ذخیره گاه زیست کره ارسباران ایران ثبت شده در یونسکو

مناطقی در جهان وجود دارند که ذخیره‌ گاه زیست‌ کره نامیده می شوند. این مناطق محدوده های حفاظت‌شده طبیعی-زیستی بین‌المللی هستند. این مناطق حفاظت شده از طرف یونسکو تحت پوشش دفتر شورای هماهنگی بین‌المللی برنامه انسان و کره مسکون (MAB) قرار دارند. منطقه ارسباران یکی از ذخیره گاه های زیست کره ایران است که در یونسکو به ثبت رسیده است و از جاهای دیدنی تبریز محسوب می‌شود. در کل جهان، 107 ذخیره‌گاه زیست‌کره وجود دارد که 13 منطقه آن داخل ایران قرار دارد.

معرفی ذخیره گاه زیست کره ارسباران

منطقه کوهستانی ارسباران که نام دیگر آن قره داغ است، در شمال استان آذربایجان شرقی قرار گرفته است. این منطقه در بین مناطق خزری، قفقازی و مدیترانه‌ای واقع شده و نزدیک مرز ایران با جمهوری آذربایجان و ارمنستان قرار دارد. مساحت آن حدودا 125255 هكتار است.

ارتفاع منطقه کوهستانی ارسباران از 256 متر تا 2896 متر بالاتر از سطح دریا است. در بخش هایی از آن کوه‌هایی تا ارتفاع ۲۲۰۱ متر به راحتی دیده می شوند. همچنین تنوع زیادی از علفزارها، دشت‌های نیمه‌خشک، مراتع و جنگل‌ها، رودها و چشمه‌ها را شامل می شود. جویبارهای زیادی از کوهستان‌های مرتفع ارسباران سرچشمه می گیرند که در نهایت به داخل رود ارس وارد می شوند.

حدود 2400 نوع گونه های گیاهی در آذربایجان شناسایی شده اند. حدود 1400 گونه از آن ها در جنگل‌های ارسباران زندگی می‌کنند. همچنین بیش از ۲۵۰ گونه قارچ در این منطقه شناسایی شده اند. در این منطقه بیش از 1000 گونه گیاهی را می توان یافت که از عصر یخبندان زنده مانده اند. همچنین می توان فسیلهای زیادی را در این محدوده پیدا کرد. گوزن قرمز یکی از پستانداران این منطقه است.

از نظر محققین، سه نقطه در ارسباران نقطه عطف گردشگری این منطقه محسوب می شوند:

• قلعه بابک
• دره مکیدی
• آینالو

این سه مکان، در مجاورت جاده کلیبر-عاشقلو (مسیر عباس‌آباد-آینالو-وایقان) قرار گرفته‌اند. همچنین زیارتگاه بابا سیف الدین در نزدیکی روستای گرمناب یکی از مکان های مذهبی-آیینی مورد توجه کوچ نشینان ارسباران می باشد.

ییلاقهای متعدد در ارسباران علاوه بر زیبایی طبیعی‌شان، فرصت مناسبی برای مشاهده فرهنگ عشایری می باشند. ییلاق های زیر نمونه های خوبی از این موضوع هستند:

• ییلاق ایل بسطاملو در مراتع بین روستای شجاع آباد و قلعه بابک (قلعه بذ)
• کوه‌های روستای علی‌آباد (کلیبر), چپرلی و آقداش
• روستای متاللی

زیست کره ارسباران تحت تأثیر اقلیم مدیترانه‌ای است. به دلیل وجود اختلاف ارتفاع زیاد، از آب و هوا و اقلیم‌های متنوعی برخوردار است. کلیبر نزدیک ترین منطقه مسکونی به ارسباران است. میانگین بارش سالانه در ایستگاه هواشناسی کلیبر در یک دوره ۲۰ ساله، ۴۶۱ میلی‌متر بوده است. بارندگی در این منطقه نسبتاً زیاد و به صورت برف است.

شکل ظاهری و توزیع پوشش گیاهی ذخیره‌گاه زیست‌کره ارسباران قانونمندی خاصی دارد:

• دامنه‌های جنوبی پوشیده از مرتع است.
• دامنه‌های شمالی بین ارتفاعات ۸۰۰ متر تا حدود ۲۲۰0 متر عمدتاً جنگل دیده می شود.مناطقی با ارتفاع بیشتر از ۲۲۰۰ متر و کمتر از ۸۰۰ متر مرتعی است.
• در این منطقه ۲۲۰ گونه پرنده، ۳۸ گونه خزنده، پنج گونه دوزیست، ۴۸گونه پستاندار و ۲۲ گونه ماهی شناخته شده‌است.

