سرگذشت بنای دانشگاه تهران، نهادی نوین با الگوهای مدرن غرب

سردر دانشگاه تهران
عکس سردر دانشگاه تهران
سردر دانشگاه تهران
عکس سردر دانشگاه تهران

سال ۱۳۰۴ خورشیدی بود که اشخاصی ازجمله اسماعیل سنگ به رضاشاه پیشنهاد دادند که در تهران بنایی به‏‌منظور آموزش علوم و فنون ساخته شود. ازاین‌رو قدمت این دانشگاه به دوره‌ی پهلوی اول می‌‏رسد و مساحتش در زمان تأسیس، ۲۱ هکتار بوده است. هم‌اکنون این دانشگاه شامل ۲۵ دانشکده و ۹ پردیس و ۱۱ مرکز پژوهشی می‌‏شود و بنای آن در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌ است. این مکان، یکی از جاهای دیدنی تهران به شمار می‌رود.

پردیس دانشگاه از جنوب به خیابان انقلاب، از شمال به خیابان پورسینا و از شرق و غرب به‌‏ترتیب به خیابان‌های قدس و ۱۶ آذر محدود می‌گردد.

سنگ بنای دانشگاه تهران، «بسیار خوب آن را بسازید!»

پیش از تأسیس این دانشگاه، مدارسی در سطح عالی در ایران وجود داشتند، مانند مدرسه‌ی طب و مدرسه‌ی علوم سیاسی و دارالفنون. روش آموزشی غالب در این مدارس، شیوه‌ی سنتی بود.

اولین بار اسماعیل سنگ، نماینده‌ی مردم ساری در مجلس شورای ملی، ساخت دانشگاه را مطرح کرد و عده‌ای از رجال سیاسی مملکت نیز با ایده‌ی وی همراهی کردند. سید محمد تدین، وزیر معارف وقت نیز ازجمله‌ی آن‏‌ها بود. تدین می‌گفت: «روزی این مملکت از علم کاملاً مستفید خواهد شد که ما دارای اونیورسیته و دار‌العلوم باشیم واِلا با این تحصیلات ابتدایی و متوسطه، آن استفاده که ممالک دیگر از علوم عالیه می‌کنند، ما هم اگر بخواهیم منحصر کنیم به همین قسمت، آن استفاده را نخواهیم کرد.»

بدین ترتیب پیشنهاد تأسیس دانشگاه به رضاشاه ارائه شد و او که در رؤیای پیشرفت مدنی کشور بود، در پاسخ به پیشنهاددهندگان فقط یک جمله گفت: «بسیار خوب آن را بسازید.»

در پی موافقت شاه، هیئتی برای بازدید و الگوبرداری از دانشگاه‌‏های دنیا به اروپا فرستاده شد و در نوروز 1313، بودجه‌ی ۲۵۰هزارتومانی به ساخت این دانشگاه اختصاص یافت. افراد بسیاری در راه ساخت دانشگاه تلاش کردند که دکتر محمود حسابی یکی از آن‌ها بود.

یافتن مکانی مناسب برای ساخت دانشگاه

علی‌اصغر حکمت و آندره گدار به جست‌‏وجو برای یافتن زمین مناسبی برای ساخت دانشگاه تهران پرداختند و باغ جلالیه را که آن موقع خارج از تهران بود برای این کار برگزیدند و در خرداد ۱۳۱۳ خورشیدی، مکان فعلی این دانشگاه به تصویب مجلس شورای ملی رسید.

باغ جلالیه در اواخر دوره‌ی ناصری پایه‌ریزی شده بود و در آن زمان متعلق به تاجری تبریزی بود که به قرار مترمربعی ۵ ریال و جمعاً صدهزار تومان از وی خریداری شد. آندره گدار به‌‏سرعت مأمور تعیین حدود و نقشه‌‏برداری و عملیات ساخت دانشگاه تهران شد و در بهمن 1313 خیابان‌کشی و کاشت نهال چنار در اطراف خیابان‌‏ها آغاز گردید.

