درختان کهنسال ایران از جهت کیفیت، تعداد و تنوع فراوانشان، در مرکز توجه گردشگران و سازمان میراث فرهنگی قرار دارند. این سازمان تاکنون بیش از ۲هزار نمونه درخت با عمر طولانی را شناسایی و تعدادی از آنها را در فهرست میراث طبیعی کشور قرار داده است. این دسته درختان از مخازن ژنتیکی، فرهنگی و حتی تاریخی، نه‌تنها در کشور ایران، بلکه در جهان هستند که باید حفاظت شوند.
محاسبه‌ی طول عمر درختان کهنسال ایران
برای تعیین طول عمر درختان کهنسال روش‌های مختلفی وجود دارد که به واسطه‌ی بررسی تنه‌ی درختان انجام می‌شوند. برای مثال، بسته به زنده یا مرده بودن درخت می‌توان از روش‌های زیر بهره برد:
شمارش تعداد حلقه‌های موجود در تنه‌ی درخت
بدین منظور درختی که قصد محاسبه‌ی طول عمر آن را داریم، باید قطع شده باشد. سپس، بعد از قطع‌شدن درخت، قسمتی از تنه را که بر روی زمین باقی می‌ماند، بررسی می‌کنند. این تنه حاوی تعدادی حلقه است که با شمارش تخصصی تعداد این حلقه‌ها می‌توان طول عمر درخت را محاسبه کرد.
استفاده از ابزار استوانه‌ای شکل مشابه مته
زمانی که درختی زنده و پابرجا باشد، لازم است که طول عمر آن را بدون قطع‌کردن محاسبه کنیم. برای این کار علاوه بر یادداشت‌کردن زمان کاشت نهال، روش دیگری نیز وجود دارد. در این روش، از یک ابزار مته‌مانند کمک می‌گیریم و آن را در حدود ۲۰درصد به مرکز تنه‌ی درخت فرو می‌بریم و به‌اصطلاح، کار نمونه‌برداری را انجام می‌دهیم. بدین ترتیب، می‌توان با مشخص‌کردن تعداد حلقه‌ها طول عمر درختان را محاسبه کرد.
شایان ذکر است که این ابزار محاسبه‌ی طول عمر هیچ‌گونه آسیبی به درخت وارد نمی‌کند. این ابزار اطلاعات مفیدی درباره‌ی موقعیت محیطی منطقه‌ی رشد درخت در اختیارمان قرار می‌دهد. برای مثال، در سال‌های خشکسالی حلقه‌های روی درخت نازک و در مواقع بارندگی ضخامت حلقه‌ها افزایش می‌یابد. بنابراین، با بررسی این حلقه‌ها، علاوه تعیین طول عمر درختان کهنسال ایران، می‌توان به تغییرات آب و هوایی هر منطقه پی برد.
کهنسال‌ترین درخت ایران
امروزه، چهارده درخت بر روی زمین یافت شده‌اند که طول عمری بیشتر از زمان تولد حضرت مسیح(ع) دارند. یکی از این درختان در شهر اَبَرکوه استان یزد قرار دارد و با عنوان درخت سرو ابرکوه شناخته می‌شود. این درخت با طول عمری در حدود ۴۰۰۰ تا ۴۵۰۰ سال، دومین درخت پیر دنیا پس از درخت کاج «مِتوسِلاه» در دره‌ی متوسلاه نِوادای آمریکاست.
درخت سرو ابرکوه را به نام درخت سرو زرتشتی نیز می‌شناسند. چراکه ایرانیان باستان عقیده دارند که این درخت به‌دست زرتشت کاشته شده است. امروزه، دلیل طول عمر زیاد درخت سرو ابرکوه را شرایط طبیعی و مساعد حاکم بر منطقه‌ی قرارگیری آن می‌دانند.
گفتنی است که یکی از دانشمندان روسی به نام الکساندروف، طول عمر این درخت را بیش از ۶هزار سال برآورد کرده است. برخی محققان ژاپنی نیز طول عمری برابر ۸هزار سال برای آن در نظر گرفته‌اند. ارتفاع و محیط درخت مزبور به ترتیب ۲۵ و ۱۱٫۵ متر است.
معرفی تعدادی از درختان کهنسال ایران
در کشورمان درختان بسیاری با عمر طولانی وجود دارند که جزو میراث طبیعی و آثار ناملموس کشور دسته‌بندی می‌شوند. در ادامه، برخی از این درختان و منطقه‌ی قرارگیری آنها آمده است:
سرو کهنسال روستای شیرَگ زُهان خراسان جنوبی
این درخت سرو در شهرستان زیرکوه استان خراسان جنوبی، بخش زُهان، دهستان زهان و روستای شیرَگ قرار دارد. عمر درخت یادشده ۷۵۰ تا ۸۰۰ سال است.
