ذخیره گاه زیست کره دریاچه هامون، سومین دریاچه بزرگ ایران و هفتمین تالاب بزرگ در جهان است که از جاهای دیدنی زاهدان به شمار می‌آید. دریای خزر و دریاچه ارومیه رتبه های اول و دوم را دارا هستند. دریاچه هامون از سه دریاچه کوچک‌تر به نام‌های هامون پوزک، هامون صابری و هامون هیرمند تشکیل شده است. هنگامی که آب دریاچه‌ها بالا بیاید، این سه تشکیل یک دریاچه واحد را می‌دهند. این دریاچه در استان سیستان و بلوچستان قرار دارد. رودخانه هیرمند، اصلی‌ترین منبع تامین‌کننده آب دریاچه هامون است.
اکوسیستم هامون در زمان پر آبی منحصر به فرد بوده و دوام آن همیشه بستگی به رودخانه هیرمند دارد. تالاب هامون یکی از هفت تالابی است که در فهرست تالاب‌های بحرانی ثبت شده است، همچنین این ذخیره گاه توسط یونسکو در فهرست ذخیره گاه های زیست کره ایران به ثبت رسیده است.
تاریخ ذخیره گاه زیست کره دریاچه هامون
نام دریاچه هامون در اوستا آمده است. همچنین در کتب پهلوی و کتاب‌های فارسی بارها از هامون صحبت شده است. عده ای معتقدند در گذشته مرکزیت دین زرتشت، سرزمین‌های پیرامون این دریاچه بوده است. همچنین در ایران قدیم از لحاظ مذهبی دارای تقدس بوده است.
چاه نیمه، سه حفره یا سه گودال طبیعی در کنار رودخانه هیرمند هستند. این گودال ها در دوره کواترنری ایجاد شده‌اند. وجود چاه نیمه‌ها در سیستان، عامل مهمی برای ماندگاری مردم در این منطقه به شمار می‌رود.
موقعیت جغرافیایی دریاچه هامون
وسعت دریاچه هامون ۵۶۶۰ کیلومتر مربع است. نیمی از آن در استان کرمان و نیم دیگر در سیستان و بلوچستان جای گرفته است. دشتهای جیرفت، فاریاب و رودبار جنوب در استان کرمان در نزدیکی منطقه هامون قرار دارند. همچنین دشت های ایرانشهر، بمپور، سردگان، دلگان، سرتختی و اسپکه در استان سیستان و بلوچستان با هامون همجوار هستند.
هامون و منطقه اطراف آن به دلیل ارتفاعی که از سطح دریا دارند در دسته مناطق بیابانی قرار می‌گیرد. در ارتفاعات کوهستانی هامون بارش گاهی به ۶۰۰ میلی‌متر می‌رسد. مرتفع‌ترین ناحیه، کوه شاه است که ۴۴۰۰ متر بالاتر از سطح دریا قرار دارد. کم‌ارتفاع‌ترین نقطه اطراف ذخیره گاه زیست کره دریاچه هامون نیز چاله جازموریان است که ۳۵۰ متر بالاتر از سطح دریا است.
تالاب هامون به رودخانه مرزی هیرمند وابسته است. میزان ورود آب در بالادست رودخانه هیرمند بسیار زیاد است اما پیش از رسیدن به ایران، به علت برداشت زیاد توسط افغان‌ها، از آب آن به شدت کاسته می‌شود. رودهای هلیل رود و بمپور نیز به هامون می‌ریزند.
ماکزیمم عمق این دریاچه حدود ۱۱ متر است. کوه خواجه با ارتفاع تقریبی ۶۰۹ متر از سطح دریا تنها عارضه طبیعی دشت سیستان است.این کوه در هنگام پر آبی به صورت جزیره کوچکی میان هامون و هیرمند دیده می‌شود. پست‌ترین نقاط در بخش‌های جنوبی و شمالی هامون با ارتفاع ۴۶۷ متر از سطح دریا قرار دارند.
