خانه ایرانی در فلات مرکزی ایران، یک شاهکار معماری سنتی

معماری سنتی در خانه های ایرانی، سبکی از معماری است که در ساخت بناهای مسکونی ایران قدیم از آن بهره برده می شد. به طور کلی، به معماری که در یک منطقه رواج داشته باشد، معماری سنتی آن منطقه گفته می شود. خانه ایرانی نیز نمونه ای از این نوع معماری به حساب می آید.

معماری سنتی ایران از جذابیت های خاصی برخوردار است. می توان گفت این سبک معماری که پیشتر در ایران انجام می شده، یکی از بی نقص ترین معماری های جهان بوده است. زیرا در این سبک، خلاقیت جایگاه ویژه ای داشته است. معماری سنتی ایران به نوعی تجلی و نمایی از فرهنگ جامعه ایران در زمان قدیم بوده است.

معماران و طراحان قدیمی، در خانه های قدیمی ایرانی توجه زیادی به نمای بیرونی نداشته اند و بیشتر تمرکزشان روی طراحی داخلی خانه ها و حیاط ها بوده است. یکی از عجیب ترین نکاتی که در معماری قدیمی ایران به چشم می خورد، توجه بیش از حد معماران به جزئیات می باشد.

ویژگی های معماری سنتی در خانه ایرانی

در اینجا به بررسی ویژگیهایی از سبک معماری ایران میپردازیم که آن را از سایر سبک ها متمایز میسازد.

1- درونگرایی

این ویژگی یکی از ارزش های ممیز اساسی خانه ایرانی است. همچنین عنصر بنیادی در پیدایش خانه ایرانی محسوب می شود. یکی از باورهای مردم ایران زندگی شخصی و حرمت آن بوده است. این امر به گونه ای معماری سنتی در خانه های ایرانی را درون گرا ساخته است.

معماران ایرانی اندام های ساختمان را گرداگرد یک یا چند میان سرا می ساختند. این تدبیر ساختمان را از جهان بیرون جدا می کرد. بنابراین، تنها یک هشتی این دو را به هم پیوند می داد.

به این ترتیب، در اصل دو نوع فضا در خانه ایرانی وجود داشته است:

1. فضای اندرونی
   این فضا جایگاه زندگی خانواده بوده و بیگانگان به آن راه نداشتند.
2. فضای بیرونی
   این فضا ویژه میهمانان و بیگانگان بود که جداگانه پذیرایی می شدند.

در ایران خانه های برونگرا در برخی از مناطق مثل کردستان، لرستان و شمال ایران ساخته می شود. ولی در سرزمین های میانی و گرم و خشک اغلب خانه ها درونگرا هستند.

2- وحدت و کثرت

این موضوع یکی از گرایش های شاخص معماری سنتی در خانه ایرانی است. در معماری خانه ایرانی می توان رابطه ای خاص بین جزء و کل را مشاهده کرد. به این صورت که هر عنصر فرم یا فضا به صورت منفرد و ترکیبی قابل درک است.

3- نظم و بی نظمی

نظم معماری سنتی در خانه های ایرانی مترادف هندسه است. ریاضیات و هندسه نقش بسیار تعیین کننده ای در معماری تمامی ابنیه سنتی ایران داشته اند. در هنر ایران پیچیده ترین فرم ها همواره از ترکیبات هندسی بسیار ابتدایی اما هوشمندانه به وجود آمده اند.

می توان گفت که معماری ایرانی بر خلاف معماری غربی عمدتا به صورت شفاهی انتقال یافته است. به همین دلیل، معماری بر اساس اصول ساده هندسی پایه ریزی شده است. علت این امر آن است که بتوان آن را به آسانی در خاطر حفظ و با ابزار بسیار ساده ای اجرا کرد. هندسه در معماری ایرانی اساسا عنصر متحدکننده جز و کل، مطلق و منعطف است.

4- گوناگونی و یکنواختی

معماری سنتی در خانه ایرانی دارای تنوع بسیار زیادی است. ولی چون ابزار بیان این تنوع محدود است، در نهایت نوعی یکنواختی ظاهری و کلی میان خانه های ایرانی وجود دارد. اما با کمی دقت متوجه می شویم که در تمامی ابنیه های معماری سنتی ایرانی گونه گونی در جزئیات موجود است.

5- مرکزیت

تمامی بناها و ساختار شهرهای ایرانی به ویژه معماری سنتی در خانه های ایرانی دارای مرکزیت است. در خانه ایرانی مرکزیت گاه در حیاط مرکزی، حوض خانه و غیره نمود می یابد.

