شاه عباس اول، پادشاه مقتدر دوره‌ی صفویه است و تاریخ صفویان یادآور نام اوست. او پنجمین پادشاه این سلسله بود که در اواخر سده شانزدهم میلادی بر مسند قدرت نشست و چهل سال حکومت کرد. رویدادهای مهمی در دوران زندگی شاه عباس رخ داد که تأثیر بسزایی بر تاریخ کشور و منطقه گذاشتند؛ به‌خصوص پیروزی بر عثمانی‌ها و ازبک‌ها که باعث شد دولت صفویه به یکی از قدرتمندترین دولت‌های آن زمان تبدیل شود.
ترویج مذهب تشیع در ایران و کشورهای منطقه از دیگر اقدامات مهم او بود. بیشتر اقدامات عمرانی و بناهای تاریخی به‌جامانده از دوره‌ی صفویه در شهر اصفهان را به شاه عباس نسبت می‌دهند. اگر به تاریخ ایران علاقه‌مندید، برای آشنایی با زندگینامه و اتفاق‌های مهم دوران حکومت شاه عباس صفوی، با ما همراه شوید.
زندگینامه شاه عباس اول
شاه عباس در سال ۱۵۷۰ میلادی (سده ۱۰ خورشیدی) در شهر هرات به دنیا آمد. نامش عباس‌میرزا بود و به دستور پدرش، محمد شاه خدابنده، حاکم اسمی خراسان شد. شاه عباس به سرپرستی شخص قزلباش، این شهر مهم را اداره می‌کرد. هنوز ۱۲ سال از عمر عباس میرزا نگذشته بود که با مرگ شاه طهماسب، هرج‌ومرج‌های بسیاری در کشور پدید آمد. در آن دوره‌ی بی‌ثباتی حکومت، سران نیروهای قزلباش و مدعیان قدرت پدرش محمد شاه خدابنده و برادرش را عزل و زندانی کردند.
عباس میرزا نیز در سن ۱۸ سالگی بر مسند قدرت نشست. بعدها عباس جوان دریافت که مرگ مادرش و از بین رفتن برادرش به‌دست همین بدخواهان بوده است. پس با خشونت و بی‌رحمی و برای حفظ حیات خود و تاج و تختش، استبداد پیشه کرد.
عباس میرزا توانست قدرت قزلباش‌ها را محدود کند و پس از سرکوب شورش‌های داخلی، به‌عنوان پادشاه ایران شناخته شود. وی در دوران حکومت خود، با همسایگان مهمی همچون ازبک‌ها و عثمانی‌ها بارها جنگید و اقدامات مهمی در حوزه‌ی حکومتی خود انجام داد. در نهایت، شاه عباس در سال ۱۶۲۹ میلادی، پس از ۴۲ سال حکومت و در سن ۶۰ سالگی، در مازندران از دنیا رفت. گفته می‌شود قبر شاه عباس در شهر کاشان و در آرامگاه امامزاده حبیب‌بن‌موسی قرار دارد.
اقدامات مهم زمان شاه عباس اول
قدرت پادشاهی ایران در دوران حکومت شاه عباس افزایش چشمگیری پیدا کرد. به همین دلیل، کشورهای همسایه با دیده‌ی احترام به این شاه صفوی و حکومتش می‌نگریستند. برخی از مهم‌ترین اقدامات این پادشاه قدرتمند در دوران حکومتش بدین شرح است:
تشکیل سپاه دائمی
شاه ایران یعنی شاه عباس صفوی ارتشی دائمی با ۴۰هزار تن تشکیل داد و به‌واسطه‌ی این ارتش، لشکرکشی‌ها و جنگ‌های سرنوشت‌سازی را در طول حکومت خود رقم زد. او توانست به‌جای نیروهای نظامی، قزلباش‌های متمرد را به کار بگیرد و با استفاده از ارامنه و گرجیان مسلمان‌شده، ارتش خود را قدرت ببخشد؛ این مسلمان‌شده‌ها به‌عنوان غلام و برده در زمان شاه طهماسب به سپاه ایران وارد شده بودند. بعدها شاه عباس ۳۰هزار تن از این عوامل قزلباش را کنار گذاشت و ارتش نوینی پایه‌گذاری کرد.
داشتن چنین سپاه قدرتمندی ایران را به اوج رساند. البته این سپاه بزرگ مخارج بسیاری در پی داشت و شاه عباس برای تأمین مخارج ارتش، املاک ممالک را به املاک خالصه‌ی شاه تبدیل کرد. او همچنین توانست سلاح‌های نظامی مانند آتشبار و توپ‌خانه به کشور وارد کند و با کمک دو برادر خارجی، به نام شرلی، ساخت سلاح در پایتخت یعنی اصفهان را شروع کند.
ارتش شاهنشاهی صفوی در آن دوران از سه بخش سواره‌نظام و توپ‌خانه و پیاده‌نظام تشکیل می‌شد؛ اما ازآنجاکه صاحبان ولایات برای تأمین مخارج سربازان به مردم ظلم می‌کردند، سلسله‌ی صفویه در بعضی از مناطق تضعیف شده و اعتبار خود را نزد مردم از دست داده بود.
متمرکز کردن حکومت
در دوران شاه عباس اول صفوی، حکومت ایران دیگر مانند گذشته، فئودالی ملوک‌الطوایفی نبود؛ بلکه کشور تحت نظر حکومتی مرکزی اداره می‌شد. با توجه به اینکه حکومت ایران بر پایه‌ی مذهب استوار شده بود، بر اساس سیاست یکپارچگی اداره می‌شد. داشتن حکومتی متمرکز باعث شده بود دادوستد با کشورهای همسایه رونق بیشتری بگیرد. در همان دوران بود که انجام معاملات تجاری از طریق خلیج فارس توسعه پیدا کرد.
