معرفی ذخیره گاه زیست کره دریاچه ارومیه در فهرست یونسکو

نام ذخیره گاه زیست کره ارومیه از نام دریاچه‌ای گرفته شده است که در شمال غربی کشور ایران قرار دارد. این ذخیره گاه به ثبت یونسکو رسیده است و در فهرست ذخیره گاه های زیست کره ایران قرار دارد. بر اساس تقسیمات کشوری ایران، این دریاچه میان دو استان آذربایجان غربی و استان آذربایجان شرقی قرار گرفته ‌است.

بررسی نوسانات سطح آب دریاچه‌ها به لحاظ اهمیت، ماهیت و موقعیت این مجموعه‌های آبی در سال‌های اخیر اهمیت ویژه ای پیدا کرده ‌است.

دریاچه ارومیه بزرگترین دریاچه داخلی ایران و از جاهای دیدنی ارومیه می‌باشد. مساحت این دریاچه در سال 1998 میلادی در حدود شش هزار کیلومتر مربع بود. بنابراین، بیست و پنجمین دریاچه بزرگ دنیا از نظر مساحت تعیین شد. ذخیره گاه زیست کره دریاچه ارومیه بزرگ‌ترین دریاچه آب شور در خاور میانه، و ششمین دریاچه بزرگ آب شور دنیا است. آب این دریاچه بسیار شور می باشد و بیشتر از رودخانه‌های زرینه‌رود، سیمینه‌رود، تلخه رود، گادر، باراندوز، شهرچای، نازلو و زولا تغذیه می کند.

پیشینه تاریخی ثبت ذخیره گاه زیست کره دریاچه ارومیه

نام این دریاچه امروزه دریاچه ارومیه است که از نام شهر ارومیه، مرکز استان آذربایجان ‌غربی گرفته شده ‌است. در دهه ۱۹۳۰ میلادی به هنگام سلطنت رضاشاه این دریاچه به نام وی دریاچه رضائیه نامگذاری شد. پس از انقلاب سال1357 نام دریاچه به نام پیشین خود، یعنی دریاچه ارومیه بازگردانده ‌شد.

در زبان ترکی به این دریاچه اورمو گولو گفته می‌شود. همچنین در زبان پارسی کهن، این دریاچه چیچست به معنای درخشنده نامیده شده ‌است. در دوران میانه، این دریاچه «کبودا» (کبودان) نیز نامیده‌ شده است.

یکی از نخستین اشارات به ذخیره گاه زیست کره دریاچه ارومیه در کتیبه سده نهم پیش از میلاد مسیح (بین ۸۵۸–۸۲۴ قبل از میلاد) دیده می شود. این اشاره به دو نام در محل دریاچه ارومیه می پردازد. پرسواه (به معنی ایرانیان یا پارسیان) و ماتای (یا میتانی‌ها). هنوز دقیقاً روشن نیست که آیا این نام‌ها به منطقه یا قبیله یا پیوندی که بین گروهی از نام‌های مردم با شاهان وجود داشته اشاره می‌کند.

ذخیره گاه زیست کره دریاچه ارومیه مرکز پادشاهی منائیان و احتمالا محل زندگی منائیان در تپه حسنلو در جنوب دریاچه بوده‌ است. در پانصد سال اخیر، نواحی اطراف دریاچه محل سکونت مردمان ایرانی شامل آذربایجانی‌ها و قوم کرد بوده ‌است.

موقعیت جغرافیایی و طبیعی این ذخیره گاه

دریاچه ارومیه که در گذشته (چی چست) و (کبودان) نام داشته، یکی از دریاچه های فوق اشباع از نمک دنیا است. درازای ذخیره گاه زیست کره دریاچه ارومیه 140 و پهنای آن بین 15 تا 50 کیلومتر و مساحت آن بین 5000 تا 6000 کیلومتر مربع (بر حسب میزان بارش و تبخیر) است.

این دریاچه در یک فرو نشست کم ژرفای وسیع با میانگین ژرفای 6 متر قرار گرفته است. ولی ژرفترین نقطه آن با 13 متر عمق در گوشه شمال غربی جای دارد. سطح آن نسبت به سطح آب، دریاهای آزاد، 1300 متر بالاتر قرار دارد. در این دریاچه، بیش از 102 جزیره وجود دارد که شکل و اندازه آنها با میزان بارش سالانه تناسب دارد.