۳۸۲۰ کیلومتر مربع از هامون در ایران و بقیه در کشور افغانستان قرار دارد. هامون یکی از آثار طبیعی ثبت شده در ذخیره گاه های زیست کره یونسکو است. تالاب هامون در یکی از گرم و خشک‌ترین اقلیم‌های جهان واقع شده است. رتبه دوم طوفان‌های ماسه‌ای در قاره آسیا متعلق به این منطقه است.
اهمیت ذخیره گاه زیست کره دریاچه هامون
گیاهان مناطق گرمسیری در کنار این دریاچه نشو و نما کرده اند. ۳۴ هزار کیلومتر از زمین‌های هامون منطقه کوهستانی است. ۳۲ هزار کیلومتر آن را دشت‌ها و کوهپایه‌ها پوشانده‌اند، و ۳ هزار کیلومتر از آن باتلاق است.
ذخیره گاه زیست کره دریاچه هامون به دلیل قرار گرفتن در مرکز مناطق کویری تنها مامن زیست پرندگان مهاجر در شرق ایران محسوب می‌شود. وجود دریاچه آب شیرین، زمین‌های باتلاقی، پخش آب حاصل از طغیان رودخانه‌ها، باعث شده تا این منطقه میزبان صدها هزار پرنده مهاجر باشد.
اهمیت این منطقه بیشتر به دلیل زیستگاه انواع حیات وحش، امکان پرورش ماهى، وجود انواع پرندگان و تأمین علوفه دام‌ها از نیزارها و استفاده از نى‌ها برای حصیر بافى است. دریاچه هامون برای بعضی از موجودات زیستگاه دائمی و برای تعدادی دیگر سکونتگاه موقتی و محل گذر و تغذیه محسوب می‌شود.
اجتماع پیرامون تالاب هامون
دامداری، ماهیگیری و صید پرندگان شیوه رایج معیشت مردم حاشیه دریاچه هامون است. تمامی مواهب طبیعی که در بالا برشمرده شدند، از عوامل غنای حیات در این منطقه هستند و زندگی را در اینجا رونق بخشیده اند.
مردمان بسیاری در طول تاریخ پیرامون ذخیره گاه زیست کره دریاچه هامون زندگی کرده اند. تمدن های بسیاری شکل گرفته اند و پیشینیان ما آثاری از خود به جای گذاشته اند. در اینجا، به ذکر برخی از شاخص ترین آنها می پردازیم:
آثار تاریخی پیرامون هامون
برخی از برجسته ترین آثار تاریخی واقع در ذخیره گاه زیست کره دریاچه هامون عبارتند از:
تخت جمشید گِلی (کهن دژ هامون) (قلعه کافرون)
این بنا یکی از مهم‌ترین بناهای دوره اشکانی و ساسانی در ایران باستان است. نقاشی‌ها، گچ‌بری ها و نقوش برجسته گلی در این بنا دیده می شود.
مجموعه کوه خواجه
آثاری از دوران پارینه‌سنگی، اشکانی، ساسانی و اسلامی در این کوه وجود دارد. از آنجایی که این کوه در زمانهای مختلف و نزد ادیان مختلف دارای تقدس خاصی بوده است، همواره در کانون توجه ساکنان خود بوده است.
آرامگاه خواجه غلطان
این بنا بالاتر از آتشکده ها و دهلیزها قرار گرفته است. آرامگاه مذکور متعلق به یک شخص مهم در دوره اشکانی است. این زیارتگاه نزد مردم سیستان مقدس‌ترین زیارتگاه منطقه محسوب می‌شود.