چشمه‌های آب گرم ارسباران یکی از جاذبه‌های گردشگری این منطقه هستند. چشمه آب گرم کلیبر بزرگ‌ترین مجموعه آب درمانی ایران است.

مردم شناسی ذخیره گاه زیست کره ارسباران

قبیله قره داغ یا ارسباران یکی از قدیمی ترین قبایل کشور است. شش قبیله مجزا با جمعیتی بالغ بر 1330 عضو در این منطقه وجود دارند. همچنین 66 روستا با جمعیت کل 11192 نفر در این منطقه دارای سکنه هستند. از این 66 روستا 14322 نفر ساکن ذخیره گاه زیست کره ارسباران هستند. فعالیت های اصلی شامل کشاورزی، باغداری، تولید زنبور عسل و تولید دام است.

آثار تاریخی شاخص در منطقه ارسباران

در بین کلیه آثار تاریخی ذخیره گاه زیست کره ارسباران، برخی از آنها شهرت و ارزش تاریخی بسزایی دارند. در اینجا، به معرفی اجمالی آنها می پردازیم:

قلعه کلیبر (قلعه بابک، قلعه جمهور یا قلعه بذ)
باستان شناسان ساخت این بنا را به دوره ساسانیان نسبت می دهند. اینجا پایگاه بابک خرم ‌دین سردار تاریخی ایران بوده ‌است. قلعه کلیبر در نزدیکی شهر کلیبر قرار گرفته است.

قلعه پیغام
این بنا در ۱۰ کیلومتری جنوب کلیبر و نزدیک روستای پیغام واقع شده است. این قلعه بر روی کوهی واقع شده است. پایین آن رود کلیبر دیده می شود. از ساختمان و دیواره های این بنا آثار کمی بجا ‌مانده است. قدمت این قلعه به دوره اشکانیان نسبت داده شده است. مسئولیت نگهبانی درب ورودی شهر تاریخی بَر یا همان کلیبر بر عهده این بنا بوده است.

قلعه پشتو (پشتاب)
این بنا بین روستاهای پشتاب و کوجان و در بلندترین نقطه کوه واقع شده است. ارتفاع کوه مذکور بیش از ۳۰۰۰ متر است که قلعه بر روی آن بنا شده است. نقش تاریخی این قلاع و مکان های نظامی آن مقابله با مهاجمان بوده است.

قلعه آوارسین
این بنا از قلعه‌ های تاریخی در روستای آوارسین است.

مسجد جامع کلیبر
این بنا دارای گنبد بزرگی است. همچنین مناره ای به ارتفاع ۴۵ متر داشته که در بمباران روس‌ها در نیمه نخست قرن بیستم میلادی تخریب شده است.

مقبره شاه قاسم
این مقبره در ۵۰ کیلومتری شهرستان کلیبر است. باور بر این است که این مقبره متعلق به برادر امام رضا (ع) است که و برای تبلیغ به این منطقه آمده بودند.

حمام قدیمی
از این بنا تنها گنبدهای کوچکی که زمانی نورگیرهای حمام بودند، دیده می شود. این حمام تا حدود ۴۴ سال پیش مورد استفاده بوده است.

آثار طبیعی شاخص در منطقه ارسباران

نشانه های بومی طبیعی زیادی در ذخیره گاه زیست کره ارسباران وجود دارد. در ادامه به چند مورد اشاره می کنیم:

1) درخت چنار کهنسال کوانق
این درخت کاملاً سرزنده، به قطر تقریبی سه متر است. در ورودی روستا کوانق قرار دارد. این درخت قدمتی بیش از ۵۰۰ سال داشته و در مراسم آیینی مردم روستا و کوچ نشینان مورد توجه می باشد.

2) درخت سرو قبرستان روستای صومعه
این درخت کهنسال در تمام قسمت‌های تنه خود حتی در شاخه ‌های کوچکش حالت پیچ خورده ای دارد. به همین دلیل، از سایر درختان سرو که در آن منطقه و قبرستان وجود دارند متمایز است.