افتتاح دانشگاه تهران

در ۱۵بهمن1313، شاه در پردیس دانشکده‌ی پزشکی حاضر شد و لوح یادبودی را در زیر خاک این مجموعه به یادگار نهاد. ابتدا قرار بود این لوح از طلا ساخته شود؛ اما با توجه به محدودیت مالی آن زمان، از فلز کم‌بهاتری ساخته شد. مراسم رسمی افتتاح نیز در 2۴اسفند همان سال، در دانشکده‌ی حقوق و با سخنرانی نخست‌وزیر وقت، محمدعلی فروغی، برگزار شد. فروغی افتتاح دانشگاه را رویدادی مهم در تاریخ کشور معرفی کرد. در این مراسم افراد شورای دانشگاه نیز حضور داشتند که به قرار زیر بودند:

  • از دانشکده‌‏ی طب: دکتر لقمان‌الدوله و دکتر امیراعلم؛
  • از دانشکده‌‏ی حقوق: دهخدا و صدیق حضرت؛
  • از دانشکده‏‌ی ادبیات و علوم: صدیق اعلم و میرزا غلامحسین‌خان رهنما و دکتر سیاسی؛
  • از دانشکده‏‌ی معقول و منقول: حاج سید نصرالله تقوی و بدیع‌الزمان فروزانفر؛
  • از دانشکده‌‏ی فنی: امین رئیس اداره کل صناعت و دکتر حسابی.

دانشگاه تهران با ۵ دانشکده که حاصل ادغام تعدادی مؤسسه‌ی آموزشی و مدرسه بود کار خود را آغاز کرد. این مؤسسه‌ها عبارت بودند از:

  • دارالفنون، مدرسه‌‏ی علوم سیاسی، مدرسه‏‌ی طب، مدرسه‌‏ی عالی فلاحت و صنایع روستایی، مدرسه‏‌ی فلاحت مظفر (اولین مدرسه‌‏ی کشاورزی در ایران)، مدرسه‏‌ی صنایع و هنر (تأسیس توسط کمال الملک)، مدرسه‌‏ی عالی معماری، مدرسه‌ی عالی حقوق و چند مرکز آموزش عالی دیگر تهران.

انیورسیته یا دانشگاه

از عهد قاجار و با رفتن عده‌ای از جوانان به اروپا و به‌‏ویژه فرانسه، زبان فارسی در معرض هجوم واژه‌های بیگانه قرار گرفت. فرهنگستان فارسی در دوره‌ی پهلوی اول تأسیس شد تا برای این کلمات تازه‌‏ازراه‌‏رسیده معادل‌سازی انجام شود. پیش‌تر کلمات «فاکولته» و «اونیورسیته» در میان مردم رایج بود که فرهنگستان واژه‌های «دانشکده» و «دانشگاه» را به‌‏جای آن‏‌ها پیشنهاد داد. اگر زحمات فارسی‌دوستان و پیش‌قراولان آن روزگار نبود، شاید امروزه ما هم به‌‏جای دانشکده از کلمه‌‏ی بیگانه‌ی فاکولته استفاده می‌کردیم.

الگوی شکل‌‏گیری دانشگاه تهران

در طراحی ساختمان‌های دانشگاه از مراکز آموزش عالی فرانسه الهام گرفته شد و طراحان و سازندگان پردیس و بناها نیز اغلب فرانسوی بودند. رولاند دوبرول، ماکسیم سیرو، مارکوف، آلکساندر موزر، آندره گدار و محسن فروغی طراحان و سازندگان اصلی دانشکده‌ها بودند.

معماری دانشکده‌ها ترکیبی از معماری اروپایی و ایرانی است که به‌شیوه‌ی مدرن ساخته شده‌اند. در دوره‌ی پهلوی اول، سرعت در ساخت و استحکام بنا بسیار مهم بود. به همین دلیل، ساختمان‌ها را ساده و با مصالح به‌روزی چون بتن می‌ساختند. دانشگاه تهران هم از این قاعده مستثنی نبود و در مدت اندکی، ساختمان‌های کاربردی و بتنی آن ساخته و به یکی از نمادهای تهران مدرن بدل شدند. این دانشگاه، قدیمی‌ترین دانشگاه خاورمیانه به حساب می‌آید.

نشان دانشگاه تهران و مفهوم آن

لوگو دانشگاه تهران

نقشی که امروز به‌‏عنوان نشان رسمی این دانشگاه انتخاب شده، از نقوش تاریخی کشور ماست و سابقه‏‌ی ممتدی در آثار صنعتی داشته است و مقام شامخی در فرهنگ ایران باستان دارد.

