از مراسم ویژه‌ی ایرانیان که ریشه در فرهنگ و باور آنها دارد، جشن چهارشنبه سوری است که در روزهای پایانی هر سال برگزار می‌شود. این جشن در گذشته با مراسم ویژه‌ای نظیر آتش‌افروزی، کجاوه‌اندازی، شال‌اندازی، فراهم‌کردن آجیل مشکل‌گشا و… همراه بود که اتحاد و همدلی مردم را برمی‌انگیخت. در این نوشتار، درباره‌ی جشن مزبور که از آداب و رسوم ایرانی است، توضیح بیشتری خواهیم داد.
جشن چهارشنبه سوری چیست؟
ایرانیان باستان در روزهای «گاهنبار پنجه» مراسم ویژه‌ای برگزار می‌کردند. یکی از این مراسم جمع‌آوری مقداری هیزم و بردن آن به پشت‌بام خانه بود که بلندترین جای خانه محسوب می‌شد. آنها به هنگام سپیده‌دم با این هیزم‌ها آتشی برمی‌افروختند و جشنی برپا می‌کردند تا به پیشواز فَروَهَر (جوهر حیات) نیاکان خود بروند. به عقیده‌ی آنها، در چنین روزهایی فروهر درگذشتگان از جایگاه اصلی خود در آسمان به زمین می‌آمدند و میان خانواده‌ی خود زندگی می‌کردند.
گفتنی است که در روزگار باستان، تقسیم ماه به هفته وجود نداشت و هرکدام از ماه‌های سال سی روز بودند. سال نیز دوازده ماه سی‌روزه داشت که در کل سیصدوشصت روز می‌شد. بنابراین، پنج روز باقی‌مانده از سال به نام «پنجه‌وه» شناخته می‌شد که همان گاهنبار پنجه در پایان سال بود. جشن مدنظر در یکی از این روزها برگزار می‌شد.
پس از اسلام، این جشن را با عنوان جشن شب سوری در یکی از شب‌های پایانی سال برپا می‌کردند. سپس به‌تدریج، به شب چهارشنبه‌ی آخر سال موکول شد و جشن چهارشنبه سوری نام گرفت که به‌معنای چهارشنبه‌ی سرخ و آتشین است. این موضوع به اعتقاد اعراب به نحسی و نامبارکی روز و شب چهارشنبه برمی‌گشت.
درخور توجه است که آغاز ۲۴ ساعت شبانه‌روز در تقویم قمری از غروب آفتاب روز پیشین محاسبه می‌شود. این بدان جهت است که آغاز ماه‌های قمری با دیدن هلال در ارتباط است. به همین دلیل، این جشن در آخرین سه‌شنبه‌شب سال برگزار می‌شود.
دلیل نام‌گذاری جشن
در نام‌گذاری جشن و اینکه «چرا می‌گویند جشن چهارشنبه سوری؟» دو عقیده وجود دارد که بدین شرح است:
عقیده‌ی اول
واژه‌ی «سوری» در فارسی معادل صفت «سوریک» در پهلوی است. در تحلیل واژه‌ی «سوریک» نیز گفته می‌شود «سور» به‌معنای سرخ و «ایک» پسوند صفت‌ساز آن است که در کل، معنای «سرخ‌رنگ» می‌دهد. جشن مدنظر بدان جهت سوری لقب گرفته است که افروختن آتش سرخ جزء جدایی‌ناپذیر آن محسوب می‌شود.
عقیده‌ی دوم
عده‌ای بر این باورند که سور از واژه‌ی «سوئیریه» در زبان اوستایی به‌معنای چاشت برداشت شده و در زبان فارسی و پهلوی مقابل کلمه‌ی سوگ و به‌معنای مهمانی بزرگ است. این کلمه در ترکیب با چهارشنبه، به شب جشن و شادمانی معنا می‌شود.
