنگ‌های متوالی با رومیان، بین‌النهرین و حران و نصیبین و انطاکیه را به تصرف خود درآورد. از مهم‌ترین اقدامات این پادشاه ساسانی اسیرکردن والِرین، امپراتور روم و همچنین، فتح ارمنستان و افزودن آن به قلمروی ایران محسوب می‌شود.
در ادامه ضمن معرفی بیشتر او، درباره‌ی اقدامات مختلفش، رویدادهای آن دوره‌ی حکومتی، مواریث او و نکاتی از این دست توضیحاتی ارائه می‌کنیم.
شاپور اول که بود و چه کرد؟
شاپور اول دومین پادشاه ساسانی بود که احتمال می‌رود در سال ۲۴۰ یا ۲۴۱ میلادی به‌جای پدرش اردشیر بابکان بر تخت شاهی نشسته باشد. او پیش‌‌ازآن نیز در اداره‌ی حکومت ساسانی با پدرش مشارکت می‌کرد. به نظر می‌رسد که اردشیر بابکان به‌دلیل داشتن پسران دیگر، برای حل بی‌دردسر مسئله‌ی جانشینی، این تدبیر را اندیشیده باشد.
شریک‌بودن شاپور در حکومت اردشیر را از سنگ‌نگاره‌های پیر چاوش واقع در سلماس (استان آذربایجان غربی) متوجه می‌شویم. این سنگ‌نگاره یکی از پیروزی‌های ایرانیان بر رومیان را به نمایش می‌گذارد و در آن، اردشیر و ولیعهدش شاپور به تصویر کشیده شده‌اند.
شاپور اول در دوره‌ی حکومت خود، برای گسترش قلمروی ایران در سه دوره با رومیان جنگید. شرح چگونگی وقوع این جنگ‌ها را در ادامه آورده‌ایم:
دوره اول جنگ با رومیان
قبل از شاپور، پدرش اردشیر بابکان با فتح شهر باستانی هترا، شکست سختی به رومیان تحمیل کرده بود. همین موضوع تنش میان امپراتوری روم و ساسانیان را پس از مرگ اردشیر بیشتر کرد. سرانجام، در سال ۲۴۳ میلادی، امپراتور روم، گوردیان سوم، از انطاکیه به‌سمت سوریه لشکر کشید. او با گذر از فرات، در نبردی موسوم به رأس‌العین یا راسائنا توانست برخی از شهرهای تحت‌تصرف ساسانیان نظیر حران و نصیبین را باز پس بگیرد.
پس از این جنگ، امپراتور روم به آسورستان رسید و از آنجا قصد حمله به تیسفون، پایتخت ساسانیان را داشت. در پی آن، سپاه ایران به رهبری شاپور اول، در شمال تیسفون و در نزدیکی شهر مشیک رودرروی او قرار گرفت. این جنگ به پیروزی ساسانیان انجامید و امپراتور روم کشته شد. به همین دلیل، شاپور شهر مشیک را پیروز شاپور نام نهاد.
نویسندگان رومی اذعان داشته‌اند که سبب مرگ امپراتور آنها توطئه‌ی فرمانده نگاهبانان سپاه روم یعنی فیلیپ عرب بوده است. فیلیپ عرب در سال ۲۴۴ میلادی قرارداد صلحی با شاپور امضا کرد. طی این قرارداد، برخی تصرفات رومیان نظیر میان‌رودان و ارمنستان به ایران تعلق گرفت. همچنین، رومیان برای آزادسازی اسیران خود به ایران غرامت دادند. ارمنستان نیز هزینه‌ی دریافتی از رومیان برای دفاع از دژهای قفقاز را به ایرانیان پرداخت.
ارمنستان بزرگ به‌دلیل موقعیت بی‌نظیر خود، از دوره‌ی حکومت اشکانیان عامل مهمی برای جنگ میان ایران و روم محسوب می‌شد. پس از بسته‌شدن قرارداد ۲۴۴ میلادی، ارتباط بین فیلیپ عرب با پادشاه اشکانی ارمنستان قطع شد. ساسانیان نیز که از زمان پادشاهی اردشیر بابکان همواره در حال جنگ بر سر ارمنستان بودند، بعد از مرگ پادشاه این سرزمین، خسرو بزرگ، در سال ۲۵۳ میلادی موفق به تصرف آن شدند. به‌دست‌آوردن ارمنستان به شاپور اول کمک کرد که از آن برای حملات مکرر به قفقاز استفاده کند.
