یکی از مهم‌ترین دوره‌های تاریخی کشورمان تاریخ صفویان است؛ زیرا پس از گذشت ۹۰۰ سال از نابودی شاهنشاهی ساسانیان، نخستین حکومت ایرانی بود که توانست به‌صورت متمرکز بر سراسر کشور حکمرانی کند. اصلی‌ترین دلیل اهمیت دوران حکومت شاه اسماعیل صفوی نیز تغییر مذهب ایرانیان بود. در این نوشتار، بررسی می‌کنیم که دلیل تغییر مذهب ایرانیان از مذهب سنی به شیعه چه بود و بنیان‌گذار سلسله‌ی صفویه چه نقشی در تغییر مذهب داشت؟
نقش شاه اسماعیل صفوی در تغییر مذهب
شاه اسماعیل صفوی و جانشینانش در طی قرن شانزدهم تا هجدهم میلادی، مذهب مردم ایران را از تسنن به تشیع تغییر دادند. این تصمیم تاریخی ازنظر مذهبی و سیاسی دلایل بسیاری داشت. البته هدف ما در این نوشتار، اشاره به دلایل سیاسی این واقعه‌ی تاریخی است و همچنین، دانستن اینکه نقش شاه اسماعیل در تغییر مذهب چه بود و چه دلایلی برای این کار بزرگ داشت.
زمانی که شاه اسماعیل تبریز را فتح کرد، خود را شاهنشاه سراسر ایران معرفی نمود. او به فتوحات خود ادامه داد و در تصرف داغستان، ارمنستان، اران و شروان نیز پیروز شد. شاه اسماعیل توانست بعد از گذشت یک دهه، همه‌ی مناطق ایران را در کنترل خود دربیاورد. در آن زمان، اکثریت مردم ایران سنی‌مذهب بودند که تغییر مذهب و پروژه‌ی شیعه‌کردن ایرانیان توسط شاه اسماعیل آغاز شد. شاه اسماعیل پس از موفقیت‌ها و فتوحاتش، شیعه را به‌عنوان دین رسمی اعلام کرد.
او پا فراتر گذاشت و مردم را مجبور کرد سه خلیفه‌ی اول اهل تسنن را نفرین کنند. براساس نوشته‌های مرشد قزلباش، شاه اسماعیل به علمای اهل سنت فقط سه انتخاب داده بود. آنها فقط می‌توانستند مذهب تشیع یا مرگ یا تبعید را انتخاب کنند. بنابراین اگر مرگ یا تبعید را انتخاب می‌کردند، علمای شیعه جایگزین آنها می‌شدند.
در واقع، نقش شاه اسماعیل تحمیل مذهب شیعه به مردم ایران به‌عنوان مذهبی اجباری بود. او بیشتر مساجد اهل سنت را نابود کرد. ضمن اینکه مردم مجبور بودند به ابوبکر و عمر و عثمان، خلفای اهل سنت، نفرین بفرستند. شاه اسماعیل زیارتگاه‌ها و نهادهای مذهبی شیعه را جایگزین اماکن عمومی اهل سنت کرد و بسیاری از سنی‌ها را آزار داد و زندانی یا اعدام کرد. حتی شاه اسماعیل در سال ۱۵۰۱ از شیعیان غیر ایرانی دعوت کرد به ایران بیایند تا با زندگی در جامعه‌ای با اکثریت شیعی، در امان باشند.
دلایل شاه اسماعیل صفوی برای تغییر مذهب از سنی به شیعه
بعد از صحبت درباره‌ی کارهایی که شاه اسماعیل برای تغییر مذهب مردم ایران انجام داد، نوبت به ارائه‌ی توضیحاتی درباره‌ی دلایل سیاسی تغییر مذهب می‌رسد. مهم‌ترین دلایل این رخداد عبارت‌اند از:
دشمنی با عثمانی‌ها
شاه اسماعیل مانند پدربزرگش، اوزون حسن، با پادشاهان عثمانی دشمنی داشت. اوزون حسن از ۴۰ سال پیش از حکمرانی صفویان، سیاست دشمنی با عثمانی‌ها را پیشه کرده بود. شاه ایران برای اینکه بتواند به اروپای مسیحی نزدیک‌تر شود، این رویه را پیش گرفته بود. حکومت صفویه نیاز داشت هویتی منحصربه‌فرد برای خود بسازد و در برابر سرزمین‌های همسایه که مهم‌ترین آنها عثمانی‌ها بودند، عرض‌اندام کند. با توجه به اینکه عثمانی‌ها جزو بزرگ‌ترین سرزمین‌های سنی در همسایگی ایران بودند، شاه اسماعیل برای مقابله با آنها به‌دنبال دلیلی مهم می‌گشت و چه دلیلی مهم‌تر از مذهب و دین مردم آن زمان!
رقابت با عثمانی‌ها
اگرچه حکومت عثمانیان و صفویان در دوره‌های گذشته با یکدیگر هم‌زیستی داشتند، اما هیچ‌وقت روابطشان دوستانه نبود و در همه‌ی دوره‌ها، روابط آنها بر پایه‌ی خصومت بود. شاهان صفوی نیز در آن دوران تصور می‌کردند سنی‌ها که وابستگی زیادی به حکومت عثمانی‌ها داشتند، نوعی ستون پنجم در کشور ایران به شمار می‌روند. به همین دلیل، برای رقابت با عثمانی‌ها تصمیم گرفتند مذهب مردم کشور را تغییر دهند.