آداب برگزاری جشن
ایرانیان برای برگزاری جشن‌های خود آدابورسوم خاصی دارند و در شهرهای مختلف، شکل برگزاری آنها کمی متفاوت است. در ادامه، به برخی از این آدابورسوم اشاره می‌کنیم:
روشن‌کردن آتش
از زیباترین و شاید قدیمی‌ترین آداب جشن می‌توان به آتش‌افروختن، پریدن از روی آن و شادی و پایکوبی در کنار آن اشاره کرد. این آتش را با هیزم یا بوته‌های خار، گون، گز، ساقه‌های گندم و پوشال برنجی برمی‌افروختند. بوته‌ها یا هیزم را در سه، پنج یا به‌طور معمول در هفت کُپه، گرد هم می‌آوردند و زوج‌بودن کپه‌ها مرسوم نبوده است.
هنگام پریدن از آتش نیز جملاتی بر زبان می‌راندند که در هر شهری متفاوت بود. برای مثال، جمله‌ی «سرخی تو از من، زردی من از تو» یکی از این جملات است.
به عقیده‌ی بسیاری از پژوهشگران و نویسندگان، روشن‌کردن آتش معنا و مفهوم خاصی داشته است که به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:
- کمک‌کردن به نیروی آفتاب با برافروختن آتش برای فراوان‌ساختن نعمت زمین؛ گرم‌کردن جهان و زدودن سرما و بدی از تن؛ روشن‌کردن آتش به‌منظور تطهیر و پاکیزگی و سوزاندن ناپاکی‌ها؛ تصفیه‌ی هوا با آتش.
پختن غذاهای مخصوص
در شهرهای مختلف کشور، غذاهای مخصوصی در شب جشن می‌پختند که برخی از آنها عبارت‌اند از:
- ده گلشن طَبَس: پختن نانی به نام نان سوری با نوعی گیاه محلی که سوری نام دارد. این نان در سفره همه‌ی روستاییان دیده می‌شود و خوردن آن به‌نیت تندرستی مرسوم است.
- سنندج: در این شهر، پختن رشته‌پلو با ماهی دودی رواج دارد و مردم معتقدند این نوع پلو باعث می‌شود که سررشته‌ی کارها از دستشان درنرود. این غذا نه‌تنها در سنندج، بلکه در بیشتر شهرهای کشور پخته می‌شود.
- قزوین: در این شهر، پختن سمنو و پخش‌کردن آن میان دوستان و آشنایان توسط همسایه‌ها رواج بیشتری دارد.
آجیل چهارشنبه سوری چیست؟
ایرانیان در گذشته، خوارکی‌هایی همچون گندم، نخود، کنجد و شاهدانه را روی ساج برشته می‌کردند. سپس، آنها را با انجیر، خرما، توت‌خشک، سنجد، کشمش و مغزهایی نظیر گردو، فندق، پسته و بادام مخلوط می‌کردند و بدين ترتيب، آجیل جشن را فراهم می‌آوردند. این آجیل با عنوان آجیل مشگل‌گشا یا آجیل بی‌نمک نیز شناخته می‌شد.
آش مخصوص جشن
یک نوع آش به نام اَبودردا وجود دارد که مواد اصلی آن شامل نخود، عدس، لوبیا، اسفناج، چغندر، سرکه، نمک، زردچوبه و رشته‌ی گندم است. این آش که مخصوص جشن چهارشنبه سوری است، بیشتر در شهر کرمان پخته می‌شود.
افزون بر این، در شهرهایی نظیر ساری در استان مازندران و شهمیرزاد در استان سمنان آشی موسوم به گزنه تهیه می‌شود. مواد این آش عبارت‌اند از: گیاه گزنه، نخود، باقلا، برنج، دانه‌ی انار ترش، نمک و سیرداغ.
چهارشنبه سوری در شاهنامه
برخی صاحب‌نظران جشن چهارشنبه سوری را با داستان سیاوش در شاهنامه‌ی فردوسی مرتبط می‌دانند. در این داستان، نامادری سیاوش (سودابه) به او دل می‌بندد، اما سیاوش هیچ‌گاه تسلیم او نمی‌شود. سپس، این خبر با متهم‌کردن سیاوش، به گوش پدرش کیکاووس می‌رسد و او از این موضوع متأثر می‌شود.
