دریاچه نمک قم در کویر مرکزی ایران قرار دارد و میان سه استان اصفهان و قم و سمنان مشترک است. این دریاچه با نام‌های دریاچه قم، دریاچه کاشان و دریاچه آران نیز شناخته می‌شود. دریاچه نمک قم بعد از دریاچه ارومیه بزرگ‌ترین دریاچه آب شور کشور و بزرگ‌ترین دریاچه استان قم است و یکی از جاذبه‌های شهر قم به حساب می‌آید. این دریاچه یکی از حوضه‌های آبریز بسته و فرعی ایران است و زیرمجموعه‌ی حوضه‌ی آبریز فلات مرکزی محسوب می‌شود.
دریاچه نمک در شمال شرق شهرستان آران و بیدگل و در فاصله‌ی ۳۵کیلومتری آن قرار دارد. از سوی دیگر، در ۱۰۰ کیلومتری شرق شهر قم واقع شده است. دریاچه نمک از غرب به کوه‌های سفیداب و سیاهکوه و منطقه پارک ملی کویر، از جنوب به کویر مرنجاب و بند ریگ و از شمال و غرب به کویر مسیله محدود می‌شود.
این دریاچه حدود ۳هزار کیلومتر مربع وسعت دارد و مانند مثلثی است که رأس آن به‌سمت شمال است. قاعده‌ی این مثلث ۳۵ کیلومتر و ارتفاع آن ۳۸ کیلومتر طول دارد. ارتفاع متوسط دریاچه نمک از سطح دریا ۷۰۷ متر است و با حرکت به‌سمت شمال از این ارتفاع کاسته می‌شود. دریاچه نمک قم دریاچه‌ای فصلی است که در اکثر ماه‌های سال خشک و پوشیده از نمک است. در ماه‌های بارندگی ارتفاع آب کمی بالا می‌آید، ولی پس از تابش خورشید به‌سرعت تبخیر می‌شود.
بلورهای نمک در دریاچه
انتخاب نام دریاچه نمک، به‌دلیل شوری بسیار زیاد آب دریاچه است؛ به‌گونه‌ای که در فصل تابستان قطعات نمک روی آن شناور می‌شوند. نمک دریاچه قم نتیجه‌ی ورود شورآب رودهای چندین هزار ساله مانند قمرود، قره‌سو، مسیله شور، جاجرود، کرج و سیلاب‌هایی است که خاک شور و نمک منطقه را در خود حل و حمل می‌کنند. پس از بخارشدن آب دریاچه، نمک در آن انباشته می‌شود. این فرایند قرن‌ها ادامه یافته است تا امروز، دریاچه‌ای نمکین فراروی بینندگان قرار گیرد.
عمق نمک این دریاچه بین ۵ تا ۵۴ متر متغیر است که توسط لایه‌های خاک رس از یکدیگر جدا شده‌اند. با هر بار بارش و تبخیر آب در این دریاچه، نمک‌های موجود کرت‌بندی‌های دیدنی و زیبایی تشکیل می‌دهند.
زمین‌های حاشیه دریاچه نمک قم حتی در فصول گرم هم به‌شدت باتلاقی هستند و باتلاق‌های غربی بسیار گسترده‌تر از دیگر قسمت‌های دریاچه است. ورود به این بخش از دریاچه نیازمند رعایت نکات ایمنی و آشنایی با منطقه است. ازجمله مناطق باتلاقی این دریاچه می‌توان به حوض قیلوقه در شرق یا باتلاق دو کویری در منطقه جنوب شرقی دریاچه اشاره کرد.
دیرینگی دریاچه نمک قم
گردشگان بسیاری در یادداشت‌های خود از این دریاچه نام برده‌اند که مارکوپولو یکی از آن‌هاست. پژوهشگران بر این باورند که عمر این دریاچه به دوران پلیستوسن، در حدود دومیلیون سال پیش بازمی‌گردد و دریاچه بخشی از دریای پاراتتیس بوده است. شکل‌گیری این دریاچه به‌دلیل فرونشست کم‌عمقی در زمین منطقه بوده است. در اطراف این چاله، تعدادی گسل نیز وجود دارد: مرنجاب، راوند، سیاهکوه و دوازده‌امام.
