حرم حضرت معصومه(س) آرامگاهی در قبرستان شیخان (بابلان) قم است که مقبره‌ی خواهر امام رضا(ع)، امام هشتم شیعیان را در خود جای داده است. این حرم که اولین قبهی آن به دست یکی از نوادگان امام جواد(ع) به نام زینب ساخته شده است، پس از مشهد مهم‌ترین زیارتگاه ایران به شمار می‌رود.
گذشته از آن، بنای حرم به‌عنوان یکی از جاهای دیدنی قم نیز شهرت دارد. در ادامه، ضمن معرفی خانم فاطمه‌ی معصومه، درباره‌ی ویژگی‌های معماری حرم و الحاقات آن در دوره‌های مختلف مطالبی را بیان می‌کنیم.
ماجرای ولیعهدی امام رضا(ع) و مرگ خواهرش در مسیر دیدار او
مأمون از خلفای عباسی بود که در سال ۸۱۳ میلادی با کشتن برادر خود، محمد امین، به حکومت رسید و به پیشنهاد وزیرش، مرو (مرکز خراسان) را پایتخت حکومت خود قرار داد. او در نخستین سال‌های حکومت به‌دلیل جنگ ناعادلانه با برادرش و همچنین، قیام‌های علویان در پی نپذیرفتن خلافتش، اوضاع نابسامانی را می‌گذراند. ازاین‌رو، برای تثبیت خلافت خود تصمیم گرفت به‌ظاهر دست دوستی به شیعیان دهد. بدین منظور، امام‌رضا(ع) را از مدینه به مرو دعوت کرد تا او را ولیعهد خود قرار دهد.
امام از روی ناچاری دعوت مأمون را پذیرفت و به‌طرف مرو رهسپار شد. گفته می‌شود که او برای رسیدن به مرو از شهر قم عبور کرده است؛ هرچند شواهد و مستنداتی دراین‌باره وجود ندارد. در آن زمان، مردم قم به مذهب شیعه پایبند بودند و در برابر خلفای عباسی نافرمانی می‌کردند. آنها به‌دلیل اعتقادات خود، سختی و خسارت‌های بسیاری می‌دیدند؛ اما دست از این عقاید برنمی‌داشتند و حتی اگر والی منتخب برای شهرشان پیرو مذهب شیعه نبود، او را نمی‌پذیرفتند. به نظر می‌رسد که به‌دلیل رسیدن آوازه‌ی تشیع مردم قم به مدینه، امام رضا و خواهرش حضرت فاطمه‌ی معصومه نیز از وجود این شهر و ارادت مردمان آن به خاندان پیامبر باخبر بوده‌اند.
با توجه به این توضیحات، مأمون مخالف عبور امام از شهر قم بود و از او خواسته بود که مسیر دیگری برای رسیدن به مرو انتخاب کند. با‌این‌حال، گفته می‌شود که امام با عبور از قم، خود را به مرو رسانده است.
در هر صورت، پس از رسیدن امام به مرو و پذیرفتن ولیعهدی مأمون، تقریباً یک سال خبری از احوال او به خاندانش در مدینه نرسید. به همین دلیل، در سال ۸۱۶ میلادی، خواهر امام رضا، حضرت معصومه با همراهان خود برای اطلاع از وضعیت برادرش به‌سمت مرو رهسپار شد. او در این مسیر، هنگامی که به شهر ساوه رسید، دچار بیماری شد و با اطلاع از وجود شهر قم در نزدیکی ساوه، از همراهان خود خواست که او را به قم برسانند.
در شهر قم، شخصی به نام موسی‌بن‌خزرج میزبان حضرت معصومه شد و از او نگهداری کرد. اما او پس از ۱۷ روز، دار فانی را وداع گفت. سپس، پیروانش پیکر حضرت را در گورستان بابلان، در نزدیکی محل وفات او، به خاک سپردند. از آن تاریخ به‌بعد، مردم قم خانه‌های خود را در این محل بنا می‌کردند تا به مرقد حضرت نزدیک باشند.