دوره دوم نبرد با رومیان
به‌دلیل سیاست‌های مداخله‌جویانه‌ی امپراتور روم درخصوص ارمنستان، قرارداد ۲۴۴ میلادی بین ایران و روم چندان دوام نیافت. بنابراین، شاپور در سال‌های بین ۲۵۲ تا ۲۵۳ میلادی دوره‌ی دوم جنگ‌های خود را با روم آغاز کرد. در این دوره، با وجود تجاوزهای صورت‌گرفته به مرزهای شرقی ایران، شاپور جنگ در جبهه‌ی غربی را رها نکرد. پایداری او در آن ناحیه سبب فتح شهر نصیبین شد. پس از آن، این پادشاه ایرانی یکی از ارتش‌های قوی رومیان را در نبردی به نام باربالیسوس نابود کرد.
او همچنین ۳۶ شهر دیگر از روم را تصرف کرد. سپس، به محاصره‌ی انطاکیه پرداخت و آن را نیز به قلمروی خود افزود. سپاهیان ایران بعد از انطاکیه، شهر مرزی دورا اروپوس را محاصره کردند. آنها با حفر تونل، استفاده از سلاحی غیرمتعارف که مخلوطی از قیر و گوگرد بود و کشتن سربازان دشمن، این شهر را ضمیمه‌ی قلمروی ایران کردند.
دوره سوم رویارویی با ارتش روم
در این دوره از نبرد‌ها، شخصی به نام والِرین در مقام امپراتوری روم بر تخت پادشاهی نشسته بود. او که از فتوحات ساسانیان بسیار عصبانی بود، در سال ۲۵۴ میلادی به ایران لشکر کشید و انطاکیه را پس گرفت.
در مقابل، شاپور اول در سال ۲۶۰ میلادی توانست شهرهای حران (کاره) و اِدِسا را به تصرف خود درآورد. در این حین، سپاهیان والرین به ادسا رسیدند و دو سپاه ایران و روم با یکدیگر به جنگ پرداختند. در این جنگ، شاپور سپاهیان روم را شکست داد و امپراتور را اسیر کرد. پس از آن، به محاصره‌ی انطاکیه پرداخت و دوباره آن را از رومیان پس گرفت. او همچنین کیلیکیه و بزرگ‌ترین شهر کاپادوکیه یعنی قیصریه را نیز به تصرف درآورد.
اتفاقات مذهبی دوره‌ی حکومت شاپور
نخستین روزهای پادشاهی شاپور هم‌زمان بود با ظهور پیامبری به نام مانی. مادر این پیامبر از دودمان اشکانی بود و احتمال می‌رود پدرش نیز از همین دودمان بوده باشد. او در زمان حکومت اردشیر به هند سفر کرده بود. پس از بازگشت از سفر، به‌ترویج ثنویت یا کیش دوگانه‌پرستی پرداخت. بدین منظور، او از اصطلاحات زرتشتی استفاده می‌کرد. به همین دلیل، در قرن سوم میلادی دین زرتشتی در بین مردم گسترش یافت.
شاپور اول با مانی از در سازگاری درآمد. مانی نیز از او خواست تا پیروانش آزادانه به تبلیغ دین بپردازند و به همه‌جای سرزمین‌های ساسانی سفر کنند و با آنها به احترام رفتار شود. شاپور نیز این را پذیرفت.