3) درخت کهنسال بلوط در روستای چریق

4) درختان چنار کهنسال در روستاهای ی شاه‌حیدر، مکیدی و طوعلی سفلی

فرهنگ کوچ نشینان ساکن ذخیره ‌گاه زیست‌ کره ارسباران

ارسباران محل زیست حدود 23500 کوچ‌نشین است. فعالیت‌های اقتصادی آنان شامل کشاورزی، دامداری، باغبانی، صنایع دستی و گردشگری می باشد. زبان گفتاری مردم آذری است. اکثریت مردم پیرو مذهب شیعه هستند. تا اوایل قرن بیستم میلادی، جمعیت مسیحی قابل ملاحظه‌ای در روستاهای ارسباران زندگی می‌کردند. هم اکنون این جمعیت بسیار کم است.

هویت فرهنگی مردم این منطقه به مرور به سمت فرهنگ شفاهی حرکت کرده است. فرهنگ شفاهی به معنی داشتن ارتباطات شفاهی (شنیدن و گفتن) بدون ثبت کردن است. دو عامل در جهت‌گیری کلی این موضوع نقش تعیین‌کننده داشته‌اند:

1. نبودن زبان گفتاری در حالت زبان کتابی.
2. به خاطر ساختار خاص زبان ترکی، مرز بین خاطرات فردی و خاطرات جمعی مبهم است. مشخصه‌ای که ایجاد فرهنگ شفاهی را در اشکال گوناگون بسیار آسان می‌کند.

در نتیجه، گرد آوری و مکتوب کردن فرهنگ منطقه ارسباران مرسوم نبوده است. کتاب شعر محمد گلمحمدی با عنوان قره داغ، و کتاب «ائل دایاقینا سلام» عباس بارز دو کتابی هستند که تا حدودی فرهنگ و رسومات اقوام کوچ نشین ارسباران را نشان می دهند.

ذخیره‌گاه زیست‌کره ارسباران به دلیل قرار گرفتن در مسیر گذر کوچ عشایر موسیقی خاص خود را دارد. همچنین این موضوع سبب رشد و تکامل نوعی موسیقی به نام عاشیق شده است. این نوع موسیقی و آواز در رابطه با طبیعت است. از سوی دیگر، مسائل مربوط به کوچ ایلات و احساساتشان بن مایه ساخت آواز عاشیق ها است.

تاریخ ذخیره گاه زیست کره ارسباران

هشتصد سال قبل در کتب نویسندگان مشهوری همچون یاقوت حموی از منطقه کلیبر و اهر (شهرهای اطراف ارسباران) صحبت شده است. این دو شهر تا قبل از دوره ایلخانی پر رونق بوده اند. در دوره صفویان، اهر در کانون توجه قرار داشته است. شاهان صفوی سعی داشتند آذربایجان را به عنوان خاستگاه و مقر سلسله خود مطرح کنند.

در تمام دوره قاجاریان ارسباران مورد توجه واقع بود. در آن زمان، قسمت عمده‌ای از جنگاوران قشون ایران در مقابل روس ها را عشایر ارسباران تأمین می‌کردند. از این گذشته، ارسباران یکی از کانون‌های جنبش مشروطه ایران بود. در زمان پهلوی اول، بسیاری از کوچ‌نشینان منطقه یکجانشین شدند. پس از آن این منطقه به محلی آرام تبدیل شد.

مقایسه با مناطق طبیعی مشابه

اکنون نگاهی به برخی مناطق دیگر می افکنیم که مشابه با ذخیره گاه زیست کره ارسباران هستند:

دریاچه ارژن
این دریاچه از دریاچه‌های جنوب ایران است. منطقه ای که پیرامون این دریاچه می باشد (دشت ارژن)، در استان فارس واقع شده است. فاصله آن از شیراز ۶۰ کیلومتر می باشد و در مجاورت جاده اصلی شیراز-کازرون قرارگرفته است.

وسعت این دریاچه نزدیک دو هزار هکتار و از دریاچه‌های آب شیرین است. این منطقه در نزدیکی آثار تاریخی بیشاپور و غار شاپور واقع شده است. منطقه ارژن از مناطق حفاظت‌ شده به عنوان ذخیره‌گاه زیست‌کره می‌باشد. این دریاچه زیستگاه پرندگان مهاجر است.