جنگ‌ها و دستاوردهای نظامی
شاه عباس و سردارانش بارها و بارها به کشورهای منطقه مانند گرجستان و ازبکستان و عثمانی حمله کردند. بعضی از این جنگ‌ها دستاوردهای بزرگی برای ایران داشت و سرزمین‌ها و غنائم بسیاری را برای کشور به ارمغان آورد؛ اما برخی از این نبردها مانند نبرد با عثمانی‌ها در سال ۱۵۹۰ میلادی، موجب شد بخش‌های وسیعی از کشور ایران بر اساس قرارداد صلح استانبول به عثمانی‌ها واگذار شود. البته به‌موجب این قرارداد صلح، شاه عباس به مدت ۱۲ سال از طرف غرب با هیچ مشکلی مواجه نمی‌شد و بر اساس نظر برخی تاریخ‌نگاران، بستن این قرارداد صلح باعث محکم‌ترشدن پایه‌های حکومت در دوران شاه عباس شد.
این آرامش زمانی به هم خورد که شاه عثمانی به‌بهانه‌ی سفر، به‌سمت مازندران حرکت کرد و ناگهان راه خود را به‌طرف تبریز تغییر داد. او تبریز را فتح کرد و وارد کشور ارمنستان شد. در نهایت، شاه عباس توانست سردار عثمانی معروف به علی پاشا را شکست دهد و به‌سمت بغداد حرکت کند. نیروهای عثمانی نیز در شهر وان ترکیه از سپاهیان ایران شکست خوردند و بخش‌هایی از خاک ایران را که تصرف کرده بودند، مجدداً به ایران بازگرداندند.
حکومت شیعی صفوی همواره در صدد بود که بغداد را از چنگال حکومت سنی عثمانی درآورد؛ به‌ویژه که تسلط بر شهرهای دارای بقاع متبرکه امامان شیعه در قلب عراق امروزی را وظیفه دینی خود می‌دانست. سرانجام، این هدف تحقق یافت و شاه عباس خرابی‌های آنجا را ترمیم کرد و بناهای جدیدی هم ساخت.
حمایت از هنرمندان
اقدامات عمرانی انجام‌شده در پایتخت‌های صفوی مانند اصفهان و قزوین باعث شد در دوران شاه عباس، هنرمندان موقعیت مناسبی برای رشد و پیشرفت پیدا کنند. ارج‌نهادن به مقام هنرمند و هنر، یکی از ویژگی‌های مهم حکومت شاه عباس بود. نتایج آن نیز در معماری‌های شگفت‌انگیز به‌جامانده از این هنرمندان به چشم می‌خورد. در آن دوران همچنین، جشن‌های باشکوهی به مناسبت‌های گوناگون، مانند نوروز، در کل کشور برگزار می‌شد.
حمایت از مذهب تشیع
ارتباط شاه عباس با دانشمندان دینی و علمای مذهب تشیع بسیار مطلوب بود؛ اما او از مداخله‌ی علما در امور سیاسی کشور جلوگیری می‌کرد. متمرکزکردن قدرت و جلوگیری از دخالت علما و دانشمندان دینی باعث شد علما نیز با این شرایط کنار بیایند و مشروعیت حکومت صفوی را اعلام کنند. البته در مقابل، شاه عباس علما را در خدمت حکومت گرفت و برای رسیدن به اهداف سیاسی خود از آنها استفاده می‌کرد.
شاه عباس و سایر شاهان صفوی به علمای دین احترام خاصی می‌گذاشتند. این ارتباط دوستانه را می‌توان در کتاب‌ها و رساله‌های چاپ‌شده توسط علمای مشهور زمان صفویه مشاهده کرد. یکی از اقدامات شاه عباس در آن دوران، تنزل‌دادن قدرت مناصب مذهبی و نظارت دقیق بر تعیین چنین منصب‌هایی بود.
تبدیل املاک ممالک به املاک خالصه شاه
شاه ایران در دوران صفوی برای تأمین مخارج سپاه دائمی‌اش و متمرکزکردن قدرت، نیاز به سرمایه‌ی هنگفتی داشت. او فرماندهی املاک ممالک را که در اختیار امرا و حاکمان آن زمان بود، از آنها گرفت و به املاک خالصه‌ی شاه تبدیل کرد. شاه از این طریق، خراج بسیاری به دست آورد و صرف حقوق سپاهیانش کرد. داشتن سپاهی قدرتمند باعث شده بود در دوران حکومت شاه عباس هیچ‌یک از قدرت‌های منطقه جرئت حمله به کشور ایران را نداشته باشند. اگرچه پس از گذشت چندین سال، حمله‌ی شورشیان افغان توانست این امپراتوری عظیم و مقتدر را به زانو درآورد.
کلام پایانی
شاه عباس اول یکی از اثرگذارترین و شناخته‌شده‌ترین پادشاهان دوران صفویه است که با تلاش بی‌وقفه‌ی خود، شکوه و عظمت را به ایران آن زمان برگرداند. می‌توان گفت او آخرین پادشاه از سلسله‌ی صفویه است که امکانات وسیعی در اختیار داشت و توانست با حفظ تمامیت ارضی ایران و انجام اقدامات عمرانی مهمی، بر اقتدار ایران بیفزاید.
شاه عباس ارتباط بسیار خوبی با دانشمندان دینی و عالمان مذهب تشیع برقرار کرده بود و مشروعیت خود را نیز مدیون آنان بود. «دستی بر ایران» با انتشار مطالب گوناگون در زمینه‌ی تاریخ ایران و ازجمله تاریخ صفویان، شما را به شناخت بهتر کشورمان دعوت می‌کند.