در بین این جزایر کوچک و بزرگ، شبه جزیره اسلامی (شاهی) بزرگترین آنهاست که در سالهای پربارش به صورت جزیره در میآید. سطح حوضه آبریز دریاچه حدود 50000 کیلومتر مربع است.

شاخص‌های حوضه آبریز ذخیره گاه زیست کره دریاچه ارومیه

ذخیره گاه زیست کره دریاچه ارومیه در شمال غرب فلات ایران قرار گرفته ‌است. حوضه آبریز دریاچه ارومیه، ۵۱٬۸۷۶ کیلومتر مربع است. یعنی معادل بیش از ۳٪ مساحت کل کشور ایران می‌باشد. این حوضچه توسط مجموع ۶۰ رودخانه سیرآب می‌شود که ۲۱ رودخانه دایمی یا فصلی هستند و ۳۹تای آن‌ها دوره‌ای می‌باشند.

این حوضه با داشتن دشت‌هایی مانند دشت ارومیه، تبریز، آذرشهر، بوکان، بناب، میاندوآب، مهاباد، نقده، سلماس، پیرانشهر و اشنویه، یکی از کانون‌های ارزشمند فعالیت کشاورزی و دامداری در ایران به‌ شمار می‌رود. سد بزرگ مخزنی بوکان نقش مهمی در حفظ این دریاچه تاکنون داشته ‌است.

یونهای اصلی موجود در آب دریاچه ارومیه شامل Na+، K+، Ca2+، Li+، و Mg2+ می‌باشد. غلظت Na+ و Cl− در ذخیره گاه زیست کره دریاچه ارومیه به‌ طور تقریبی چهار برابر آب دریاهای آزاد می‌باشد. غلظت سدیم در بخش جنوبی دریاچه اندکی بیشتر از غلظت آن در بخش شمالی دریاچه است.

پوشش گیاهی این ذخیره گاه زیست کره

پوشش گیاهی اکوسیستم دریاچه ارومیه دارای دو مجموعه گیاهی خاص خود می باشد:

1. پوشش شوره زارهای اطراف دریاچه که بخش عمده مساحت اکوسیستم خشکی این ذخیره گاه زیست کره را به خود اختصاص می دهد.
2. پوشش گیاهی جزایر که بطور عمده در جزایر کبودان، اشک، اسپیر، آرزو و اسلامی مشاهده می شود. گونه های گیاهی شناخته شده پیرامون دریاچه ۱۷۷ و گونه های جزایر ۱۷۴ مورد می باشد. بزرگترین خانواده گیاهی اطراف دریاچه در این ذخیره گاه زیست کره متعلق به خانواده کاسنی با ۳۳ گونه، خانواده گندمیان با ۲۱ گونه و بزرگترین جنس به فرنیون و شنبلیله وحشی اختصاص دارد.

از بین خانواده های گیاهان ذخیره گاه زیست کره دریاچه ارومیه تعداد ۱۲ خانواده بومی اختصاصی (اندمیک) ایران می باشد.

تنوع گونه های درختی و درختچه ای در جزیره اشک از تراکم بیشتری نسبت به اراضی اطراف دریاچه برخوردار می باشد. در مقایسه علفهای هرز و گونه های شور پسند (هالوفیت) به علت وسعت زیاد خاکهای شور در اطراف دریاچه از تراکم بیشتری نسبت به جزایر برخوردار است.

پوشش جانوری این ذخیره گاه زیست کره

ذخیره گاه زیست کره دریاچه ارومیه محل زندگی ۶۲ گونه باکتری، ۴۲ گونه قارچ‌های میکروسکوپی، ۲۰ گونه جلبک، ۳۱۱ گونه گیاه، ۵ گونه نرم‌تنان دو کفه‌ای (رودخانه‌های جزایر)، ۲۲۶ گونه از پرندگان، ۲۷ گونه خزنده و دوزیست و ۲۴ گونه از پستانداران می‌باشد.

همچنین در این منطقه دست کم فسیل ۴۷ گونه یافته شده‌ است. این دریاچه با داشتن بیش از یک‌صد جزیره کوچک صخره‌ای محل توقف پرندگان مهاجر از جمله فلامینگو، پلیکان، کفچه‌ نوک، اکراس، لک‌لک، اردک پیسه، نوک ‌خنجری٬ چوب ‌پا، و مرغ نوروزی می‌باشد.