کیکاووس از افرادش می‌خواهد هیزمی فراهم آورند و آتش بزرگی با آن روشن کنند. سپس، از پسرش می‌خواهد که از این آتش بگذرد تا بی‌گناهی خود را به اثبات برساند. بااینکه شعله‌های آتش بسیار زیاد بودند و در هفت کپه برافروخته شده بودند، سیاوش به سلامت از آن عبور می‌کند.
گفته می‌شود روشن‌کردن آتش در چهارشنبه‌ی آخر سال و پریدن از روی آن، با داستان گذر سیاوش از آتش ارتباط دارد. این موضوع را به اشعار فردوسی که در آن واژه‌ی چهارشنبه به کار رفته است، نسبت می‌دهند. بااین‌حال، با ذکر دلایلی محکم می‌توان ثابت کرد که این دو موضوع کاملاً بی‌ارتباط باهم هستند. به‌خصوص که ایرانیان عهد سیاوش هفته نداشتند؛ بنابراین تعیین دقیق روز جشن و پیوند آن با داستان سیاوش منطقی نیست.
چهارشنبه سوری در شهرهای مختلف ایران
به‌طور معمول، آدابورسوم شب چهارشنبه در شهرهای مختلف کشور کمابیش یکسان هستند؛ اما، آیین‌های باستانی هر منطقه باعث می‌شود که شیوه‌ی برگزاری آن متفاوت باشد. در ادامه، به بررسی روش برگزاری این جشن در برخی از مناطق کشور می‌پردازیم:
یزد
مردم یزد بنا به اعتقادی که دارند، پس از برافروختن آتش در شب چهارشنبه آخر سال، روی آن اسپند و کندر می‌ریزند تا از چشم بد به دور باشند. آنها همچنین عقیده دارند که این آتش باید خود‌به‌خود خاموش شود. بنابراین، در برخی روستاها روی خاکستر آتش، سیب‌زمینی می‌چینند و تا زمان پختن آن، منتظر می‌مانند. بدین ترتیب، آتش نیز پس از مدتی خاموش می‌شود.
رسم پختن سیب‌زمینی نوعی بازی به شمار می‌رود که به‌اصطلاح کلوغُک یا کلوخک نام دارد و پیر و جوان را دور هم جمع می‌کند. افزون بر آن، در این شهر چندین مراسم دیگر مانند فال کوزه، شکستن کوزه و خوردن آجیل گهنبار یا لُرَک نیز برگزار می‌شود.
چهارمحال و بختیاری
یکی از آداب اصیل شب چهارشنبه‌سوری در چهارمحال و بختیاری رسم قاشق‌زنی است. طبق این رسم، دختران سر و صورت خود را می‌پوشانند و قاشق و کاسه‌ای به دست می‌گیرند و به در خانه‌ها می‌روند. سپس، به‌جای در زدن، قاشق را به کاسه می‌کوبند تا صاحب‌خانه متوجه حضور آنها شود. در نهایت، صاحب‌خانه متناسب با توان مالی خود کاسه‌ی آنها را با شیرینی، برنج و آجیل پر می‌کند یا پولی داخل کاسه می‌گذارد.
تهران
در گذشته، مردم پایتخت آتش شب چهارشنبه را با بوته‌های خشک جمع‌آوری‌شده از بیابان‌های اطراف و اسباب و اثاثیه چوبی کهنه برمی‌افروختند. سپس، با خواندن اشعار معروف از روی این آتش می‌پریدند.
همچنین، آنها بر اساس رسمی قدیمی، ظروف و لباس‌های کثیف خود را در آب حوض می‌شستند و لباس‌ها را روی بند خشک می‌کردند. به عقیده‌ی آنها، گره‌زدن لباس‌های شسته‌شده به یکدیگر باعث استحکام پیوندهای خانوادگی می‌شد. آنها این کار را چند روز قبل از شب چهارشنبه انجام می‌دادند تا یکی‌دو روز قبل از برگزاری جشن فرصت خالی‌کردن و تعویض آب حوض را پیدا کنند.