6- ابهام و ایهام

در معماری سنتی ایرانی هر چیزی دارای معنایی برونی و نیز درونی است. به این سبب، معماری و شهرسازی ایرانی دارای ابهام و ایهام و قابل تاویل است. همه عناصر معنایی نمادین دارند که با اندیشه کشف می شود.

7- تعادل

معماری و شهرسازی سنتی ایران به ویژه خانه ایرانی متعادل است. مثلا میزان جمعیت پذیری شهر متناسب با توان و ذخیره موجود در طبیعت آن است. همچنین توسعه کالبدی بناها و شهر با اتکا به مصالح طبیعی موجود در منطقه انجام می گرفته است.

از سوی دیگر، در معماری سنتی در خانه های ایرانی نیز تعادل میان اجزاء تشکیل دهنده دیده می شود. در کلیه خانه های تاریخی ایرانی، فضاهای معماری به ویژه در نماها و احجام قابل درک و شناسایی هستند.

8- تنوع

معماری سنتی در خانه ایرانی در جزئیات تنوع دارد. این امر برای حفظ سرزندگی و نشاط ساکنین اصلی در نظر گرفته می شود. تنوع را در معماری سنتی ایران در مقیاس های خرد و کلان می توان دید. استفاده از تاق نما، بازی با نور و سایه و گیاه و استفاده از عناصر نمادین همه با این هدف بوده است.

9- هماهنگی با طبیعت

معماری و شهرسازی ایرانی ارتباطی دو سویه با طبیعت دارد. در شهرسازی ایرانی بناها دارای حیاط مرکزی هستند. ساکنین در این حیاط امکان مشاهده آسمان، ماه، ستارگان و خورشید را دارند. همچنین با آب نما و گل و گیاه طبیعت گرم کویر ایران تلطیف شده است.

مصالح مورد استفاده معماری سنتی در خانه ایرانی، مصالح طبیعی و به ویژه خاک است. جهت گیری ابنیه به گونه ای است که بهترین بهره برداری از عوامل طبیعی را به همراه داشته باشد. در پاره ای از نقاط گرم ایران، با ابداع عناصری نظیر بادگیر و فضاهایی نظیر شبستان و شوادان تهدیدهای طبیعی را به فرصت تبدیل شده است.

10- حرمت و محرمیت

حفظ حرمت خانواده از بارزترین تجلیات اصول اعتقادی و فرهنگی معماری سنتی در خانه های ایرانی بوده است. در طراحی بناهای مسکونی هیچ گونه اشرافی از همسایگان متوجه ساکنین نیست. در عین حال، برخی معتقدند که کوبه های متفاوت بر روی در ورودی خانه ها، نشانگر جنسیت مراجعه کننده است.

11- پرهیز از اسراف

در فلات مرکزی ایران، محدودیت منابع در بستر طبیعی وجود دارد. بنابراین در شهر و بناهای ایرانی، طراحی و اجرا با حداقل ها و توجه خاص به پرهیز از بیهودگی انجام شود. فضاهای زندگی و فعالیت نیز تنها در حد نیاز تامین شده است.

12- چند عملکردی بودن فضاها

عناصر در معماری و شهرسازی ایرانی تنها پاسخ گوی یک کارکرد خاص نیستند. این فضاها مجموعه ای از نیازها را هم زمان تامین می کنند. چنین ویژگی ای سبب تحکیم کارکرد، معنا و فن ساختمان می شود.

به عنوان مثال، در معماری سنتی در خانه های ایرانی می توان به میانسرا یا حیاط مرکزی اشاره کرد. حیاط در این خانه ها همزمان عامل تأمین محرمیت و حفظ حرمت خانواده است. از یک سو، عامل ایجادکننده یک خرد اقلیم مطبوع در مقابل شرایط نامساعد بیرون است. از سویی دیگر، عامل برقراری رابطه بین انسان و طبیعت، آب و نور و گیاه نیز می باشد. از همه مهم تر عامل ایجاد نظم فضایی در خانه و سامان دادن اجزا و فضاهای کوچک و بزرگ در اطراف خود است.

انعطاف پذیری معماری سنتی در خانه های ایرانی ، مثالی دیگر در بیان این ویژگی است. فضاهای خانه پذیرای فعالیت های مختلفی در ساعات مختلف شبانه روز یا همزمان بوده اند. این فضاها در عین حال قابلیت بسط یافتن نیز داشته اند.

13- خلوت

یکی از مهم ترین ویژگی های روانشناسانه معماری سنتی در خانه های ایرانی مفهوم خلوت است. این ویژگی در تامین آسایش روحی افراد خانواده و آسایش محله و اجتماع نقش اساسی داشته است. این مفهوم در معماری سنتی در خانه های ایرانی به خوبی مورد توجه قرار گرفته است. معماران سنتی با به کارگیری تدابیر مختلف سعی در برآورده کردن این نیاز داشته اند.