به خاطر شوری بیش از حد دریاچه هیچ نوع ماهی در این دریاچه زندگی نمی‌کند. با این‌حال، دریاچه ارومیه یکی از زیست‌گاه‌های مهم سخت‌پوست آرتمیا شناخته ‌می‌شود. این سخت پوست یکی از منابع اصلی تغذیه پرندگان مهاجر از جمله فلامینگو به‌شمار می‌آید.

ارزش اقتصادی ذخیره گاه زیست کره دریاچه ارومیه

مطالعات اکتشافی انجام شده برای استحصال نمک از دریاچه ارومیه نشان داده است که مجموع ته نشست جامد دریاچه به بیش از 5 میلیارد تن می‌رسد. در این میان پتاسیم بر حسب K_2O حدود 27 میلیون تن و بر حسب سولفات پتاسیم حدود 60 میلیون تن، منیزیم 240 میلیون تن، برومید حدود 28 تن و لیتیم حدود 250 تن برآورد شده است.

بنابراین، پس از مطالعات فرآوری، استحصال نمک های دریاچه ارومیه با احداث حوضچه های تبخیر خورشیدی و کارخانه های فرآوری، امکان پذیر است.

دلایل خشک شدن ذخیره گاه زیست کره دریاچه ارومیه

این دریاچه از سال 2006 میلادی شروع به خشک شدن کرد. بررسی تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهد که در سال ۲۰۱۵ دریاچه ۸۸ درصد مساحت خود را از دست داد. دلایل بسیاری برای خشک شدن دریاچه ذکر شده ‌است که عبارتند از:

• خشکسالی، احداث بزرگراه بر روی دریاچه، و استفاده بی‌رویه از منابع آب حوزه آبریز دریاچه و همچنین بارش کم برف و باران در سال‌های اخیر

مخاطرات خشک شدن دریاچه ارومیه

برخی کارشناسان محیط زیست پیش‌بینی می‌کنند در صورت خشک شدن این دریاچه هوای معتدل منطقه تبدیل به هوای گرمسیری با بادهای نمکی خواهد شد. همچنین زیست ‌محیط منطقه تغییر خواهد کرد.

علاوه بر نمک بسیاری از آلودگی‌های شامل فلزات سمی سنگین مورد استفاده در صنعت و مواد سمی مورد استفاده در کشاورزی به آب‌های سطحی و زیر سطحی مرتبط با دریاچه نفوذ کرده‌اند. در صورت خشک شدن دریاچه بسیاری از از مواد سمی هوازی شده و خطرات بیماری‌های تنفسی برای زیست‌بوم و مردم منطقه به وجود خواهد آورد.

خطر خشک شدن دریاچه ارومیه تا شعاع ۵۰۰ کیلومتری این دریاچه را تهدید می‌کند. پیش‌بینی شده در صورت خشک شدن احتمالی این دریاچه، شاهد بارش باران نمک در بسیاری از استان‌های همجوار باشیم که این امر به به آواره شدن ۱۳ میلیون نفر منجر خواهد شد.

این دریاچه در سال 2019 میلادی به علت باران‌های متوالی تا حدی احیا و بیش از ۹۰ سانتی‌متر بر ارتفاع آن افزوده شده ‌است.

طرح‌های نجات این ذخیره گاه زیست کره

یکی از طرح‌هایی که برای نجات دریاچه ارومیه مطرح شده است، انتقال آب از حوضه‌ های آبریز دیگر از جمله رود ارس بود. انتقال آب این رود می‌توانست به پر شدن دریاچه ارومیه کمک شایانی کند.

دریاچه ارومیه کجاست؟

دریاچه ارومیه در شمال غربی ایران و بین دو استان آذربایجان شرقی و غربی قرار دارد. در زیر موقعیت مکانی این دریاچه را مشاهده می‌کنید:

پرسش‌های متداول درباره ذخیره گاه زیست کره دریاچه ارومیه

اگر پاسخ پرسش خود را در اینجا پیدا نکردید، در بخش دیدگاه‌های زیر این پست برای ما کامنت بگذارید و سوال‌تان را بپرسید. ما حتما به آن پاسخ خواهیم داد.