با توجه به نحوه قرارگیری دریاچه نمک قم در میان این گسل‌ها، دور از ذهن نیست که حوض سلطان و حوض‌مره نیز روزگاری جزوی از دریاچه نمک قم بوده‌اند.
تأثیر دریاچه نمک در اقتصاد منطقه
در دوره‌ی صفویان، در قرن شانزدهم میلادی، این دریاچه به مرکزی برای تولید نمک تبدیل شد و در اطراف آن کاروانسراهایی ساخته شد که بازرگانان و مسافران از آنها استفاده می‌کردند. نمک این دریاچه و معادن اطراف آن مهم‌ترین منبع درآمد مردم منطقه بود و به همه‌جای ایران و حتی کشورهای همسایه صادر می‌شد.
بعد از انقلاب ۱۳۵۷، روند برداشت نمک از این دریاچه کاهش یافت و بیشتر مقصدی برای گردشگران به حساب می‌آید. البته ساخت سد بر روی رودهای حوضه‌ی آبریز دریاچه نمک قم، کاهش بارندگی و برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی باعث شده است که آب دریاچه بسیار کاهش یابد. در سال‌های اخیر تلاش‌هایی در جهت زنده‌سازی این دریاچه صورت گرفته است.
جانوران و گیاهان اطراف دریاچه
در طی قرن‌ها، در اطراف دریاچه نمک قم، زیست‌بومی منحصربه‌فرد ایجاد شده است. حیوانات و گیاهانی در این منطقه زندگی می‌کنند که با وضعیت زندگی در گرما و شوره‌زار سازگاری یافته‌اند. شتر، روباه، خرگوش، موش صحرایی و حتی آهو از پستانداران بومی این منطقه هستند. پرندگانی نیز در این منطقه دیده می‌شوند که برخی از آنها به‌صورت دائمی در کنار دریاچه زندگی می‌کنند و برخی مهاجر هستند: هوبره، انواع کبوتر، غاز خاکستری، آنقوت، لک‌لک، انواع عقاب و در برخی فصل‌ها فلامینگو.
خزندگان و حشرات نیز نقش مهمی در زیست‌بوم این منطقه دارند. انواع مار و سوسمار، عنکبوت، رتیل، موریانه و مورچه‌های کمیاب، به‌فراوانی در اطراف دریاچه زیست می‌کنند.
جزیره سرگردانی
نام جزیره سرگردانی بسیاری از ما را به یاد رمانی از نویسنده بزرگ کشورمان، بانو سیمین دانشور می‌اندازد. جالب است بدانیم واقعاً جزیره‌ای با این نام در قسمت جنوبی دریاچه نمک قم وجود دارد. متوسط ارتفاع سطح دریاچه نمک از سطح دریا ۷۰۷ متر است و ارتفاع این جزیره از سطح دریا ۸۰۸ متر است. جزیره‌ی مذکور از سنگ‌های متخلخل آتشفشانی تشکیل شده است و همین امر سبب گشته تا هیچ‌گونه گیاهی در آن رشد نکند و سطح آن خالی از پوشش گیاهی باشد. دیدن منظره‌ی دریاچه‌ی نمک از بلندای جزیره سحر‌انگیز و به‌یادماندنی است.
هنگامی که از دور به جزیره نگاه کنیم، به‌علت خطای دید و شکست نور حاصل از گرمای هوا و نور آفتاب، دو انتهای جزیره محو به نظر می‌رسند؛ به‌گونه‌ای که جزیره مانند کشتی سرگردانی در دریای کویر به نظر می‌رسد. گذشتگان بر این باور بودند که این جزیره در سطح دریاچه حرکت می‌کند. بنا بر همین نظر، نام جزیره سرگردانی بر آن نهاده شده است.
دریاچه نمک قم و دریاچه حوض سلطان
در استان قم، دو دریاچه آب شور وجود دارد: دریاچه نمک قم و دریاچه حوض سلطان. بسیاری به‌اشتباه این دو دریاچه را یکی می‌دانند و گاهی دریاچه حوض سلطان را هم دریاچه نمک قم می‌نامند. دریاچه نمک قم، قدمت دو میلیون ساله دارد؛ درحالی‌که حوض سلطان دریاچه‌ای جوان به حساب می‌آید.