دریاچه فامور (پریشان یا مور)
این دریاچه یکی از بزرگترین دریاچه‌های آب شیرین ایران و خاورمیانه است. همچنین در نزدیکی شهرستان کازرون قرار گرفته‌است. مساحت آن ۴۳۰۰ هکتار و ارتفاع آن از سطح آب‌های آزاد ۸۲۰ متر است.

دریاچه فامور از جمله اکوسیستم‌های پایداری است که در اثر عوامل تکتونیک به وجود آمده است. همچنین قدمت آن میلیون‌ها سال است. دریاچه فامور از مناطق حفاظت‌ شده به عنوان ذخیره‌گاه زیست‌کره می‌باشد.

منطقه حفاظت‌شده گِنُو
وسعت این منطقه در حدود ۴۳ هزار هکتار است. همچنین یکی از سیزده ذخیره‌گاه زیست‌کره یونسکو در ایران می باشد. این منطقه در شمال‌غربی بندرعباس قرار دارد. آب و هوای منطقه گنو مطبوع و سرزمین آن نسبتا کوهستانی است. مهمترین فعالیت‌های انسانی در این منطقه شامل دامداری، کشاورزی، فعالیت‌های اکوتوریست و آموزش زیست‌محیطی است.

پارک ملی کویر
شهرستان گرمسار بیشترین سهم از این منطقه را در استان سمنان داراست. بخش‌های کوچکی هم در استان‌های تهران، قم و اصفهان قرار می‌گیرند. این منطقه حدود ۶۷۰ هزار هکتار (6700 کیلومترمربع) وسعت دارد که 420 هزار هکتار آن پارک ملی و 250 هزار هکتار منطقه حفاظت‌شده‌است.

حیات جانوری این منطقه متنوع و پرشمار است. به آن «آفریقای کوچک» و «سرنگتی ایران» نیز می گویند. پارک ملی کویر، تنها پارک ملی در ایران است که در آن هیچگونه سکونتگاه انسانی، معدنی و پروانه چرای دام وجود ندارد. در مجموع ۳۴ گونه پستاندار، ۱۵۵ گونه پرنده و ۳۴ گونه خزنده در این منطقه شناسایی شده‌اند. همچنین یکی از ذخیره‌گاه های زیست‌کره ثبت شده یونسکو در ایران می باشد.

منطقه حفاظت‌شده حرا و تالاب بین‌المللی خور خوران
این منطقه مجموعه جنگلهای درختان سرسبز ساحلی مانگرو یا حرا است. این جنگل ها در حوالی جزیره قشم، بندرپل، جزیره هرمز و بندر خمیر در استان هرمزگان قرار دارد. حرا اسم مرکبی از اکوسیستم خاص در مناطق استوایی است. این نوع جنگل ها حاصل تجمع تعدادی از گیاهان و جانوران در سواحل پست خورها، دلتاها، برکه‌ها و سواحل دریاها هستند. جنگل های ذخیره گاه زیست کره حرا در گروه جنگل های شوره‌زی قرار دارند.

حرا در ۸ زیست طبیعی ایران در سواحل خلیج فارس و دریای عمان می‌روید. کناره‌های شمالی و غربی جزیره قشم و جنگل نای‌بند استان بوشهر از مهمترین آن‌ها هستند. جنگل حرا در سواحل جنوبی ایران، مهد انواع گوناگون آبزیان، پرندگان و دوزیستان است. همچنین این جنگل ها یکی از سیزده ذخیره‌گاه زیست‌کره یونسکو در ایران می باشند.

پارک ملی دریاچه ارومیه
این منطقه میان استان‌های آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی واقع شده است. مساحت پارک ۴۶۴۰۵۶ متر مربع است. این دریاچه جمعاً دارای ۱۰۲ جزیره بزرگ و کوچک به مساحت ۳۳۴۸۶ هکتار است. در مجموع ۱۰ آب‌انبار در پارک ملی دریاچه ارومیه وجود دارد. دریاچه ارومیه به عنوان ذخیره‌گاه زیست‌کره یونسکو در ایران ثبت شده است.