سرو کهنسال محمدآباد
سرو محمدآباد نیز ازجمله درختان سرو خراسان جنوبی در شهرستان زیرکوه، دهستان زیرکوه و روستای محمدآباد است. عمر این درخت به ۱۰۰۰ سال می‌رسد.
درخت گردوی کِلوسه قزوین
این درخت به طور میانگین قطری در حدود ۲۰۵ و محیط تنه‌ی ۶۴۴ سانتی‌متر دارد. کارشناسان عمر درخت کِلوسه را در حدود ۵۰۰ تا ۵۵۰ سال تخمین زده‌اند.
درخت گردوی یارود‌الموت استان قزوین
روستای یارود قزوین با قدمتی در حدود ۱۲۰۰ سال طبیعت ناب و بکری دارد. درخت گردوی کهنسال این روستا از جمله نمادهای آن به شمار می‌رود. طول عمر این درخت به ۵۵۰ سال می‌رسد.
قطر درخت گردوی یارود ۲٫۵ متر، دور تنه‌ی آن ۷ و مساحت تاج آن به ۱۲۰۰ متر می‌رسد. این درخت بزرگ‌ترین درخت گردوی کشور به شمار می‌رود.
درخت گردوی کمان‌رستم در شهمیرزاد سمنان
کمان‌رستم یکی دیگر از درختان کهنسال ایران با طول عمری در حدود ۱۳۰۰ سال است. دلیل نام‌گذاری این درخت به جهت انشعاب آن به دو شاخه‌ی کمانی‌شکل است.
شَهمیرزاد سمنان علاوه بر درخت کمان‌رستم، درختان گردوی دیگری نیز دارد که سوغاتی شهر از آنها تأمین می‌شود. به همین دلیل، درختان گردوی این شهر با عنوان «میخ طلا» شناخته می‌شوند. درختان مزبور همانند درخت خرما شناسنامه و سند مالکیت دارند.
درخت چنار شهر خامنه
این درخت با طول عمری در حدود ۱۷۰۰ سال از درختان کهنسال ایران است که در ۷۰ کیلومتری غرب تبریز و در شهر خامنه قرار دارد. درخت چنار خامنه به‌سبب بروز برخی بلایای طبیعی نظیر صاعقه، چندین بار دچار آتش‌سوزی شده و قسمتی از تنه‌ی آن از میان رفته است. در مجاورت این درخت، درخت چنار دیگری با ارتفاع ۲۵ متر مشاهده می‌شود که طول عمری معادل ۸۵۰ سال دارد.
درخت سرو در شهر طبس استان یزد
این درخت در یکی از روستاهای شهر طِبس به نام خَرو عُلیا قرار دارد و به‌دلیل داشتن ده پایه شهرت بسیاری دارد. گمان می‌رود که پایه‌های درخت مزبور از طریق بذر یا جوش‌خوردن ریشه‌ی درخت به‌صورت طبیعی تکثیر یافته‌اند.
درخت سرو باستانی شهر باشت کهگیلویه و بویراحمد
درخت سرو باشت یکی دیگر از درختان کهنسال ایران به شمار می‌رود که در دشت وسیع لار و در مجاورت بقعه‌ی امامزاده سیدمحمدباقر قرار دارد. سن این درخت بیش از ۲۷۰۰ سال، ارتفاع آن ۷٫۵ و دور تنه‌ی آن نیز ۷ متر است.
سرو مِهریز یزد
این درخت با ارتفاعی بیش از ۳۰ و قطر ۷ متر در محله‌ی تاریخی مَنگاباد یزد قرار دارد. البته، وقوع توفانی شدید در سال ۱۳۴۰ خورشیدی باعث شد که حدود ۱۰ متر از ارتفاع آن بشکند.
سرو هرزویل رودبار
این نوع سرو به‌دلیل واقع‌شدن در روستایی به نام هَرزَویل به این نام شهرت یافته است. گفتنی است که ارتفاع این درخت کهنسال به ۳۰ متر و قطر آن به ۴ متر می‌رسد. هم‌اکنون، این درخت را به‌عنوان یکی از سه اثر طبیعی استان گیلان، جزو درختان کهنسال ایران می‌شناسند. مردم محلی عقیده دارند که مشاهده‌ی سرو هرزویل از نزدیک باعث آرامش افراد می‌شود.
اُرْس؛ سرو باارزش و دیرزیست کشور
درخت سرو اُرْس در گویش‌های مختلف ایرانی به‌صورت هُرس، هُرست یا پیرو نیز بیان می‌شود. این سرو نوعی سرو دیرزیست با قدرت رویش در مناطق کوهستانی و ارتفاع بیش از ۲۵۰۰ متر از سطح دریاست. در کشورمان سرو ارس را می‌توان در دامنه‌ی جنوبی رشته‌کوه‌های زاگرس و البرز در استان‌های آذربایجان و خراسان و به‌خصوص در شرق کشور یافت.