مقایسه با سایر آثار مشابه
در اینجا، به معرفی اجمالی برخی دیگر از آثار طبیعی ایران می پردازیم که برخی از آنها ذخیره گاه های زیست کره جهانی در ایران هستند و به دریاچه هامون شباهت دارند:
تالاب انزلی
این تالاب مساحتی در حدود ۲۰ هزار هکتار دارد، و در شمال ایران (استان گیلان) واقع شده است. تالاب انزلی یکی از بزرگترین زیستگاه‌های طبیعی جانوران در ایران محسوب می‌شود.
هر ساله تعداد زیادی از پرندگان مهاجر به سمت این تالاب پرواز می کنند. تالاب انزلی به دلیل موقعیت جغرافیایی میزان بالایی از رطوبت و آب را در اختیار دارد. همچنین تالاب انزلی چندین جزیره را در خود جای داده است.
تالاب شادگان (خورموسی یا خور الامیه)
این تالاب یکی از تالاب‌های بزرگ ایران است که وسعتی حدود ۴۰۰ هزار هکتار دارد. در جنوب غربی ایران و در جنوب شهر شادگان در استان خوزستان واقع شده است. در گذشته، آب این تالاب بین‌المللی از لحاظ رتبه‌های ثبت شده در یونسکو در رتبه پنجم جهانی قرار داشت. بخشی از این آب از رودخانه های جراحی و کارون همچنین جزر و مد خلیج فارس تأمین می‌شود. همچنین آب آن شور است.
تالاب نیریز (بختگان)
این منطقه زیستگاه زمستانه پرندگان مهاجر است. پرندگانی که از روسیه و دشتهای سیبری به ایران مهاجرت می کنند. دریاچه بختگان، باعث افزایش رطوبت هوا در منطقه می شود. همچنین به علت بلند بودن ارتفاع کوه‌های پیرامون، رطوبت در هوای همان منطقه باقی می ماند.
تالاب گندمان
این تالاب در نزدیکی شهر گندمان از شهرستان بروجن واقع شده است. این منطقه در فهرست ده تالاب برتر پرنده نگری در ایران قرار دارد. وسعت این تالاب ۹۸۰ هکتار است و ارتفاع آن از سطح آب ۲۲۱۹ متر است. منابع تأمین کننده آب تالاب علاوه بر باران و برف، چشمه‌ها و رودخانه های اطراف هستند. پوشش گیاهی تالاب را عمدتاً گونه‌های حاشیه‌ای و نم پسند تشکیل می‌دهد. هم اکنون حدود ۷۰ تا ۸۰ درصد این تالاب در وضعیت خشکی قرار گرفته است.
تالاب استیل (تالاب درختان شناور)
این تالاب در ۷ کیلومتری شهر آستارا و در حاشیه جاده رشت به آستارا قرار دارد. همچنین یکی از مناطق نمونه گردشگری و توریستی شهر آستارا به شمار می‌رود. این تالاب طبیعی جایگاه پرندگان کمیاب بوده که برای زاد و ولد از اروپای مرکزی، ماورای خزر و مناطق قطبی به این منطقه مهاجرت می‌کنند. چندین نوع ماهی در این تالاب وجود دارند.
درختان این تالاب به علت قرارگیری ریشه ها در آب، همواره در پهنای تالاب جابه‌جا می‌شوند.
تالاب سوستان
این تالاب، زیستگاه نیلوفران است. دور تا دور تالاب را نیزار فرا گرفته است. همچنین در داخل و کناره های تالاب گیاهان مردابی و درختان جنگلی وجود دارد. سوستان از تالاب های آب شیرین است و در فصول پاییز و زمستان پرآب می باشد. فاصله این تالاب تا مرکز شهر لاهیجان 11 کیلومتر است.
تالاب بین‌المللی گاوخونی (باتلاق گاوخونی)
این تالاب در فلات مرکزی ایران و در فاصله ٣۰ کیلومتری شهرستان ورزنه و ۱۴۰ کیلومتری اصفهان قرار گرفته است. بخش بزرگی از آن در استان اصفهان و مابقی در استان یزد قرار دارد. زاینده‌رود به این تالاب منتهی می شود.
