دواتگری در ایران قدمتی طولانی دارد. در واقع، به ساخت وسایل و ظروف فلزی به روش سرد و با استفاده از چکش‌کاری، دواتگری گفته می‌شود. با توجه به این‌که فلزات مورد استفاده در این صنایع دستی جزو فلزات گران‌بها هستند، هنرمندان این عرصه با عنوان «نقره کار» شناخته می‌شوند.
از آن‌جا که امروزه اشیای متفاوتی را به این روش می‌سازند، عنوان «دواتگری» در صنایع دستی ایران به «رویگری، مسگری، زرگری، ورشوسازی و سماورسازی» تغییر کرده است. در این مقاله قصد داریم ضمن معرفی ابزار و روش کار این هنر دستی، کاربرد آن را شرح دهیم.
دواتگری چیست؟
کلمه‌ی «دواتگر» واژه‌ای مشتق است که از کلمه‌ی «دوات» به معنای جای مُرکب، قلم و قلم تراش و پسوند «گر» ساخته شده است. هم اکنون، استفاده از دوات کاربردی ندارد و به جای آن از خودنویس و خودکار استفاده می‌شود. به همین دلیل، واژه‌ی قدیمی دواتگر با توجه به نیاز مردم به ابزارآلات دیگر به «رویگری، مسگری، زرگری، ورشوسازی و سماورسازی» منشعب شده است.
شایان ذکر است که دواتگری در ایران یکی از شاخه‌های صنایع دستی به شمار می‌آید که به وسیله‌ی آن محصولات فلزی مختلفی ساخته می‌شوند. از جمله محصولات متداول ساخته شده به این روش سماور، منقل و بخاری را می‌توان نام برد.
از این میان، سماورسازی جزو نقاط عطف هنر دواتگری در ایران است که در قرن نوزدهم میلادی برای اولین بار در کشورمان توسط هنرمندان این عرصه، به صورت شاخه ای مجزا استفاده شد.
دواتگری سنتی چگونه انجام می‌شود؟
در ساخت ظروف مختلف با به کارگیری هنر دواتگری در ایران، ابتدا فلز مورد نظر انتخاب می‌شود. در زیر مراحل ساخت این ظروف با استفاده از فلز نقره را شرح می‌دهیم:
- فلز نقره به شکل ساچمه یا دانه‌هایی ریز در اندازه‌های متفاوت و با عیار ۱۰۰ است. با توجه به این‌که عیار ۱۰۰ این فلز بسیار نرم و شکل‌پذیر است باید آن را ذوب و با فلز مس مخلوط نمود. بدین ترتیب، عیار فلز نقره کمتر می‌شود و امکان نقره‌کاری مهیا می‌گردد.
- عیار پایه برای شروع نقره‌کاری در شهر شیراز ۹۲ و در اصفهان ۸۴ است. پس از این‌که این فلز به عیار مورد نظر رسید با استفاده از دستگاهی به نام نَوَرد از آن ورقه‌ی نقره‌ای حاصل می‌شود. این ورقه بسته به ظرفی که باید ساخته شود، در اندازه‌ها و شکل‌های مختلفی از قبیل دایره، مستطیل و … ایجاد می‌گردد.
- سپس، ورقه‌ی مورد نظر را با استفاده از چکش و بر روی سندان (ابزاری فلزی که اشیای مختلف را بر روی آن صاف می‌کنند) شکل می‌دهند. این روش ساخت در شیراز بیشتر مرسوم است. در سایر شهرها از قبیل اصفهان، ظروف به صورت یک‌پارچه ساخته نمی‌شوند.
- در روش ساخت شیرازی، پس از این‌که فلز به شکل مورد نظر درآمد، آن را برای حک شدن نقوش مختلف به قلم زن می‌سپارند. این عمل سبب می‌شود که ظرف اندکی از شکل اصلی خود خارج گردد. به همین دلیل، پس از قلم زنی دوباره آن را به دواتگر می‌سپارند تا ناصافی‌ها را رفع کند. دواتگر ممکن است در صورت نیاز قسمت‌های دیگری از قبیل دسته، لبه یا پایه را با استفاده از لحیم به ظرف مورد نظر اضافه کند.
به طور کلی، در هنر مزبور اشیای مختلف به سه شیوه قابلیت ساخت دارند که عبارتند از:
- شیوه‌ی یک تکه یا بدون درز
- شیوه‌ی چند تکه یا درزدار
- شیوه‌ی خَم‌کاری
به طور معمول، برای ساخت اشیا در هنر دواتگری در ایران از فلز برنج استفاده می‌شود. با این وجود، آنها می‌توانند از آلیاژهای دیگری نظیر نقره و نیکل نیز بهره ببرند. در این صورت، هنرمندان این عرصه را “ورشوساز” می‌نامند.
امروزه، در میان تمامی اشیایی که به این روش ساخته می‌شود، سماور بیشترین تعداد را به خود اختصاص داده است. پس از آن، ساخت منقل و یک وسیله‌ی آشپزی دیگر به نام «تابه یا تاوه» مرسوم است. تابه وسیله‌ای است که با استفاده از ذغال گرم می‌شود.
