رشته کوه البرز بخش مهمی از کوه های ایران است که مانند دیواره‌ای گسترده، از آذربایجان در غرب به‌طرف شرق و کشورهای افغانستان و ترکمنستان کشیده شده است. این رشته‌کوه‌ها که در بخش جنوبی دریای خزر قرار گرفته‌اند، با قلههای مرتفع خود مانند حصاری این دریاچه را از سایر قسمت‌های کشورمان جدا کرده‌ا‌ند. بدین ترتیب، نقشی اثرگذار در تغییرات اقلیمی و وضعیت آب‌وهوای کشورمان داشته‌اند. بلندترین قله‌ی ایران کوه آتشفشانی دماوند است که در البرز مرکزی قرار دارد.
دلیل نام‌گذاری البرز
ریشه‌ی نام البرز به زبان اوستایی برمی‌گردد. این نام در واقع «هره بره زئیتی» است که در زبان پهلوی و پارسی میانه، به‌ترتیب «هره برز» و «هربورز» هم گفته می‌شود. معنای کلمه‌ی «هر» کوه است و کلمه‌ی «برز» معنای بزرگ و بلندبالا می‌دهد. ترکیب این دو کلمه با یکدیگر در ادبیات فارسی کلمه‌ی البرز را تشکیل داده که معنای آن کوه بزرگ است.
در بسیاری از کتاب‌های معروف ایرانی مانند شاهنامه‌ی فردوسی، داستان‌های اسطوره‌ای فراوانی در کوه دماوند، بلندترین قله‌ی رشته کوه البرز، اتفاق می‌افتند. همین داستان‌ها نشان می‌دهند که کوه البرز تا چه اندازه در میان ایرانیان و پیروان زرتشت و آیین مهرپرستی اهمیت داشته است. البته اهمیت رشته‌کوه‌های البرز فقط در افسانه‌ها و داستان‌ها نیست. این منطقه‌ی جغرافیایی ازنظر زیست‌محیطی در کشور ما تأثیر ویژه‌ای دارد.
رشته کوه البرز از چه استان‌هایی عبور می‌کند؟
البرز در بخش شمالی کشورمان قرار دارد و در کرانه‌ی جنوبی دریای خزر واقع شده است. این کوه‌های مرتفع از نفوذ رطوبت دریای خزر به مناطق جنوبی ممانعت می‌کند و همچون سدی طبیعی، منطقه‌ی سرسبز شمالی البرز را از منطقه‌ی خشک جنوبی آن جدا کرده است. این رشته‌کوه طولانی از استان‌های مازندران، گیلان، گلستان، اردبیل، زنجان، تهران، سمنان، قزوین و البرز می‌گذرند. شهرهای بسیاری مانند آمل، لاریجان، دماوند، فیروزکوه و لار نیز بر سر راه این کوه‌ها قرار دارند.
تاریخچه البرز
باستان‌شناسان کاوش‌های بسیاری در رشته کوه البرز انجام داده‌اند. براساس یافته‌های آنها، قدیمی‌ترین نشانه‌های سکونت انسان در کوه‌های البرز مربوط به ۲۰۰هزار سال پیش است. برخی از این نشانه‌ها در غار «دربند رشید» در استان گیلان پیدا شده‌اند و به دوران پارینه‌سنگی قدیم مربوط می‌شوند. همچنین، آثار و نشانه‌هایی از زندگی انسان‌های نئاندرتال در این رشته‌کوه‌ها کشف شده است.
در دو استان گرگان و تالش، غارهایی به نام «کیارام» و «بوزیر» وجود دارند که باستان‌شناسان آثار زندگی نئاندرتال‌ها را در این غارها یافته‌اند. براساس شواهد به‌دست‌آمده، انسان‌های هوشمند در دوران پارینه‌سنگی جدید نیز در کوه‌های البرز زندگی می‌کردند. نشانه‌هایی از زندگی آنها نیز در «گرم‌رود» پیدا شده است. انسان‌های اولیه‌ای که در این کوه‌ها زندگی می‌کردند، از ۲۰۰هزار سال قبل تا پایان‌یافتن عصر یخبندان، در این مناطق ساکن بودند و از طریق شکارکردن زندگی خود را می‌گذراندند. از این تاریخچه‌ی غنی مشخص می‌شود که قدمت این رشته‌کوه‌ها بیش از میزانی است که ما تصور می‌کنیم.