چهارشنبه سوری در کدام کشورها برگزار می‌شود؟
بنا به عقیده‌ی رضا مرادی غیاث‌آبادی، پژوهشگر و باستان‌شناس، جشن شب چهارشنبه در فاصله‌ی پنج‌هزار کیلومتری از کردستان تا چین برگزار می‌شود. در واقع، این جشن علاوه بر ایران در بسیاری کشورهای دیگر نیز محبوبیت دارد که در ادامه، اسامی آنها آمده است:
- شرق عراق و شمال آن (کردستان غربی)، شمال سوریه، شرق ترکیه، جنوب روسیه (داغستان و چچنستان)، آذربایجان و قفقاز، ارمنستان، غرب پاکستان، افغانستان، جنوب ترکمنستان، تاجیکستان، ازبکستان، قرقیزستان، غرب و شمال هند و غرب چین.
گفته می‌شود که در سال ۱۳۷۱ خورشیدی، فضانوردان فضاپیمای روسی «میر» در خارج از کره‌ی زمین از سرزمین‌های مزبور در شب چهارشنبه‌سوری فیلم‌برداری کرده‌اند. در این فیلم، قسمتی از کره‌ی زمین به صورت یکپارچه درخشان و مشتعل به نظر می‌رسد. این پهنه همان سرزمین ایران است.
درباره چگونگی برگزاری جشن بیشتر بدانیم
متأسفانه، در چند دهه‌ی اخیر، جشن چهارشنبه سوری با اعمالی نظیر انفجار ترقه و آتش‌بازی‌های خطرناک درآمیخته است که با آدابورسوم گذشته‌ی ایرانیان منافات دارد. فراموش نکنیم که این جشن با تمام آیین‌ها، سنت‌ها و مراسم خود، نمادی از همبستگی فرهنگی کشورمان محسوب می‌شود. بنابراین، بهتر است اصالت آن را از بین نبریم و آن را به سبک سنتی و اصیلش برگزار کنیم.
پرسش‌های متداول درباره جشن چهارشنبه سوری
اگر پاسخ سؤال خود را در زیر نیافتید، آن را در قسمت دیدگاه‌های پایین همین پست با ما به اشتراک بگذارید. ما در زمانی کوتاه بدان پاسخ خواهیم داد.
جشن چهارشنبه سوری در گذشته چگونه برگزار می‌شد؟
این جشن در گذشته، با افروختن آتش بر بالای پشت‌بام خانه‌ها یا تپه‌های اطراف شهر انجام می‌شد.
چرا ایرانیان چهارشنبه سوری را جشن می‌گیرند؟
در گذشته، عقیده بر این بود که در زمان گاهنبار پنجه فروهر، درگذشتگان به خانه‌ی خود می‌آیند و به همین دلیل، مردم ایران با برگزاری جشن موجبات شادی آنها را فراهم می‌کردند. سپس، با ورود اعراب به کشورمان و اعتقاد آنها به نحسی چهارشنبه، مردم برای خلاص‌شدن از این نحسی جشن مزبور را در شب چهارشنبه برگزار کردد.
چهارشنبه سوری از چه زمانی به وجود آمد؟
این جشن از زمان ایران باستان در میان مردم رواج داشت و زمان برگزاری آن با حمله‌ی اعراب به کشور، به چهارشنبه‌ی آخر سال موکول شد.
چهارشنبه سوری چند سال قدمت دارد؟
قدیمی‌ترین منبعی که در آن به این جشن اشاره شده، کتاب تاریخ بخاراست که سال برگزاری آن را بین ۸۹۹ و ۹۶۹ میلادی می‌داند؛ یعنی حدود ۱۱۰۰ سال پیش.
آیا چهارشنبه سوری یکی از جشن‌های ایرانی است؟
بله. این جشن از جمله جشن‌های آتش و مختص ایرانیان باستان است.