وسعت این تالاب ۴۷۶ کیلومتر مربع است. ارتفاع آن از سطح دریا ۱٬۴۷۰ متر و بیشینه عمق آن ۱۵۰ سانتیمتر می‌باشد. باتلاق مذکور منابع زیستی غنی دارد. این باتلاق همچنین پناهگاهی برای پرنده‌های مهاجر است.
تالاب میقان (تالاب کویری میقان)
این تالاب در استان مرکزی و در ۸ کیلومتری شمال شرقی اراک قرار گرفته است. در سالهایی که بارندگی مناسب است، تالاب دارای آب قابل توجه می باشد و در سالهای کم آبی عموماً سطح تالاب خشک شده و به حالت کویری در می‌آید. ارتفاع تالاب از سطح دریاهای آزاد ۱۷۰۰ متر است. همچنین وسعت تالاب حدود ۲۵٬۰۰۰ هکتار است.
آب این تالاب شور است و سالانه تعداد زیادی از پرندگان مهاجر را در خود جای می‌دهد. به علت شوری آب، لایه‌های نمکی در منطقه دیده می‌شود.
گردشگری در ذخیره گاه زیست کره دریاچه هامون
با توجه به پتانسیل های طبیعی فراوان گردشگری در این منطقه، می تان تورهای طبیعت گردی بسیاری را در زمان های مختلف به این منطقه گسیل داشت تا از دیدنی های آن لذت ببرند. البته رعایت نکات مهم گردشگری مسئولانه در حین برگزاری چنین تورهایی از مهم ترین عوامل حیاتی در حفظ توسعه پایدار این منطقه است.
دریاچه هامون کجاست؟
دریاچه یا تالاب هامون در شهرستان زابل، استان سیستان و بلوچستان و در مرز ایران و افغانستان قرار دارد. موقعیت مکانی دریاچه هامون در نقشه زیر موجود است:
پرسش‌های متداول درباره ذخیره گاه زیست کره دریاچه هامون
اگر پاسخ پرسش‌های خود را در موارد زیر پیدا نکردید، از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست، سوال‌هایتان را با ما در میان بگذارید. ما در اولین فرصت به آنها پاسخ خواهیم داد.
نام‌های قدیم دریاچه هامون چیست؟
دریاچه هامون در گذشته با نام‌های «دریاچهٔ سیستان» و «دریاچهٔ زَرَنگ» نیز شناخته می‌شد.
چرا دریاچه هامون را یک تالاب می‌دانند؟
تالاب‌ها مشخصاتی بین خشکی و آب دارند. ویژگی دیگر تالاب ها، گاه خشک و گاه آب دار بودن آنهاست. طبق این نگرش، دریاچه هامون نیز یک تالاب در نظر گرفته می‌شود.
دریاچه هامون از کجا سرچشمه می‌گیرد؟
رود هیرمند اصلی‌ترین رود حوضه آبریز تالاب هامون است. این رود از کوه‌های بابا در غرب کابل سرچشمه می‌گیرد و پس از طی مسافت 1100 کیلومتر به دریاچه هامون می‌ریزد.
عمق دریاچه هامون چقدر است؟
عمق دریاچه هامون به طور متوسط در مواقع پرآبی 2 متر و حداكثر نزديك 4 متر است.
عمق دریاچه صابری در مواقع پرآبی در حدود 220 سانتی متر است.
عمق دریاچه هیرمند در مواقع پرآبی در حدود 140 سانتیمتر است.
چند ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره در ایران وجود دارد؟
در ایران ۱۳ ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره شامل پارک‌های ملی، آثار طبیعی، پناهگاه‌های حیات وحش و مناطق حفاظت‌شده وجود دارد. پیشنهاد می‌کنیم برای کسب اطلاعات بیشتر مقالات ما را در مورد ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره بخوانید.