بلندترین قلههای رشته کوه البرز
فهرست برخی از بلندترین قلههای رشته کوه البرز را در جدول زیر مشاهده می‌کنید:
| نام کوه | ارتفاع (متر) |
| دماوند | ۵۶۷۱ |
| علم‌کوه | ۴۸۵۰ |
| تخت سلیمان | ۴۶۵۹ |
| سیاه‌سنگ | ۴۶۰۹ |
| هفت‌خوان | ۴۵۳۷ |
| چالون | ۴۵۱۶ |
| سیاه‌گوک جنوبی | ۴۵۰۰ |
| سیاه‌گوک شمالی | ۴۴۴۵ |
| توچال | ۳۹۶۰ |
| سماموس | ۳۶۲۰ |
اولین سؤالی که پس از معرفی رشته کوه‌های البرز به ذهن همه‌ی ما خطور می‌کند، این است که بلندترین قله‌ی البرز کدام است و چقدر ارتفاع دارد؟
در ابتدای این نوشتار اشاره کردیم که بلندترین قله‌ی البرز، کوه دماوند است. ارتفاع این کوه ۵۶۷۱ متر است. در گذشته، کوه دماوند فعالیت آتشفشانی داشته و هم‌اکنون دهانه‌ی این آتشفشان به وسعت ۴۰۰ متر قابل رؤیت است. البته درحال‌حاضر دماوند فعالیت آتشفشانی ندارد؛ اما گاهی اوقات گاز سولفور از دهانه‌ی آتشفشانی آن خارج می‌شود و مانند ابری غلیظ، کوه دماوند را فرامی‌گیرد.
قله‌هایی همچون توچال، علم‌کوه، شاه البرز، دو برار، پهنه‌ی حصار، سیالان و خلنو، جزو قلههای معروف این رشته کوه هستند که ارتفاع آنها بین 3هزار تا 5هزار متر است.
آن دسته از قلههای البرز که در مناطق شرقی واقع شده‌اند، کمتر از ۴هزار متر ارتفاع دارند. قلههای البرز مرکزی در مقایسه با سایر قسمت‌های این رشته‌کوه ارتفاع بیشتری دارند.
ویژگی‌های جغرافیایی البرز
رشته کوه البرز به سه بخش غربی و مرکزی و شرقی تقسیم می‌شود:
- البرز غربی بین دره‌ی سپیدرود تا رودخانه‌ی آستاراچای قرار دارد. بخش عمده‌ای از کوه‌های تالش در این منطقه قرار گرفته‌اند.
- بخش البرز مرکزی نیز به منطقه‌ای گفته می‌شود که از دره‌ی سپیدرود آغاز می‌شود و تا رود تالار و دره‌ی فیروزکوه ادامه پیدا می‌کند.
- البرز شرقی نیز بین مرز خراسان و گرگان‌رود تا دره‌ی فیروزکوه قرار دارد.
بخش شمالی البرز به‌دلیل پوشش گیاهی انبوه و متراکم، چشم‌اندازهای طبیعی بسیار زیبایی دارد و پوشیده از مناطق حاصلخیز است. این مناطق ۲۵۰۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارند و پوشیده از جنگل‌های خزان‌دار کوهستانی هستند.
پوشش گیاهی رشته کوه البرز
رشته کوه‌های البرز مرکزی دو بخش دامنه‌ی شمالی و جنوبی دارند. این دو بخش ازنظر رویش گیاهان و درختان بسیار متنوع و غنی هستند. بعضی از گونه‌های گیاهی موجود در این منطقه‌ی جغرافیایی جزو ذخیره‌گاه‌های ژنتیکی ایران هستند و به همین دلیل، باید تحت حفاظت قرار بگیرند. ازآنجاکه دامنه‌های شمالی البرز در معرض برف و باران و رطوبت شدیدی قرار دارند، بیشتر شهرهایی این منطقه سرسبز هستند.
