زاینده رود یکی از بزرگترین رودخانه های ایران است که آب آن از طریق کوه‌های زاگرس، به‌خصوص زردکوه در استان چهارمحال‌و‌بختیاری، تأمین می‌شود. این رودخانه مانند دیگر رودهای ایران در مسیر خود از مناطق متعددی می‌گذرد. در این میان، شهر اصفهان اهمیت ویژه‌ای دارد که در آن، پل‌های زیبایی بر روی این رود بنا شده‌اند. نام سی‌وسه پل و پل خواجو ازجمله‌ی آن‌هاست که برای همگان آشناست.
سازمان میراث فرهنگی در سال ۱۳۸۹ خورشیدی، زایندهرود را به‌عنوان صدوهجدهمین اثر طبیعی کشور در فهرست میراث طبیعی ایران قرار داد. این رودخانه به نام‌های دیگری همچون زنده‌رود، زندک‌رود، زرین‌رود، زرن‌رود، زندرود، زن‌رود و زرینه‌رود نیز شهرت دارد. در ادامه، درباره‌ی مسیر عبور این رودخانه، سرچشمه‌های آن، وضعیت کنونی رود و نکاتی از این دست، مطالبی بیان خواهیم کرد.
زاینده رود کجاست؟
زایندهرود رودخانه‌ای در فلات مرکزی ایران است که از کویر مرکزی به‌طرف شرق جریان دارد. مسیر عبور این رودخانه استان‌های چهارمحال‌و‌بختیاری، لرستان، اصفهان، یزد و همچنین، شهرهای کوهرنگ، فارسان، بن، سامان، چادگان، لنجان، فلاورجان، خمینی‌شهر و مبارکه است. بدین ترتیب، این رودخانه‌ی طولانی به‌همراه پیچ‌وخم‌هایش، در حدود ۳۶۰ تا ۴۲۰ کیلومتر طول دارد. درخور توجه است که شهر اصفهان به‌دلیل جریان‌یافتن رودخانه‌ی مزبور در آن، به دو نیمه‌ی شمالی و جنوبی تقسیم شده است.
سرچشمه زاینده رود
بزرگترین و پرآب‌ترین رودخانه‌ی فلات مرکزی ایران که زاینده رود نام دارد، آب جاری خود را از رودخانه‌های متعددی تأمین می‌کند. در ادامه، به معرفی سرچشمه‌های گوناگون این رودخانه می‌پردازیم:
چشمه دیمه در چهارمحال‌و‌بختیاری
یکی از سرچشمه‌های اصلی زنده رود، چشمه دیمه است که در مجاورت روستای دیمه از توابع شهر کوهرنگ در استان چهارمحال‌و‌بختیاری قرار دارد.
رودخانه کوهرنگ در چهارمحال‌و‌بختیاری
رودخانه کوهرنگ در واقع یکی از سرشاخه‌های اصلی رودخانه‌ی کارون است که از گذشته‌های دور تلاش بسیاری برای انتقال آب آن به زنده رود صورت گرفته بود. در نهایت، این کار با حفر سه تونل در طی سال‌های مختلف به مرحله‌ی عمل رسید. جالب است بدانید که رودخانه کوهرنگ از ارتفاعات زردکوه بختیاری سرچشمه می‌گیرد.
رودخانه پلاسجان در غرب اصفهان
پلاسجان رودخانه‌ای است که از به‌هم‌پیوستن دو شاخه رود اصلی فریدون‌شهر و بوئین به وجود آمده است. در این میان، رودخانه‌ی فریدون‌شهر آب خود را از چشمه‌های لنگان و سراب تأمین می‌کند. میزان آب شاخه‌ی بوئین نیز وابسته به چشمه‌ی دائمی و پرآب اَفوس در شهرستان بوئین و میاندشت اصفهان است. آب جریان‌یافته از همه‌ی این چشمه‌ها در روستای صادقیه‌ی فریدون‌شهر به یکدیگر می‌پیوندند.
رودخانه‌ی پلاسجان ضمن عبور از فریدون‌شهر و چندین روستا و تأمین آب جاری خود، به شهر چادگان می‌رسد. سپس، در نزدیکی روستای مشهد کاوه‌ی این شهر به زایندهرود می‌پیوندد.
گفتنی است که رود پلاسجان یک سرچشمه اصلی نیز در دامنه‌های زردکوه بختیاری در حد فاصل اصفهان و لرستان دارد. این سرچشمه که شکلی شبیه حوض مدور با مساحت ۳۰۰ زرع دارد، به چشمه‌ی جانان معروف است. چشمه‌ی مزبور به‌سمت شرق جریان می‌یابد و پس از طی ۳ کیلومتر، به چشمه‌ی دیگری به نام چهل‌چشمه ملحق می‌شود. افزون بر آن، دو چشمه‌ی دیگر از ضلع شمالی ناحیه‌ی فِریدَن (یکی از شهرستان‌های اصفهان) به نام‌های خُرِسنگ و کودَنگ نیز به رود جانان می‌پیوندند.
رودخانه مرغاب در غرب اصفهان
در شهر عسگران از توابع شهر تیران و کرون و در دامنه‌ی دالان‌کوه، چشمه‌ای به نام چشمه‌ی مرغاب قرار دارد. درخصوص نحوه‌ی ایجاد این چشمه باید گفت که برف‌های موجود در ارتفاعات مجاور دالان‌کوه در ابتدا به دل این کوه نفوذ می‌کنند. سپس، بعد از آب‌‌شدن و عبور از میان سنگ‌های آهکی و تصفیه‌شدن به‌وسیله‌ی طبیعت، چشمه‌ی مرغاب را به وجود می‌آورند.