ویژگی‌های حرم و الحاقات آن در دوره‌های مختلف
مقبره‌ی حضرت معصومه(س) در ابتدا فقط سایه‌بانی از بوریا داشت و تا سال‌ها به همین صورت باقی مانده بود. سپس، یکی از نوادگان امام‌جواد به نام زینب که در سال ۸۷۰ میلادی به قم آمده بود، روی مقبره قبه‌ای بنا کرد. شکل مقبره تا میانه‌ی قرن دوازدهم میلادی تغییری نکرد؛ فقط یکی از عاملان قم در سال ۹۶۱ میلادی، درگاه غربی آن را توسعه داد و دری در آنجا نصب کرد.
پس از آن، به جهت اعتقاد مردم ایران به مذهب شیعه و ارادت آنها به اهل‌بیت پیامبر(ص)، بنای این حرم در طول دوره‌های مختلف تغییرات و تحولات بسیاری به خود دید. در ادامه، به شرح الحاقات این بنا از دوره‌ی سلجوقی تا دوره‌ی معاصر می‌پردازیم:
الحاقات حرم در دوره‌ی سلجوقی
در قرن سیزدهم میلادی، امیر ابوالفضل عراقی، از رجال دوره‌ی طغرل اول، به تجدید بنای مقبره پرداخت. تغییرات در این دوره به‌قدری گسترده بود که در نیمه‌ی دوم این قرن، بنای مقبره شکل مناسبی داشت و مردم برای زیارت حضرت معصومه بدان‌جا می‌رفتند.
تغییرات به همان جا ختم نشد و در ابتدای قرن چهاردهم میلادی، وزیر معروف سلطان سنجر سلجوقی مقبره را با خشت‌های کاشی زرفام تزیین کرد. از این تاریخ تا آغاز دوره‌ی صفوی، حرم حضرت معصومه از شکوه و عظمت خاصی برخوردار بود.
الحاقات حرم در دوره‌ی صفوی
در این دوره، حرم حضرت معصومه و سایر مشاهد منسوب به خاندان پیامبر تغییر و تحولات گسترده‌ای یافتند و کوشش بسیاری در جهت آبادانی آنها صورت گرفت. برای مثال، همسر شاه اسماعیل صفوی قبهی پیشین حرم قم را تجدید بنا کرد و قبهی دیگری به جای آن گذاشت.
دومین پادشاه صفوی، شاه طهماسب نیز به‌خاطر علاقه‌‌اش به این حرم، موقوفاتی برای آن در نظر گرفته بود. در همین دوره، سردری در قسمت شمالی صحن عتیق تعبیه کردند و اطراف حرم را با دیواره‌‌ی کاشی‌کاری پوشش دادند.
پس از الحاقات انجام‌شده در دوره‌ی صفوی، بسیاری از شاهزادگان را در حیاط حرم به خاک سپردند. وجود مقبره‌ی بسیاری از شاهزادگان صفوی در پیرامون حرم نشان از توجه این شاهزادگان به مشاهد متبرکه دارد.
در سال ۱۶۴۲ میلادی، دفن شاه صفی در مجاورت حرم باعث شد که بنایی به قسمت جنوبی آن اضافه کنند. پس از آن، در دوره‌ی حکومت شاه عباس دوم نیز بناهای دیگری را به حرم افزودند. البته، تعدادی از این بناها در طی بازسازی‌های صورت‌گرفته در زمان فتحعلی‌شاه قاجار از میان رفته‌اند. شاه عباس دوم نیز در جنوب غربی حرم برای خود مقبره‌ای ساخته بود و پس از مرگش، او را در این مقبره دفن کردند. پس از او شاه سلیمان نیز چنین کرد.
گفتنی است تاج‌گذاری شاه سلیمان دوم صفوی در حرم حضرت معصومه انجام گرفت. او مقرنس قبهی حرم را تجدید بنا کرد و دست به بازسازی کلی حرم زد. از آن تاریخ تا قرن هجدهم میلادی بنای حرم دستخوش بازسازی‌ها و تغییرات بسیاری شده است.