یکی از این تدابیر توجه به چیدمان فضاها است. فضاهای خصوصی در لایه های پنهان خانه ایرانی قرار می گرفته است. تدبیر دیگر پرهیز از سر و صدا در فضاها می باشد. در خانه ایرانی مطبخ و سرویس بهداشتی در زیرزمین خانه قرار می گرفته است.

تفکیک عرصه داخلی از عرصه خارجی در شهرسازی سنتی ایران نیز دیده می شود. مثلا عرصه داخلی جهت عملکرد خاص اجتماعی، فرهنگی، مذهبی (مثل مساجد، حسینیه ها، مدارس و غیره) بوده است.

14- توجه به جزئیات

اغلب خانه ها به خصوص خانه های مجلل دارای سردر بوده اند. سکوهای کناری جلوی سردر محلی برای نشستن و صحبت بوده است.

پنجره ها با نام ارسی، از شیشه های رنگی تشکیل شده اند. این شیشه ها علاوه بر زیبایی برای هر فضا متفاوت با فضای دیگر بوده است. رنگ موجود در شیشه ها در اتاق خواب ها رنگ های آبی و سبز بوده است. در اتاق های غذاخوری رنگ های زرد و نارنجی دیده می شود. این رنگ ها دور کننده حشرات می باشد. در تالارهای پذیرایی رنگ قرمز و لاجوردی دیده می شود. این دو رنگ کمک می کنند فضا مجلل تر دیده شود.

15- مردم واری

این ویژگی به معنای رعایت تناسب میان اندام های ساختمانی با اندام های انسان است. در خانه ایرانی توجه به نیازهای انسان در هر فضا از وظایف معمار بوده است.

16- خودبسندگی

معماران ایرانی تلاش می کردند مصالح مورد نیاز خود را از نزدیک ترین مکان ها به دست بیاورند. ساختمان ها را چنان می ساختند که نیازمند به مصالح از شهرهای دیگر نباشد. به این ترتیب، کار ساخت با شتاب بیشتری انجام می شد. ساختمان با طبیعت پیرامون خود سازگارتر بود. هنگام بازسازی و نوسازی نیز همیشه مصالح در دسترس بود.

برای اثبات این موضوع در معماری ایرانی می توان به بهره گیری از گنبد اشاره کرد. چوب مناسب برای ساختمان سازی در همه جا یافت نمی شد. ولی خشت و آجر را به راحتی می توان یافت. بنابراین، معماران سنتی ایران دست به نوآوری هایی زدند که با خشت و آجر بتوان گنبد را به عنوان سقف بنا، ساخت.

17- نیارش

این ویژگی به معنی دانش ایستایی، فن ساختمان و مصالح شناسی است. معماران سنتی ایران به نیارش ساختمان بسیار توجه می کردند. آن ها سازه را از زیبایی جدا نمی دانستند. معماران سنتی ایرانی با تجربه به اندازه هایی برای پوشش ها و دهانه ها و جرزها دست یافته بودند. همه این تجربیات بر پایه نیارش به دست آمده بود.

نتیجه گیری

خانه ایرانی به عنوان یک سرپناه امن و آرامش بخش مامن ساکنین خود بوده است. آرامش ابتدایی ترین موضوعی است که انسان همواره با آن روبرو بوده است. سال هاست انسان به دنبال راه حلی منطقی و مناسب برای تامین آرامش است.

مفهوم خلوت مورد توجه طراحان و معماران سنتی ایران بوده است. در واقع معماری ایرانی دارای استمراری در تفکر و عمل بوده است. هر چند معماری سنتی ایرانی بارها بر اثر کشمکش های داخلی و هجوم های خارجی دستخوش تعییر یا انحراف موقتی شده، اما شیوه طراحی و ساخت خانه ایرانی سبکی منحصر به فرد است.

“دستی بر ایران” توصیه می کند برای آشنایی بیشتر با این میراث فرهنگی بسیار با ارزش که شما را با هویت ملی و فرهنگی تان آشنا می کند، حتما به مطالعه خانه ایرانی بپردازید و به آنها سری بزنید. در سفرهای شخصی یا تورهای داخلی در مرکز ایران، می توانید سراغ خانه های سنتی ایرانی را بگیرید و سری به آنها بزنید.

پرسش‌های متداول درباره خانه ایرانی

برای پیدا کردن پاسخ سایر سوال‌هایتان می‌توانید با ما از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست در ارتباط باشید. ما در اسرع وقت به سوال‌های شما پاسخ خواهیم داد.