جشن سپندارمذگان؛ زمان و ریشه آئین‌های مرتبط با آن

بر اساس آئین زرتشت، پنجمین روز از ماه‌های سال «اسفند» نامیده می‌شود. بنابر یک قاعده‌ی کلی، در ماه دوازدهم به جهت توافق نام ماه و روز، آئینی با عنوان جشن سپندارمذگان برگزار می‌شود. این آئین به نام جشن «برزیگران» نیز شهرت دارد و در زمره آداب و رسوم ایرانی به حساب می‌آید.

جشن سپندارمذگان‌ در اوستا

در کتاب دینی زرتشتیان روز پنجم هر ماه به صورت «سْپِنْتَه آرمَئیتی» (Armati-spenta) ذکر شده است که چهارمین امشاسپند در دین زرتشت محسوب می‌گردد. این کلمه مرکب از سْپِنْتَه به معنای پاک و مقدس و آرمَئیتی به معنی فروتنی و بردباری است. بنابراین، به معنای سازگاری، فروتنی، بردباری، نیک و مقدس به کار می‌رود.

علاوه بر آن، این امشاسپند (صفات پاک اهورامزدا) در زبان پهلوی «سپندارمت» (SpandÂrmat) و در فارسی «سپندارمذ، اسفندارمذ و اسپندارمذ» ذکر شده است. سپندارمذ در شکل معنوی و مینوی خود مظهر بردباری و سازگاری اهورامزدا و در جهان مادی و خاکی، نماد نگهبان زمین است. به عقیده‌ی زرتشتیان، امشاسپند سپندار وظیفه دارد که همواره زمین را خرم، پاک و بارور نگه دارد.

به عقیده‌ی پارسیان زرتشتی، خشنودی و خرسندی سپندار در گرو کِشت‌و‌کار، آباد کردن زمین و جاری ساختن قنات‌هاست. بر اساس همین باور، اهورامزدا تمامی خشنودی‌ها و آسایشی را که در زمین فراهم است به این فرشته سپرده است. سپندارمذ نیز همواره شکیبا و بردبار و مظهر وفا، اطاعت، صلح، صفا، یک‌رنگی و درستی به شمار می‌آید.

برخی از فرشته‌ها از قبیل ایزدِ باران و ایزدِ دین، جزو همکاران و یاران این امشاسپند به شمار می‌روند. در مقابل، از دشمنان و رقیبان سپندار »دیو ناخشنودی و خیره‌سری » را می‌توان نام برد. این دیو با عنوان «ترو مَئیتی» (Tro Maiti) شناخته می‌شود.

آداب و رسوم جشن

در روز جشن سپندارمذگان مراسم مختلفی برگزار می‌گردد که به شرح آن‌ها می‌پردازیم:

جشن مردگیران یا مژدگیران:

این جشن که ویژه‌ی زنان است، به عقیده‌ی خلف تبریزی در پنج روز آخر اسفند برگزار می‌گردد. این در حالی است که سایر منابع، زمان آن را روز پنجم اسفند و هم‌زمان با جشن سپندارمذگان می‌دانند.

در نقلی از ابوریحان بیرونی، اسپندارمذ، ایزد موکل بر زمین و ایزد حامی و نگاهبان زنان شوهردوست، پارسا و درست‌کار است. به همین دلیل، عید زنان نامیده می‌شود.

در این جشن، مردان جهت گرامی‌داشت به زنان خود هدایایی را اهدا می‌کردند. علاوه بر آن، زنان در این روز فرمانروایی می‌کردند و مردان موظف به پیروی از آن‌ها بوده‌اند.

این رسم بدان جهت مردگیران نامیده شده است که زنان به اختیار خود و با آزادی، شوی و مرد خود را انتخاب می‌کردند. به احتمال دیگر، ممکن است دلیل این نامگذاری این باشد که زنان گریبان مردان خود را برای دریافت هدیه می‌گرفتند.

البته، این رسم به صورت مزدگیران و مژدگیران نیز شناخته می‌شود. این نام به دریافت هدیه زنان از مردان مربوط می‌شود. با این وجود، عنوان مردگیران برای این جشن صحت بیشتری دارد. گمان می‌رود که برخی از مردان بذله‌گو به جهت مزاحی که با زنان داشته‌اند این کلمه را به مزدگیران تغییر داده باشند.

رسم رقعه کژدم:

این رسم با عناوین «کتبه الرقاع و کتب رقاع العقارب» نیز شناخته می‌شد و در سرزمین‌ها و نقاطی با بیشترین کژدم یا عقرب رواج داشت. البته، از رسم رقعه کژدم صرفاً برای دفع گزند کژدم‌ها استفاده نمی‌شد، بلکه برای راندن همه‌ی گزندگان و حشرات کاربرد داشت.

به عقیده‌ی ابوریحان بیرونی، این رسم از جمله رسوم پارسیان محسوب نمی‌شود و در بین عموم مردم رواج داشته است. برای اجرای رسم در روز جشن سپندارمذگان، دانه‌های انار و مویز را می‌کوبیدند و از آن تریاقی درست می‌کردند که از زیان و سم عقرب جلوگیری به عمل می‌آورد.

همچنین، بر روی کاغذهای چهارگوش دعاهایی را می‌نوشتند و در سه جهت خانه بر روی دیوار می‌چسباندند. آن‌ها جهت چهارم را خالی نگه می‌داشتند که در ورودی قرار داشت. این بدان جهت بود که گزندگان و به ویژه عقرب راه خروج داشته باشند.

به عقیده‌ی مردم باستان، نصب دعاها بر دیوار شرایط ویژه‌ای می‌طلبید و چنانچه در طلوع آفتاب نصب می‌شد، حشرات موذی و گزندگان تا سال دیگر آسیبی به اهالی خانه نمی‌رساندند. ابوریحان بیرونی در یکی از کتاب‌های خود متن دعا را به صورت زیر آورده است:

«به نام اورمزد، اسفندارمذ روز، بستم دم و رفت زیر و زبر از همه جز ستوران، به نام یزدان و به نام جم و افریدون.»

واژه‌های دیو و فرشته در اوستا به چه معناست؟

در این مقاله به دو واژه‌ی دیو و فرشته اشاره گردید که منظور از آن‌ها را برای‌تان شرح می‌دهیم:

• فرشته: کلیه صفات پسندیده‌ای است که یک انسان می‌تواند آن‌ها را انجام دهد. از جمله این صفات می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: محبت، عشق، مهربانی، پاکیزگی، سخاوت و…
• دیو: زرتشتیان تمامی اعمال ناپسند و ناروا را به دیو تعبیر می‌کنند. برخی از این اعمال عبارتند از: ترس، پلیدی، ظلم و…

جشن سپندارمذگان؛ جشن گرامی‌داشت همسر

جشن سپندارمذگان که از آئین‌های زیبای مردم باستان است، جزو میراث فرهنگی ناملموس ایران به شمار می‌رود. دستی بر ایران ضمن معرفی گردشگری میراث فرهنگی در تلاش است به شکل موثرتری شما را با میراث ناملموس فرهنگی نیز آشنا کند.