نکته‌ی جالب اینکه وجود برف‌های دائمی در کوه‌های اطراف دالان‌کوه باعث می‌شود که صدای جوش‌و‌خروش آب همواره از چشمه‌ی مرغاب شنیده شود. بنابراین، رودخانه‌ی مرغاب نیز که آب آن از این چشمه تأمین می‌شود، همواره و در تمام طول سال پرآب است. این رودخانه که پس از ۱۰۰ کیلومتر به زایندهرود میریزد، آخرین رود دائمی الحاقی به شمار می‌رود.
زاینده رود به کجا میریزد؟
زاینده رود در نهایت، در ۱۴۰ کیلومتری اصفهان و ۳۰ کیلومتری شهرستان ورزنه و در مجاورت تپه‌های شنی، به تالاب گاوخونی میریزد. در واقع، این رودخانه برخلاف رودخانه‌های دیگر، به‌جای پیوستن به دریا، در ناحیه‌ای کویری فرو می‌رود و به حالت سکون درمی‌آید.
البته، تالاب گاوخونی یکی از نادرترین و کمیاب‌ترین تالاب‌های دنیاست که همه‌ساله گردشگران و کویرنوردان بسیاری از داخل و خارج کشور از آن بازدید می‌کنند. در قسمت میانی این تالاب، چاله‌ی فرورفته‌ای مشاهده می‌شود که همیشه پرآب است و دریاچه‌ی اصلی تالاب را تشکیل می‌دهد. منطقه‌ی اطراف تالاب گاوخونی نیز خشک و تا شعاع ده کیلومتری خالی از سکنه است. این تالاب محل مناسبی برای زندگی پرندگان مهاجر به شمار می‌رود.
زاینده رود در حال حاضر
گزارش‌ها حاکی از آن‌اند که از سال ۱۳۸۶ خورشیدی به‌بعد، جریان دائمی آب در مسیر رودخانه‌ی زنده‌رود متوقف شده است. از همین سال، شاهد خشک‌شدن تدریجی این رودخانه بوده‌ایم که آثار مخرب آن بیشتر متوجه شهر اصفهان است. بسیاری از صاحب‌نظران علت خشک‌شدن زاینده رود را کم‌شدن ارتفاع برف در زردکوه و چِلگِرد می‌دانند.
گفته می‌شود که ارتفاع برف در این کوه‌ها حتی در تابستان بیشتر از دو متر بوده است. با گذشت زمان، این مقدار برف در بهار ۱۳۹۶ خورشیدی به کمتر از یک متر تقلیل یافته است. این موضوع باعث کاهش دبی (میزان آب عبوری از ناحیه‌ای مشخص) سرچشمه‌های زنده رود و کاهش دبی تونل‌های انتقال آب کارون به این رودخانه شده است. بنابراین، زاینده رود امروز در وضعیتی بحرانی قرار دارد.
البته، ضمن انجام تحقیق درباره زاینده رود متوجه می‌شویم که خطاهای انسانی در کاهش آب این رودخانه بی‌تأثیر نبوده‌اند. برخی از این خطاها بدین شرح‌اند:
- تبدیل ۱۸۰ هکتار مراتع منابع طبیعی در بالادست رودخانه‌ی زنده رود به باغ؛
- الگوی کشت نامناسب، نظیر کشت برنج در پایین‌دست رودخانه و در استان اصفهان و شهرهای لنجان، زرین‌شهر و باغ بهادران؛
- استقرار صنایع بزرگی نظیر ذوب‌آهن اصفهان در مسیر رودخانه که نیاز به آب مصرفی بسیاری دارند و اصولاً لازم نیست که این آب قابل‌شرب و چنین باکیفیت باشد.
زاینده رود، نمادی از بحران آب در ایران
رودخانه‌ی زاینده رود که عامل اصلی سرسبزی و حاصلخیزی اصفهان به شمار می‌رود، هم‌اکنون در وضعیت نابسامانی قرار دارد. چنانچه این وضعیت ادامه پیدا کند، شاهد مرگ تمدنی چند هزار ساله خواهیم بود. گفته می‌شود که خشک‌شدن این رودخانه حتی دوام پل‌های تاریخی اصفهان را نیز در معرض خطر قرار داده است. امید است که با تدابیر درست، رودخانه به وضعیت سابق خود بازگردد.
پرسش‌های متداول درباره‌ی زنده رود
اگر پاسخ سؤال خود را در فهرست زیر نیافتید، آن را در قسمت دیدگاه‌های همین پست با ما مطرح کنید تا در اسرع وقت بدان پاسخ دهیم.
سد زاینده رود چقدر آب دارد؟
شرکت مدیریت منابع آب ایران در آخرین آمار رسمی خود، ذخیره‌ی سد مخزنی زاینده رود را ۳۳۲میلیون مترمکعب گزارش کرده است. بخشی از این آب بر اثر بارندگی‌های یک سال اخیر (مهر ۱۴۰۲ تا فروردین ۱۴۰۳) در سرشاخه‌ی اصلی حوزه‌ی آبریز زنده‌رود، یعنی کوهرنگ، تأمین شده است.
مصب زاینده رود کجاست؟
مصب این رودخانه تالاب گاوخونی است. این تالاب یکی از حوضه‌های آبریز مرکز فلات ایران به شمار می‌رود.
سرچشمه های زنده رود کدام‌اند؟
چشمه دیمه، رودخانه‌ی کوهرنگ، رودخانه‌ی پلاسجان و رودخانه‌ی مرغاب جزو سرچشمه‌های این رود به شمار می‌روند.