نشان دانشگاه تهران توسط دکتر محسن مقدم، استاد دانشکده‏‌ی هنرهای زیبا طراحی شده است. این نقش برداشتی از طرحی گچ‏بری‏ است که در محوطه‌های دوران ساسانی کشف شده. پلاک گچ‏‌بری‌‏شده‏‌ی مکشوفه از شهر ساسانی تیسفون، دقیقاً همین نقش را دارد. در حال حاضر، طرح‌های اولیه و اتودهای استاد مقدم در خانه‌موزه‌‏ی مقدم نگهداری می‌شود.

نقش میان بال‌ها از ترکیب حروف در خط این دوره (پهلوی ساسانی) ساخته شده است. طراحی دو کلمه‏‌ی «دانشگاه» و «تهران» به‌‏شیوه‌‏ی نشان‌‏های دوران ساسانی، در میان بال‌‏های تزئینی دیده می‌‏شود که شاید بال عقاب باشند. از این نشان در تاج‌های دوره‌ی ساسانی نیز استفاده می‌شده و در «شاهنامه»، «تاج‌های دو پر» نامیده شده‌ است. حاشیه‏‌ی تزئینی که از دوایر ریز تشکیل شده است به دوران هخامنشی می‌‏رسد. این دوایر به‌‏عنوان نقش‌هایی تزئینی در سکه‌های هخامنشی دیده می‌شوند.

توسعه دانشگاه تهران و روند تکامل معماری ایرانی

دانشکده هنرهای زیبا دانشگاه تهران

در اویل دهۀ ۱۳۳۰، ساختار درسی و پژوهشی دانشگاه رفته‌‏رفته به‏‌سمت الگوبرداری از سیستم دانشگاه‌های آمریکایی حرکت نمود. به‌طور نمونه، دانشکده‌‏ی کشاورزی این دانشگاه به‌کمک دانشگاه یوتا توسعه و گسترش یافت.

نمونه‌های دیگری را نیز می‌توان برشمرد:

  • در سال ۱۳۳۲، مؤسسه‏‌ی علوم اداری دانشگاه (دانشکده مدیریت کنونی) به‌کمک دانشگاه کالیفرنیا جنوبی شروع به ارائه‌‏ی مدارج دکترا نمود.
  • در ۱۳۳۶، مؤسسه‌‏ی روزنامه‌نگاری دانشگاه تهران به‌کمک دانشگاه ویرجینیا و جیمز ولارد آغاز به کار کرد.
  • دانشگاه جانز هاپکینز آمریکا نیز در سال ۱۳۴۳، رشته‏‌ی دکترای بیماری‌های سلولی (cytopathology) را راه‌اندازی نمود.

دانشگاه‌های دیگر آمریکایی مانند دانشگاه ایندیانا، دانشگاه ایلینوی در اوربانا شامپاین، دانشگاه کلرادو در بولدر، دانشگاه آلاباما و دانشگاه ایالتی کلرادو مستقیماً ناظر فعالیت‌های علمی و آکادمیک این دانشگاه بودند.

دانشگاه تهران در سال‌های ۱۳۵۹ تا ۱۳۶۱ دو سال تعطیلی اجباری داشت. به‌‏واسطه‌‏ی انقلاب فرهنگی در جمهوری اسلامی ایران، تغییرات زیادی در این دانشگاه ایجاد شد. در سال ۱۳۶۵ دانشکده‌های علوم پزشکی از این دانشگاه جدا و مستقل گردیدند و دانشگاه علوم پزشکی تهران را تشکیل دادند. این موضوع در روند تکامل معماری دانشگاه مؤثر بود.

نقش سیاسی دانشگاه

دانشگاه تهران همواره محل پدیدآمدن بزرگ‌ترین جنبش‏‌های اعتراضی دانشجویان ایران بوده است. دانشجوهای پیشرویی که نسبت به مسائل روز کشور احساس مسئولیت می‏‌کردند، در برهه‌‏های مختلف به روشنگری پرداختند، با سایر گروه‌‏های مردم اعلام همبستگی نمودند و در این راه، جان‏‌های خود را تقدیم کردند.

کتابخانه دانشگاه تهران

در سال ۱۳۴۹، ساختمان جدید کتابخانه‌‏ی مرکزی دانشگاه با طراحی عبدالعزیز فرمانفرمایان گشوده شد. امروزه این کتابخانه حاوی ۷۰۰هزار جلد کتاب و ۱۸۰۰ نشریه از سراسر جهان است. هر دانشکده به‌طور جداگانه کتابخانه دارد. اکثر گروه‌ها نیز کتابخانه‏‌ی تخصصی دارند. معماری کتابخانه‏‌های دانشگاه نیز بخشی از روند تکامل معماری ایرانی در این دانشگاه را نشان می‏‌دهند.