جنگل‌های هیرکانی یکی از پوشش‌های گیاهی معروف این منطقه هستند که متأسفانه به‌دلیل توسعه‌ی غیراصولی و اقدامات نادرست بخش صنعت و معدن، قسمت‌های عمده‌ای از آنها نابود شده‌اند. در این مناطق، فرم‌های علفی بیشتر از عناصر درختی و درختچه‌ای یافت می‌شوند. ازجمله‌ی آنها میتوان به گونه‌های گیاهی مانند گراس‌ها، بوته‌زارها، گیاهان گندمی و درختچه‌ها اشاره کرد. از درختان شاخصی که در دامنه‌های خشک البرز بیشتر دیده می‌شوند، این درختان در خور توجه‌اند:
- توس
- بنه
- بادام
- زالزالک
- ارس
- گلابی وحشی
- بید
- زربین
- سماق
حیات‌وحش منطقه البرز
به‌دلیل وجود جنگل‌های انبوه در دامنه‌ی رشته کوه های البرز، طبیعی است که گونه‌های متعدد جانوری در این منطقه زندگی می‌کنند. موقعیت توپوگرافی و اکولوژیک خاص این منطقه وضعیت مساعدی برای زندگی پستانداران، پرندگان، خزندگان و دوزیستان فراهم آورده است. ازجمله جانورانی که در این منطقه زندگی می‌کنند، میتوان به این جانوران اشاره کرد:
پرندگان
بیش از ۱۵۶ گونه پرنده مانند دلیجه، شاهین، تیهو، عقاب طلایی، کبک دری و کبک معمولی در این منطقه زندگی می‌کنند.
پستانداران
در رشته کوه البرز ۴۸ گونه پستاندار شناسایی شده‌اند. از مهم‌ترین گونه‌های پستاندار ساکن البرز مرکزی میتوان این نمونه‌ها را نام برد:
- سمور سنگی
- مرال
- گرگ
- خرس قهوه‌ای
- قوچ و میش
- کل و بز
- گربه وحشی
- تشی
- پلنگ
دوزیستان و خزندگان
در این مناطق مرطوب، ۲۶ گونه خزنده زندگی می‌کنند و درحال‌حاضر، هفت گونه دوزیست نیز جزو ساکنان این کوهستان هستند. خزندگان منطقه‌ی البرز مرکزی عبارت‌اند از:
- افعی البرزی
- افعی قفقازی
- مار جعفری
نکته: در مناطق شمالی کشور انواع آبزیان هم زندگی می‌کنند که ازجمله‌ی مهم‌ترین آنها میتوان به ۱۷ گونه ماهی اشاره کرد.
مهم‌ترین رودهای کوه البرز
طبیعی است که رشته کوه البرز سرچشمه و منشأ بسیاری از رودخانه‌های مهم کشورمان باشد. در ادامه، به معرفی مهم‌ترین رودخانه‌هایی می‌پردازیم که از البرز سرچشمه می‌گیرند.
جاجرود
یکی از رودهای معروف در شمال تهران، جاجرود است که جزو رودخانه‌های دائمی محسوب می‌شود. این رودخانه از رشته‌کوه‌های البرز و کوه‌های خرسنگ و کلون بستگ سرچشمه می‌گیرد.
رودخانه کرج
از پرآب‌ترین رودخانه‌های دامنه‌ی البرز، رودخانه‌ی کرج است. این رودخانه از کوه خرسنگ سرچشمه می‌گیرد و در نهایت به دریاچه‌ی نمک قم می‌پیوندد.
سفیدرود
رودخانه‌ی سفیدرود در استان گیلان یکی دیگر از رودهای شمال ایران است. سفیدرود از به‌هم‌پیوستن دو رودخانه‌ی قزل‌اوزن و شاهرود به وجود می‌آید.
رودخانه تجن
این رودخانه نیز از ارتفاعات البرز در سرکوه و داراب‌کوه سرچشمه می‌گیرد و در نهایت، به دریای خزر می‌ریزد.
کلام پایانی
در داستان‌های اسطوره‌ای ایرانی از رشته کوه البرز و دماوند فراوان یاد شده است. همچنین، به‌دلیل وجود جاذبه‌های طبیعی و پوشش گیاهی و حیات‌وحش این منطقه میتوان گفت که کوه‌های البرز اهمیت ویژه‌ای در اقلیم کشورمان دارند. به همین دلیل، آشنایی با این رشته‌کوه‌ها و مرتفع‌ترین قلههای آنها نیز ضرورت می‌یابد. سایت «دستی بر ایران» اطلاعات گوناگونی درباره‌ی ویژگی‌های جغرافیایی ایران گرد آورده است. معرفی رشته‌کوه‌های معروف البرز نیز ازجمله‌ی همین مطالب خواندنی است که در اختیار شما عزیزان قرار داده‌ایم.
aali bud