در دوره‌ی شاپور اول، علاوه بر مانی، شخصی به نام کرتیر نیز قدرت گرفت. درخور توجه است که پیش‌تر، در زمان اردشیر بابکان، ازآنجاکه اجداد اردشیر موبد بودند، دین مَزدَیَسنا با حکومت یکی شده بود. حال، کرتیر به‌عنوان رئیس همه‌ی روحانیان یا موبدِ موبدان، اتحاد دین و حکومت را همچون سلاحی سیاسی، مایه‌ی قدرت خویش ساخت. البته، برخی مورخان معتقدند او در زمان شاپور اول، مقام هیربدی (پیشوا در آیین مزدیسنا) داشته است. کرتیر مخالف مانی بود و با او دشمنی می‌کرد.
شاپور اداره‌ی امور مذهبی کشور را به کرتیر سپرده بود. این موبد زرتشتی در زمان حکومت شش پادشاه، از اردشیر تا نرسه، زندگی کرد و همواره دارای این منصب بود.
علت و زمان مرگ شاپور اول
احتمال می‌رود که شاپور اول در سی‌‌ویکمین سال حکومت خود، در سال ۲۷۰ یا ۲۷۱ میلادی درگذشته باشد. بررسی‌ها نشان می‌دهد که او بر اثر بیماری، در شهر بیشاپور جان خود را از دست داده است. این موضوع از کتاب قبطیِ مانویان استنباط می‌شود.
مواریث شاپور اول ساسانی
از اقدامات شاپور در دوره‌ی حکومتش ساخت شهرهای بسیاری است که میراث برجامانده از او محسوب می‌شوند. از میان این شهرها نمونه‌های زیر درخور توجهند:
- بیشاپور: شهری بود که اسیران رومی نیز در ساخت آن نقش داشتند. شاپور اول این شهر را به پایتختی خود انتخاب کرده بود.
- گُندی شاپور یا جندی شاپور: از جمله شهرهای مهم دوره‌ی ساسانی بود که به یکی از مراکز مهم علمی و پزشکی این دوره مبدل شد.
این پادشاه ساسانی افزون بر ساخت شهر، به بازسازی شهرهای موجود نیز پرداخت که یکی از آنها پیروز شاپور بود. این شهر، محلی بود برای جمع‌آوری تجهیزات نظامی و مواد غذایی.
از سایر مواریث او سنگ‌نوشته‌‌ای در کعبه‌ی زرتشت، غار شاپور و نقوش او در نقش رستم، حاجی‌آباد، تنگ براق و… شهرت دارند.
شاپور اول؛ پادشاهی که عصر طلایی ساسانیان را رقم زد
بر اساس اسناد تاریخی، کشورمان در دوره‌ی هخامنشی در اوج قدرت خود بود و گسترده‌ترین پهنه‌ی جغرافیایی تاریخ ایران را داشت. پس از آن، سلوکیان و اشکانیان به قدرت رسیدند. در زمان حکومت اشکانی، به‌دلیل تقسیم ایران و اداره‌شدن هر بخش توسط حاکمان محلی، قدرت ایران کاهش یافت. پس از آن، در دوره‌ی ساسانی و به‌خصوص دوره‌ی حکومت شاپور اول، ایران به اقتدار دوره‌ی هخامنشی بازگشت.
«دستی بر ایران» با معرفی این پادشاه ساسانی در تلاش است که شما را با تاریخ کشورمان بیشتر آشنا کند. این بدان جهت است که ملتی که تاریخ نخواند، محکوم به تکرار اشتباهات آن خواهد بود.
پرسش‌های متداول درباره شاپور اول
پرسش و پاسخ‌های زیر برای درک بهتر شما از متن حاضر طراحی شده‌اند. بااین‌حال، انتظار داریم علاوه بر بررسی آنها، نظر و دیدگاه‌های خود را با ما به اشتراک بگذارید.
آیا شاپور اول امپراتور روم را اسیر کرد؟
بله. او توانست در سومین دوره‌ی نبرد خود با رومیان، امپراتور والِرین را به اسارت درآورد.
جنگ شاپور اول و والرین به نفع چه کسی تمام شد؟
در این جنگ، شاپور اول پیروز شد و والرین را اسیر کرد.
مهم‌ترین پیروزی شاپور اول چه بود؟
فتح ارمنستان مهم‌ترین پیروزی او محسوب می‌شد و از طریق آن، حملات مکرر به قفقاز را آغاز کرد.