مجلات علمی این دانشگاه

در حال حاضر، ۱۳۹ نشریه‏‌ی تخصصی در دانشگاه تهران منتشر می‌شود که ۹۷ نشریه، رتبه‏‌ی علمی‏‌پژوهشی را از دبیرخانه‏‌ی کمیسیون نشریات علمی کشور کسب کرده‌‏اند. این نشریات به‌‏صورت فصلنامه یا دوفصلنامه منتشر می‌شوند. ویراستاری ادبی و صفحه‌‏آرایی مقالات و همچنین انتشار نشریات به‌‏صورت نسخه‌های الکترونیکی و چاپی در انتشارات این دانشگاه صورت می‌گیرد.

رتبه‌بندی‌های بین‌المللی دانشگاه تهران

بدون احتساب دانشگاه علوم پزشکی، دانشگاه مزبور در سال 2012 میلادی، رتبه‌‏ی ۲۵۹ را در رتبه‌بندی SCImago از آن خود کرده بود.

بر اساس نظام رتبه‌بندی بین‌المللی دانشگاهی شانگهای در سال میلادی۲۰۱۴، دانشگاه تهران رتبه‌‏ی ۵۶۶ را کسب کرد و در ۲۰۱۵ میلادی، در رتبه‌‏ی ۲۰۱ تا 300 و در رشته‌های فنی و مهندسی نیز در رتبه‌ی ۵۱ تا ۷۵ و در بین ۱۰۰ دانشگاه برتر جهان قرار گرفت. در سال ۲۰۱۸ میلادی، این دانشگاه در میان ۳۰۱ تا ۴۰۰ دانشگاه برتر جهان قرار گرفت.

بر اساس رتبه‏‌بندی دانشگاه ملی تایوان در سال ۲۰۱۹ میلادی، دانشگاه تهران در جایگاه جهانی ۳۴۴ جهانی قرار گرفت و در ۲۰۱۹ میلادی، در رشته‏‌های مستقل، رتبه‏‌هایی را به این قرار کسب نمود:

  • علوم مهندسی ۷۱
  • علوم کشاورزی ۱۶۱
  • علوم طبیعی ۳۰۱-۳۵۰
  • مهندسی مکانیک ۹
  • مهندسی شیمی ۲۸
  • مهندسی عمران ۵۹
  • علوم کشاورزی ۸۶
  • علوم کامپیوتر ۱۱۷
  • مهندسی برق ۱۱۹
  • علوم مواد ۱۴۳
  • شیمی ۱۹۳
  • محیط زیست ۱۹۸
  • گیاه‌‏شناسی و جانورشناسی ۲۱۴
  • زمین‌‏شناسی ۲۵۵
  • ریاضیات ۳۰۱-۳۵۰

رتبه دانشگاه تهران در میان دانشگاه های کشورهای مسلمان

بر اساس رتبه‌‏بندی پایگاه استنادی جهان اسلام(ISC) در سال ۲۰۱۶ میلادی، این دانشگاه رتبه‏‌ی سوم را در میان دانشگاه‌های کشورهای مسلمان کسب کرد.

فارغ التحصیلان مشهور دانشگاه تهران

اسامی برخی از دانش‌آموختگان برجسته‌‏ی این دانشگاه بدین شرح است:

  • جمشید آموزگار، بیست‏‌وهشتمین نخست‌وزیر محمدرضا پهلوی
  • ابوالحسن بنی‌صدر، نخستین رئیس‌جمهور ایران
  • سید محمد خاتمی، پنجمین رئیس‌جمهور ایران
  • حسن روحانی، هفتمین رئیس‌جمهور ایران
  • اصغر فرهادی، اولین کارگردان ایرانی برنده‌‏ی جایزه‌‏ی اسکار
  • شیرین عبادی، تنها ایرانی دارنده‏‌ی جایزه‌‏ی صلح نوبل
  • رضا داوری اردکانی، فیلسوف برجسته‌‏ی معاصر ایران و رئیس فرهنگستان علوم کشور
  • محمدابراهیم باستانی پاریزی، تاریخ‌دان و نویسنده‏‌ی نامدار ایرانی
  • سید جواد طباطبایی، از استادان به نام علوم سیاسی در ایران
  • سید موسی صدر، رهبر فکری و سیاسی شیعیان لبنان و مؤسس مجلس اعلای شیعیان لبنان
  • نچیروان ادریس بارزانی، نخست‌وزیر فعلی کردستان عراق
  • لطف‌علی عسکرزاده، مهندس برق و استاد بازنشسته‌‏ی علوم کامپیوتر در دانشگاه کالیفرنیا، برکلی و بنیان‌گذار منطق فازی
  • بیژن نامدار زنگنه، وزیر نفت ایران در دولت‌های پنجم تا هشتم و یازدهم تا دوازده
  • حسین خنیفر استاد دانشگاه تهران و رئیس دانشگاه فرهنگیان