دواتگران گاهی اوقات اشیای فلزی دیگری از قبیل نعلبکی و سینی نیز می‌سازند. این اشیا پس از ساخت به استاد قلم زنی سپرده می‌شود تا بر روی آن نقوش تزئینی حک کند. مرصعات سیم و مس از بهترین نمونه‌های قلم زنی در ایران هستند.
با ابزارهای دواتگری آشنا شویم
برای انجام دواتگری در ایران ابزارهای مختلفی مورد نیاز است که به شرح زیر هستند:
- انواع چکش از قبیل: چکش سنگین، چکش نیم هلال کف تخت، چکش چوبی، چکش سرکاس، چکش کف تک.
- انواع سندان شامل سندان میخ نصفه، سندان کف قلوه، سندان معروف به نای کاس.
- بوته که ظرفی برای ریختن ساچمه‌های مس است و در کوره قرار می‌گیرد تا فلز موجود در آن به طور کامل ذوب شود.
- پرگار فلزی، انواع انبر، انواع سوهان معمولی و مویی، انواع قیچی، گاز و مشعل، فرچه، دستگاه نورد.
مراحل دواتگری را بهتر بشناسیم
برای ساخت ظروف فلزی مختلف از طریق هنر دواتگری، پس از ساخت ورقه‌ی فلزی مراحل مختلفی طی می‌شود که به شرح زیر است:
- اندازه زدن با پرگار، برش ورق با قیچی، حرارت دادن ورق برش خورده، معلق کردن ورق نقره در محلول زاج و آب جهت سفید کردن، چکش کاری.
کاربرد دواتگری
از مهم‌ترین محصولات این هنر، سماور را می‌توان نام برد. این محصول در قرن نوزدهم میلادی وارد ایران شد و توسط صنعتگران ایرانی روز به روز تکامل یافت.
امروزه، لوازم دیگری نیز توسط هنر دواتگری ساخته می‌شوند که از جمله‌ی آنها می‌توان به قهوه جوش، منقل، انواع بخاری، تابه، سینی و… اشاره کرد. برخی از دواتگران اهل شیراز که به هنرمندان دواتگر کلیمی معروف هستند با استفاده از این هنر به ساخت قاشق و چنگال نیز می‌پردازند.
لازم به ذکر است که محصولات دواتگری زمینه‌ای برای وارد شدن به سایر هنرها از قبیل حکاکی، قلم‌زنی، میناکاری، طلا‌کوبی و … است. به همین دلیل، این صنعت در زمره‌ی صنایع تکمیلی قرار می‌گیرد.
بهترین ظروف دواتگری را از شهرهای شیراز و اصفهان می‌توانید تهیه کنید
دستی بر ایران ضمن معرفی صنایع دستی ایران شما را به شناخت بیشتر هنر دواتگری دعوت می‌کند. چنانچه با تورهای ایرانگردی قصد سفر دارید، به کارگاه‌های دواتگری در ایران، به ویژه در شهرهای شیراز و اصفهان نیز سری بزنید.
پرسش‌های متداول درباره دواتگری
برای پیداکردن پاسخ سایر سؤال‌هایتان، از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست با ما در ارتباط باشید. ما در کوتاه‌ترین زمان به پرسش‌های شما پاسخ خواهیم داد.
دواتگری چیست؟
هنر ساخت وسایل و ظروف فلزی به روش سرد و با استفاده از چکش‌کاری را دواتگری می‌گویند. ازآنجاکه در این شاخه از صنایع دستی ایران، فلزات گران‌بها به کار می‌روند، هنرمندان داوتگر را با نام «نقره کار» نیز می‌شناسند. رویگری، مسگری، زرگری، ورشوسازی و سماورسازی از دیگر عنوان‌های این هنر دستی محسوب می‌شوند.
دواتگری چه کاربردی دارد؟
سماور از پرکاربردترین و رایج‌ترین محصولات دواتگری است. لوازم دیگری که به این روش ساخته می‌شوند شامل دوات (جای مرکب)، قهوه‌جوش، تابه، سینی، منقل، انواع بخاری و… است.
برای انجام دواتگری به چه ابزاری نیاز است؟
در دواتگری ابزارهای مختلفی به کار می‌رود؛ ازجمله انواع چکش، انواع سندان، ظرفی برای ریختن ساچمه‌های مس به نام بوته، پرگار فلزی، انواع انبر، انواع سوهان، انواع قیچی، گاز و مشعل، فرچه و دستگاه نورد.
ساخت ظروف فلزی در هنر دواتگری چه مراحلی دارد؟
برای ساخت ظروف فلزی در روش دواتگری، ابتدا ورقه‌ی فلزی را آماده می‌کنند. سپس مراحل مختلفی شامل اندازه‌زدن با پرگار، برش ورق با قیچی، حرارت‌دادن ورق برش‌خورده، معلق‌کردن ورق نقره در محلول زاج و آب، جهت سفیدکردن و در پایان، چکش‌کاری طی می‌شود.
هنر دواتگری در کدام شهرهای ایران رونق بیشتری دارد؟
دواتگری در ایران، در کارگاه‌های شهرهای شیراز و اصفهان رونق بیشتری دارد. برخی از دواتگران اهل شیراز، به هنرمندان دواتگر کلیمی معروف‌اند و با استفاده از این هنر، به ساخت قاشق و چنگال نیز می‌پردازند.