جلب وفاداری مردم نسبت به دولت
صفویان به مردمی نیاز داشتند که به دولت ایران و حکومت وقت وفادار باشند. برای جلب وفاداری مردم نیز تنها وسیله‌ای که پیدا کردند، مغلوب‌ساختن مذهب تسنن در کشور بود.
تأثیر تاریخی تغییر مذهب توسط پادشاهان صفوی
زمان به‌قدرت‌رسیدن حکومت صفویه در ایران، بیشتر جمعیت کشور را اهل تسنن تشکیل می‌دادند؛ اما پس از تغییر مذهب و اعلام رسمی مذهب تشیع، اغلب مردم به این مذهب روی آوردند. البته در مناطق مرزی که نفوذ و تسلط حکومت کمتر بود، افرادی بسیاری بر مذهب تسنن باقی ماندند.
انگیزه‌ی اصلی شاه اسماعیل صفوی به‌وجودآوردن وحدت و یگانگی بین مردم کشور بود. او می‌خواست ایران را در بین سایر کشورهای اسلامی، کشوری مستقل معرفی کند؛ اما متأسفانه پیامدها و تأثیرهای تغییر مذهب بسیار گسترده بود؛ ازجمله پیامدهایی این اقدام، می‌توان به این نمونه‌ها اشاره کرد:
دشمنی حکومت‌های سنی‌مذهب با حکومت ایران
امپراتوری عثمانی در غرب ایران و در ترکیه‌ی کنونی حکومت می‌کرد و به یکی از بزرگ‌ترین دشمنان ایران تبدیل شده بود. به همین دلیل، جنگ‌های طولانی و سختی بین این دو قدرت بزرگ درمی‌گرفت. در شرق ایران نیز خان‌نشین بخارا (ازبکستان کنونی) به‌دلیل داشتن حکومتی سنی، با افزایش قدرت علمای مذهبی و اهل تشیع در ایران، به یکی از دشمن‌های سرسخت صفویان تبدیل شد.
برقراری روابط محکم بازرگانی و سیاسی با کشورهای مسیحی
با توجه به اینکه دولت عثمانی در زمان حکومت صفویان در اوج قدرت خود قرار داشت، کشورهای مسیحی‌اروپایی بعد از تغییر مذهب ایران، فرصت را غنیمت شمردند و تصمیم گرفتند برای مقابله با عثمانی‌ها، روابط سیاسی و بازرگانی محکمی با حکومت ایران برقرار کنند.
تشکیل یک کشور مستقل شیعه و ایرانی
پیش از صفویان، سال‌های سال بود که بیگانگان بر ایران حکومت می‌کردند؛ اما در ابتدای سده‌ی دهم قمری، صفویان توانستند با تکیه بر مذهب شیعه‌ی دوازده‌امامی، استقلال کشور ایران را احیا کنند. آنها از مذهب به‌عنوان وجه اشتراکی برای پیونددادن ایرانیان به یکدیگر استفاده کردند و با برقراری و ایجاد مذهبی مشترک، وفاداری مردم به حکومت صفوی را نیز جلب کردند.
افزایش مساجد و مدرسه‌ها
بناشدن مساجد و مدارس و سایر اماکن مذهبی، یکی از رویدادهای مهم تاریخی و سیاسی پس از تغییر مذهب بود که تأثیر بسزایی بر فرهنگ و سرنوشت کشورمان گذاشت. بناهای تاریخی شگفت‌انگیزی که امروزه در شهرهایی همچون اصفهان وجود دارند، یادگار حکومت صفویان هستند و جزو نمادهای فرهنگی و تاریخی کشورمان محسوب می‌شوند.
تألیف و نشر کتاب به زبان فارسی
از دوران پس از اسلام در ایران، کتاب‌ها و رساله‌ها همگی به زبان عربی نوشته می‌شدند؛ اما با تغییر مذهب به تشیع، نشر کتب به زبان فارسی هم رواج پیدا کرد. برای اینکه مردم بتوانند از اصول دین و مسائل شرعی درک درستی پیدا کنند، انحصار زبان نشر کتب از عربی درآمد و به فارسی گسترش یافت. همین باعث شد افراد باسواد جامعه که خواندن و نوشتن فارسی را می‌دانستند، به‌راحتی بتوانند از کتاب‌ها و رساله‌های نوشته‌شده به زبان فارسی استفاده کنند.
کلام پایانی
شاه اسماعیل صفوی بنیان‌گذار مذهب تشیع در ایران محسوب می‌شود. پیش از وی نیز برای یکسان‌سازی مذهب تلاش‌هایی شده بود؛ اما این اتفاق در دوران شاه اسماعیل رخ داد. هدف اصلی او همگون‌کردن دین مردمان و یکسان‌سازی مذهب بود؛ اما این تصمیم تأثیرات مذهبی و تاریخی متعددی را هم به دنبال داشت.
مهم‌ترین پیامدهای این تغییر مذهب، افزایش توان رهبری و نظامی حکومت صفویه و برخورداری از حمایت مردمی بود. همچنین در آن دوران، حکومت ایران به رهبران مسیحی و دولت‌های اروپایی نزدیک شد. در مقابل، با همسایگان سنی خود مانند دولت عثمانی دشمن شد و جنگ‌های متعددی بین آنها درگرفت. «دستی بر ایران» با نگارش مقاله‌های گوناگون درخصوص تاریخ ایران، در تلاش است بر دانسته‌های تاریخی شما بیفزاید.