این درخت بسیار مقاوم است و با هر نوع آب‌و‌هوا سازگاری دارد. برگ‌های آن مشابه سایر گونه‌های سرو است. عمر درخت مزبور نیز بسیار طولانی و بیش از ۲هزار سال است و حدود ۲میلیون هکتار زمین به این سرو کهنسال اختصاص دارد.
امروزه، درخت سرو ارس را نوعی گونه‌ی حفاظت‌شده می‌دانند که قطع‌کردن آن ممنوع اعلام شده است. نوعی ارس نیز در روستای شهرستانک کرج وجود دارد که بیش از ۲۵۰۰ سال عمر کرده است و در ارتفاع ۲۶۰۰ متری از سطح دریا قرار دارد. نام محلی این درخت تنومند «هورست» و «پیر تودار» است که در ضلع جنوب شرقی روستای شهرستانَک واقع شده است. بر اساس بررسی‌های انجام‌شده، این ارس را از درختان کهنسال ایران می‌شمارند که ارتفاع آن ۱۷ و قطر آن نزدیک به ۱۴ متر است.
در روستای سَرانی خراسان شمالی نیز درخت ارسی موسوم به ارس سرانی وجود دارد که ویژگی‌های متمایزی دارد. برای مثال، قطر این درخت ۲۷۰ سانتی‌متر، مساحت سطح تاج آن نیز حدود ۲۷۰ متر مربع و طول عمر آن حدود ۲۷۰۰ سال است.
علاوه بر آن، در مجاورت یکی از روستاهای شهر مشهد، به‌نام «تخته مایان» نیز ارسی با طول عمر ۲هزار سال وجود دارد. این روستا یکی از توابع شهرستان طُرقبه‌ی شاندیز در کنار شهر مشهد به شمار می‌رود.
درختان کهنسال ایران را بیشتر بشناسید
درختان کهنسال ایران از منابع طبیعی کشورمان هستند که باید دقت بیشتری در مراقبت از آنها داشته باشیم. دستی بر ایران پیشنهاد می‌کند که ضمن مسافرت به نقاط مختلف کشور با تورهای ایرانگردی، بازدید از کهنسال‌ترین درخت کشور، یعنی درخت سرو ابرکوه را فراموش نکنید. این وب‌سایت گردشگری شناخت اصول گردشگری مسئولانه را اولین قدم برای شروع سفر می‌داند.
پرسش‌های متداول درباره درختان کهنسال ایران
درختان میوه‌ی کهنسال ایران کدام‌اند؟
از میان درختان میوه، درخت گردوی کمان‌رستم شهمیرزاد و نوعی درخت پسته‌‌ی کوهی یا بنه در روستای اودِرج رفسنجان در استان کرمان، عمری طولانی دارند. البته، کهنسال‌ترین درخت گردو در پنجاه‌کیلومتری جنوب شرقی فیروزکوه در روستای خوش‌آب‌وهوایی به نام کدوده قرار دارد و عمر آن بیش از ۱۴۰۰ سال گزارش شده است.
کهنسال‌ترین درخت جهان در کجا قرار دارد؟
درخت متوسلاه نوعی درخت کاج ۴۸۰۰ ساله است که در دره‌ی متوسلاه نوادای آمریکا قرار دارد. این درخت عنوان کهنسال‌ترین درخت جهان را به خود اختصاص داده است.
از قدیمی‌ترین درخت چنار ایرانی چه می‌دانید؟
درخت چنار شهر خامنه با طول عمری در حدود ۱۷۰۰ سال، قدیمی‌ترین درخت چنار ایرانی محسوب می‌شود.
فهرست درختان کهنسال ایران را نام ببرید که در انتظار ثبت ملی هستند.
بسیاری از درختان کهنسال ایران در مناطق مختلف کشور در انتظار ثبت ملی هستند که پرونده تعدادی‌شان در دست اقدام است. فهرست برخی از آنها در ادامه آمده است:
درخت چنار ششناو تفرش، گردوی شَهسَواری طَراران، چنار وقت‌محله، چنار دینجِرد، چنار قاسم شاهواروق، چنار کَهَک، گردوی کهنسال قیمازخانه، چنار قاسم بقعه‌ی ابوعلی، درخت توت کهنسال آستانه، شاه‌چنار اَلویر زَرَندیه، چنار کهنسال محلات، چنار سرگذر محلات، چنار راوَنج دِلیجان، درختان کهنسال روستای کلوسه فریدون‌شهر، پیردرخت چنار چهارطاقی نیاسر، پیردرخت چنار مشهد اردهال، درختان تاریخی سمنان و… .