شبه جزیره میانکاله
این منطقه شبه جزیره‌ای در جنوب شرقی دریای خزر است. همچنین در دوازده کیلومتری شمال شهر بهشهر در استان مازندران ایران واقع شده است. مساحت آن بیش از شصت‌وهشت هزار هکتار و ارتفاع آن بین ۱۵ تا ۲۸متر کم‌تر از سطح دریاهای آزاد است. نزدیک به نیمی از خاویار ایران از آب‌های این منطقه صید می‌شود. هم ‌اکنون پناهگاه حیات وحش، تالاب بین‌المللی و ذخیره‌گاه طبیعی زیست‌کره تحت حفاظت محیط زیست و یونسکو قرار دارد. محیط طبیعی آن در وضعیتی نسبتاً دست‌نخورده باقی‌مانده است.

رشته‌کوه محلی دنا
بلندترین و بزرگ‌ترین چین‌خوردگی رشته‌کوه بزرگ زاگرس دنا نام دارد. این رشته کوه محلی دارای خط‌الرأسی به طول تقریبی ۹۰ کیلومتر است. کوه دنا یا بام زاگرس با ارتفاع ۴ هزار و ۴۳۵ متر در استان کهگیلویه و بویراحمد واقع شده‌است. این کوه یکی از ۱۵۱۵ قله بسیار برجسته جهان به‌شمار می‌رود. دنا از ۲۰ کیلومتری شرق یاسوج آغاز شده و تا ۷۰ کیلومتری شمال غرب آن ادامه می‌یابد. همچنین یکی از سیزده ذخیره‌گاه زیست‌کره یونسکو در ایران می باشد.

تنگ صیاد
این منطقه در استان چهار محال و بختیاری واقع شده است. دارای مساحتی به وسعت حدود ۲۷هزار هکتار می‌باشد. تنگ صیاد بر اساس ثبت جهانی سیزدهمین ذخیره گاه زیست کره یونسکو می باشد. این منطقه به واسطه دارا بودن تعداد زیادی تپه ماهور زیستگاه مناسبی برای گونه قوچ و میش وحشی است.

دریاچه و تالاب بین‌المللی هامون
این دریاچه سومین دریاچه بزرگ ایران پس از دریاچه خزر و دریاچه ارومیه است. همچنین هفتمین تالاب بین‌المللی جهان و یکی از ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره در ایران است. دریاچه و تالاب هامون در استان سیستان و بلوچستان واقع شده‌اند.

این دریاچه با وسعت ۵۶۶۰ کیلومتر مربع از سه دریاچه کوچک تشکیل شده ‌است که در زمان فراوانی آب به هم می‌پیوندند و دریاچه مشترک هامون بین افغانستان و ایران را تشکیل می‌دهند. رودخانه هیرمند شریان اصلی ورود به هامون است. این منطقه توسط یونسکو به‌عنوان ذخیره‌گاه زیست‌کره ثبت شده است.

کوه های کپه‌داغ
این کوه ها در شمال ایران قرار دارند. ایران بیشترین سهم را از این عارضه طبیعی دارد. بخش کوچکی از شاخه شمالی آن در جنوب ترکمنستان است. این ارتفاعات در چین خوردگی‌های آلپ – هیمالیا شکل گرفته‌اند. از مهم‌ترین ویژگی‌های آن‌ها می‌توان به منابع غنی آب، سازنده‌های آهکی، فرسایش آبی و وجود پدیده‌های کارستی اشاره نمود.

ارتفاعات کپه داغ به دلیل تسلط بر دشت‌های روسیه، یکی از قلبهای زمین در جهان محسوب می‌شد. قلب زمین یعنی برخی از نقاط جهان که نقش کلیدی در تصرف یک منطقه داشتند. همچنین این کوه ها یکی از ذخیره‌گاه های زیست‌کره یونسکو در ایران می باشد.

پارک ملی گلستان یا جنگل گلستان
این منطقه در شرق استان گلستان و غرب استان خراسان شمالی است. همچنین قدیمی‌ترین پارک ملی ثبت شده در کشور ایران و پناهگاهی برای حیات‌وحش است. ۱۳۵۰ گونه گیاهی و ۳۰۲ گونه جانوری در این منطقه هستند. مساحت پارک گلستان حدود ۹۰۰ کیلومتر مربع است. این منطقه از سوی یونسکو به عنوان ذخیره‌گاه زیست‌کره در میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده‌است.