دوره‌ی قاجار و الحاقات آن
در دوره‌ی قاجار نیز دومین پادشاه قاجاری، فتحعلی‌شاه، توجه ویژه‌ای به قم و حرم حضرت معصومه داشته است. ازاین‌رو، در این دوره شهر قم حیاتی دوباره می‌یابد و آثار ویرانگری افغان‌ها و مغول‌ها و… از روی شهر ناپدید می‌شوند. علاوه بر آن، حرم حضرت معصومه نیز تحولات بسیاری می‌یابد و در مجاورت آن، مدارسی نیز ساخته می‌شوند. همچنین، در ضلع شمالی صحن عتیق حرم، مقبره‌ای برای فتحعلی‌شاه می‌سازند.
پس از آن، محمدشاه قاجار نیز در ضلع غربی حیاط اصلی بقعه‌ای برای خود بنا می‌کند.
الحاقات در قرن معاصر و دوره‌ی پهلوی
در قرن نوزدهم و بیستم میلادی نیز الحاقات و ساخت‌وسازها در حرم بسیار بوده است. از مهم‌ترین این تغییرات ایجاد صحنی جدید و اضافه‌کردن بناهایی از قبیل ایوان آیینه بدان بوده است.
از تغییرات مهم دوره‌ی پهلوی نیز می‌توان به افزودن چراغ برق به حرم اشاره کرد که برای نخستین بار در سال ۱۳۰۱ خورشیدی رخ داد. در این دوره، موتور برق کاخ سلطنتی به حرم واگذار و موتور دیگری به جای آن گذاشته شد.
الحاقات حرم پس از انقلاب
پس از دوره‌ی پهلوی با وقوع انقلاب ۱۳۵۷، مرقد مطهر حرم حضرت معصومه به شکل جدیدی آمیخته از سنگ و کاشی تجدید بنا شد. در همین دوره، دیوارهای داخلی حرم را با سنگ مرمر سبز تزیین کردند. همچنین، در سال ۱۳۶۸ خورشیدی ضریحِ موجود در حرم را برداشتند و به‌جای آن، ضریح دیگری با تزیینات مختلف نصب کردند. این ضریح نیز در سال ۱۳۸۰ خورشیدی برای اولین بار بازسازی شد.
گفتنی است در سال ۱۳۷۷ خورشیدی نیز تعمیرات اساسی بر روی صحن عتیق حرم حضرت معصومه انجام دادند. سپس، در سال ۱۳۸۱ صحن دیگری به نام صاحب‌الزمان به مجموعه اضافه کردند که کار ساخت آن سه سال به طول انجامید. یک سال بعد و در سال ۱۳۸۵ خورشیدی نیز مرمتی بر گلدسته‌های حرم انجام دادند و رأس آنها را طلاکاری کردند.