از افراد تأثیرگذار تحصیل‏‌کرده در این دانشگاه که در قید حیات نیستند، می‏‌توان به نام این اشخاص اشاره نمود:

  • استاد جلال‌الدین همایی، عبدالعظیم قریب، بدیع‌الزمان فروزانفر، پروفسور محمود حسابی، استاد علی‌اکبر دهخدا، دکتر محمد معین، مهندس مهدی بازرگان، شهید دکتر مصطفی چمران، دکتر یدالله سحابی، شهید دکتر محمدمفتح، استاد شهید مرتضی مطهری، دکتر عبدالحسین زرین کوب، دکتر کریم ساعی و دکتر احمد حامی.

تعداد دانشجویان و کارکنان دانشگاه تهران

هم‌‏اکنون شمار اعضای هیئت‏‌علمی این دانشگاه حدود ۱۵۰۰ نفر و کارکنان اداری آن بالغ بر ۳۵۰۰ نفر است. این دانشگاه از طریق آزمون سراسری در ۱۱۱ رشته‏‌ی کارشناسی، ۱۷۷ رشته‏‌ی کارشناسی ارشد و از طریق آزمون داخلی، در ۱۵۶ رشته‌‏ی دکتری دانشجو می‌پذیرد. ظرفیت آموزشی دانشگاه حدود ۳۲هزار دانشجو است. همچنین، اکنون ۳۴۰ دانشجوی خارجی در این دانشگاه در حال تحصیل‌‏اند.

سخن آخر

دانشگاه تهران ۱۷ دانشکده، ۲ مجتمع آموزش عالی، ۴ مرکز یا مؤسسه‏‌ی آموزشی‏‌پژوهشی، ۱۴ مؤسسه‌‏ی تحقیقاتی و ۳ مؤسسه‌‏ی خدماتی اطلاع‌‏رسانی دارد؛ بنابراین، همچنان بزرگ‏ترین و وسیع‌ترین دانشگاه ایران است.

پرسش‌های متداول درباره دانشگاه تهران

برای پیدا کردن پاسخ سایر سوالهایتان می‌توانید با ما از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست در ارتباط باشید. ما در اسرع وقت به سوال‌های شما پاسخ خواهیم داد.

دانشگاه تهران در چه دوره‌ای ساخته شده است؟

این دانشگاه در دوره‏‌ی‌ پهلوی اول و در زمان حکمرانی رضا شاه ساخته شده است.

قدمت آموزش در ایران به چه دوره‌ای باز می‌گردد؟

در ایران از عهد باستان مراکز آموزشی وجود داشته‌اند که مدرسه‏‌ی گندی شاپور در دوره‏‌ی ساسانیان یکی از نمونه‌های مشهور آن است. پیش از تأسیس دانشگاه تهران نیز مراکز آموزش عالی مانند مدرسه‌ی طب به پرورش اهل علم و فن مشغول بودند؛ اما این دانشگاه اولین مؤسسه‌ی مدرن آموزش عالی کشور است.

دانشگاه تهران در ابتدا چه دانشکده‌هایی داشت؟

این دانشگاه با پنج دانشکده کار خود را آغاز کرد: طب، حقوق، ادبیات و علوم، معقول و منقول و فنی.

اشتراک گذاری
دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

قبلی
تکیه بیگلربیگی کرمانشاه و 2 موزه جذاب داخل آن
بعدی
قبل از خرید ملک در ترکیه به این نکات توجه کنید!
شاید این‌ها را هم بپسندید
مسابقه ایران شناسی ماهانه دستی بر ایران