جنگل‌های مختلط کاسپینی هیرکانی
این جنگل ها یک زیست‌منطقه در حاشیه جنوبی دریای خزر واقع شده است. از سوی دیگر بین دو کشور ایران و جمهوری آذربایجان مشترک است. مساحت آن ۵۵٬۰۰۰ کیلومتر مربع است. همچنین یکی از زیست‌بوم جنگل‌های مختلط پهن‌برگ می باشد.

جنگل‌های مختلط کاسپینی هیرکانی بخش‌هایی از ۵ استان شمالی ایران را در بر گرفته است. این جنگل با قدمت ۴۰ میلیون سال یکی از ارزشمندترین جنگل‌های جهان به‌شمار می‌آید. از آن به عنوان موزه طبیعی یاد می‌شود. این جنگل بیست و چهارمین مورد از میراث تاریخی و طبیعی ایران است که در فهرست یونسکو جای می‌گیرد. همچنین جنگل ابر شاهرود قسمتی از جنگلهای هیرکانی است. در اغلب مواقع، فضای این جنگل را ابر فراگرفته است.

جنگل های دالخانی
این جنگل ها در نزدیکی روستای دالخانی واقع شده اند. از سوی دیگر در ۳۰ کیلومتری جنوب شرقی رامسر قرار گرفته اند. این جنگل ها ۸۰۰ متر از سطح دریا بالاتر هستند و در امتداد جنگل‌های انبوه رامسر واقع شده اند. بیشتر روزها مه غلیظی این جنگل ها را می‌پوشاند. در تابستان بسیار خنک و در زمستان سرد می باشند. روستای معروف جواهرده نیز در امتداد این جنگل و در ۲۲ کیلومتری رامسر واقع شده است.

جنگل های فندقلو
این جنگل در ۲۵ کیلومتری اردبیل واقع شده‌است و دارای درختان مختلف میوه، مراتع و علفزارها است. این جنگل در سطحی به طول تقریبی ۲۵ کیلومترمربع پراکنده‌ است. یازده راس مارال در حال انقراض، اکنون (سال 1398) در این جنگل رها شده و تحت حفاظت هستند.

جنگل های گیسوم
این جنگل در استان گیلان واقع شده است. همچنین مساحتی حدود ۸۰ هکتار دارد. حدود ۷۶ گونه گیاهی در این منطقه شناسایی شده اند. این منطقه در ۱۸ کیلومتری جاده ی تالش به انزلی قرار دارد. انتهای این جنگل از یک طرف به ساحل دریای خزر می رسد.

جنگل های سراوان
این مجموعه در ۱۷ کیلومتری جاده ی رشت–تهران و در استان گیلان قرار دارد. گونه های متنوع و نادر گیاهی در این منطقه دیده می شود.

جنگل های الیمستان
این منطقه از توابع شهرستان آمل است. همچنین در ۲۰ کیلومتری جاده هراز-آمل واقع شده است. قله الیمستان هم یکی دیگر از جاذبه های این منطقه است. این قله حدود ۲۵۱۰ متر ارتفاع دارد و برای کوهنوردی در زمستان مناسب است.

جنگل های لفور
این منطقه بخشی از شهرستان سوادکوه شمالی در استان مازندران در شمال ایران است. همچنین از سمت جنوب به ارتفاعات رشته‌کوه البرز محدود است. جنگل های لفور دارای گونه های گیاهی درمانی متنوعی هستند.

پتانسیل گردشگری منطقه ارسباران

با توجه به آنچه ذکر شد، ذخیره گاه زیست کره ارسباران دارای پتانسیل بالایی برای گردشگری است. البته اگر با مدیریت صحیح، ردپای گردشگری به حداقل تقلیل یابد، این منطقه دارای جاذبه های بسیار چشمگیری می باشد.

جنگل های ارسباران کجاست؟

جنگل های ارسباران در جنوب رود ارس و بالاترین عرض جغرافیایی ایران قرار دارد. این جنگل‌ها بخشی از ذخیره گاه زیست کره ارسباران هستند که دقیقا در مرز ایران با کشورهای جمهوری آذربایجان و ارمنستان واقع شده اند.

پرسش‌های متداول درباره ذخیره گاه زیست کره ارسباران

اگر پاسخ پرسش‌های خود را در موارد زیر پیدا نکردید، از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست، سوال‌هایتان را با ما در میان بگذارید. ما در اولین فرصت به آنها پاسخ خواهیم داد.