حوض سلطان در سال ۱۸۸۳ میلادی و بر اثر ساخت جاده شوسه تهران‌قم تشکیل شد. در نزدیکی دریاچه، کاروانسرا و آب‌انباری به نام سلطان وجود دارند که گمان می‌رود دریاچه نیز به تبعیت از نام این دو مکان، حوض سلطان خوانده شده باشد. کاروانسرا و آب‌انبار احتمالاً از بناهای دوران فرمانروایی سلطان سنجر سلجوقی هستند.
دیدنی‌های شهر قم
قم از دیرباز به‌دلیل وجود حرم حضرت معصومه(س) مورد توجه مردم بوده است و با وجود طبیعت کویری منطقه، بازرگانی و زیارت باعث رونق و آبادانی این شهر تاریخی شده است. در ادامه، به معرفی گذرای برخی جاذبه‌های طبیعی و تاریخی استان قم می‌پردازیم:
- سد کبار: این سد هفتصدساله قدیمی‌ترین سد قوسی جهان به حساب می‌آید و در فاصله ۴۴ کیلومتری شهر قم قرار دارد. از آب پشت این سد هنوز برای آبیاری زمین‌های کشاورزی استفاده می‌شود.
- کاروانسرای دیر گچین: این کاروانسرا در دل پارک ملی کویر قرار دارد و دیرینگی آن به دوره ساسانیان بازمی‌گردد. در دوره صفویان و قاجاریان نیز بازسازی‌هایی در آن رخ داده است. به دیر گچین لقب مادر کاروانسراهای ایران داده شده است.
- تیمچه فرش: این تیمچه در بازار سنتی قم قرار دارد و معمار آن حسن قمی مشهور به معمار‌باشی است. این تیمچه بزرگ‌ترین سقف ضربی ایران را دارد و در آثار ملی ایران ثبت شده است.
- پارک ملی کویر ایران: این پارک یکی از قدیمی‌ترین مناطق حفاظت‌شده‌ی ایران است. پارک ملی کویر منطقه‌ی بین کویر مرکزی ایران و دریاچه نمک قم را شامل می‌شود. این پارک ذخیره‌گاه متنوعی از گیاهان و جانوران کویر ایران است. در گذشته، زیستگاه اصلی گورخر ایرانی به حساب می‌‌آمد. از میان این پارک، جاده‌ای سنگفرش‌شده می‌گذرد که در گذشته محل عبور کاروان‌های بازرگانی بوده است.
- قصر بهرام یا کاروانسرای شاه‌عباسی، کاروانسرای عین‌الرشید، آبراه سنگی سیه‌کوه، کاروانسراهای سفیدآب و لکاب و آب‌انبار قیلوقه از جمله دیدنی‌های پارک ملی کویر هستند.
دریاچه قم کجاست؟
این دریاچه بین سه استان قم، اصفهان و سمنان قرار دارد که جزو استان قم محسوب می‌شود. دریاچه قم در ۱۰۰ کیلومتری شمال شرق شهر قم واقع شده است. موقعیت مکانی این دریاچه را در زیر مشاهده می‌کنید:
پرسش‌های متداول درباره دریاچه نمک قم
در این قسمت به تعدادی از پرسش‌های متداول شما پاسخ داده‌ایم. چنانچه شما پرسش دیگری دارید، آن را در بخش دیدگاه‌های زیر همین پست مطرح کنید. ما سؤال شما را به هیچ عنوان بی‌پاسخ نخواهیم گذاشت:
آیا دریاچه نمک قم و حوض سلطان یکی هستند؟
خیر. بسیاری از گردشگران این دو دریاچه را به‌اشتباه یکی می‌دانند. درصورتی‌که دریاچه نمک و حوض سلطان دو دریاچه جداگانه در استان قم هستند.
جزیره سرگردانی کجاست؟
جزیره‌ای در جنوب دریاچه نمک قم است که به‌دلیل خطای دید حاصل از شکست نور، به‌صورت شناور دیده می‌شود.