مختصری درباره قسمت‌های مختلف حرم حضرت معصومه
در نگاهی کلی، حرم حضرت معصومه(س) شامل قسمت‌های مختلفی است که تزیینات هرکدام نیز بسیار درخور توجه است:
- حرم و گنبد طلا با طرح هشت‌ضلعی که هسته‌ی مرکزی بنا را تشکیل می‌دهد و قدیمی‌ترین قسمت آن است؛
- مرقد که معماری آن به اعتبار کاشی‌کاری‌های نفیس و ارزشمند خود شناخته می‌شود و متعلق به دوره‌ی اسلامی است؛
- ضریح کاشی از آثار شاه طهماسب صفوی است که آن را با کاشی‌های معرق با زمینه‌ی فیروزه‌ای و طرح‌های گیاهی مخصوص دوره‌ی صفوی پوشش داده‌اند؛
- ایوان طلا که در صحن عتیق قرار دارد و در دوره‌ی شاه اسماعیل صفوی بنا شده است؛
- درهای طلا و نقره‌ی حرم که متصل به رواق ایوان طلا هستند؛
- واحدهای پیوسته به حرم که در طول دوره‌های مختلف به هسته‌ی مرکزی الحاق شده‌اند؛
- ایوان آیینه که در نمای شرقی حرم قرار دارد و یکی از چهار ایوان صحن جدید محسوب می‌شود؛
- مسجد بالاسر که شاهزاده حسام‌السلطنه آن را در قرن نوزدهم میلادی بنا کرد؛
- رواق شرقی که تاریخ ساخت آن هم‌زمان با ساخت ایوان آیینه یعنی ۱۸۸۳ میلادی در محل «مسجد پایین پا» بود؛
- رواق جنوبی که با ازاره‌ی مرمر و پوشش آیینه‌کاری شهرت دارد؛
- دارالحفاظ که نوعی ایوانچه در بالای ورودی حرم است و در محل ایوان طلا قرار دارد؛
- صحن عتیق که به شکل هشت‌ضلعی است و ایوان شمالی در آن جای دارد؛
- صحن اتابکی که از دو مستطیل بزرگ و کوچک با گوشه‌های پَخ تشکیل شده است؛
- ایوان‌های شمالی، شرقی و جنوبی که هرکدام ویژگی‌های متمایزی دارند؛
- سردرهای ورودی که در پشت ایوان‌های شرقی، شمالی و جنوبی به‌طرف خارج صحن قرار گرفته‌اند.
حرم حضرت معصومه(س)؛ بنایی مذهبی با تزیینات کم‌نظیر
آرامگاه حضرت معصومه بنایی با معماری منحصربه‌فرد است که سالانه میزبان گردشگران و زائران بسیاری از اقصی‌نقاط کشور است. این حرم علاوه بر آنکه زیارتگاهی برای شیعیان است، منطقه‌ای باستان‌شناسی برای بررسی معماری مذهبی نیز محسوب می‌شود. «دستی بر ایران» پیشنهاد می‌کند که ضمن زیارت حرم، توجه به سبک معماری به‌کاررفته در بخش‌های مختلف و بازدید از مقبره‌ی شاهزادگان ایرانی در صحن عتیق را از دست ندهید.
حرم حضرت معصومه کجاست؟
این آرامگاه در بلوار زائر شهر قم و در نزدیکی میدان آستانه قرار دارد. موقعیت مکانی دقیق این حرم را در زیر مشاهده می‌کنید:
پرسش‌های متداول درباره حرم حضرت معصومه
در ادامه به برخی پرسش‌های شما درباره‌ی آرامگاه حضرت معصومه پاسخ داده‌ایم. اگر سؤال دیگری دارید، آن را در قسمت دیدگاه‌های همین پست مطرح کنید.
قسمت‌های مختلف حرم حضرت معصومه کدام‌اند؟
این حرم متشکل از چندین قسمت مختلف با ویژگی‌های معماری منحصربه‌فرد است:
• حرم و گنبد طلا، مرقد، ضریح، درهای طلا و نقره، واحدهای پیوسته به حرم، ایوان طلا، ایوان آیینه، مسجد بالاسر، رواق‌های شرقی و جنوبی، دارالحفاظ، صحن عتیق و اتابکی، ایوان‌های شرقی، شمالی، جنوبی و درگاه‌های آنها.
کدام پادشاه ایرانی در حرم حضرت معصومه تاج‌گذاری کرده است؟
شاه سلیمان دوم صفوی پادشاهی بود که در حرم حضرت معصومه تاج‌گذاری کرد.
نام صحن‌های حرم حضرت معصومه کدام‌اند؟
این حرم دارای سه صحن به نام‌های صحن عتیق، صحن اتابکی و صحن صاحب‌الزمان است.
پس از انقلاب ۱۳۵۷، چه بناهایی به این مجموعه آرامگاهی اضافه شدند؟
در این دوره، صحن جدیدی به نام صاحب‌الزمان افتتاح شد و ضریح قدیمی مجموعه با ضریحی جدید تعویض گردید. علاوه بر آن، طلاکاری رأس گلدسته‌های مجموعه را نیز در سال ۱۳۸۵ انجام دادند.
