چغامیش منطقه‌ای در جنوب شرقی دزفول است که اشیای مختلفی متعلق به دوره‌ی پیش از میلاد مسیح، از آن کشف شده‌اند. در این منطقه که یکی از جاهای دیدنی دزفول است، تپه‌های باستانی با ارتفاع متغیر وجود دارند که در هر لایه از آنها، آثار دوران مختلف تاریخ یافت شده‌اند. این آثار گنجینه‌ی کاملی از دورههای هفت‌هزار ساله‌ی پیش از میلاد مسیح تا شکوفاشدن تمدن در شوش را شامل می‌شوند. در ادامه، درباره‌ی تاریخ پیدایش منطقه و حفاریهای صورت‌گرفته در آن و آثار کشف‌شده طی حفاری‌ها، مطالبی ارائه می‌کنیم.
تاریخ پیدایش چغامیش و محل قرارگیری آن
نخستین مطالعه‌ها و بررسی‌های انجام‌شده روی تپه‌ی باستانی چغامیش، تعلق آن به دوره‌ی پیش از اختراع خط را مشخص می‌کند. این تپه پیش‌تر پر از کوزه‌های شکسته بود. تپه‌های چغامیش متشکل از تپه‌ای بزرگ و نسبتاً مرتفع و چند تپه‌ی کوچک هستند و در فاصله‌ی بین رودخانه‌های دز و کارون قرار دارند. محل دقیق این تپه‌ها در جنوب شرق دزفول و در فاصله‌ی دو شهر دزفول و شوشتر است. به بیانی دیگر، این تپه‌ها در دشتی وسیع و در جلگه‌ای قرار گرفته‌اند که در ضلع غربی جلگه‌ی چُغابُنوت و در جنوب آن چُغازَنبیل (نیایشگاهی باستانی) مشاهده می‌شود.
هلن‌جی‌کانتر، باستان‌شناس آمریکایی درباره‌ی ویژگی تپه‌ها که در کاوش‌های چغامیش مشخص شد، در سال ۱۳۵۱ خورشیدی به سخنرانی پرداخته است. او در این سخنرانی، چغامیش را «شهری در سپیده‌دم تاریخ» می‌نامد و ادامه می‌دهد:
«در این تپه، این واقعیت نهفته است که از اواخر هزاره‌ی ششم پیش از میلاد مسیح، فرهنگ‌هایی در این منطقه، بی‌وقفه جانشین یکدیگر بوده‌اند. از قاعده تا رأس این تپه پانزده لایه روی هم قرار گرفته است. بر این خاک زرین، آثاری از فرهنگ و تمدن و مدنیت در نه‌‌هزار سال پیش به چشم می‌خورد. این انسان‌ها چگونه می‌زیسته‌اند؟ درباره‌ی اینان نمی‌توان گفت عیلامی بوده‌اند. مردم این شهر کوچک هفت‌هزار سال قبل از میلاد، با کشاورزی و دام‌پروری گذران زندگی می‌کردند.»
گفتنی است قبل از شکوفاشدن تمدن در شوش، این تپه به‌عنوان منطقه‌ای کشاورزی از اهمیت اقتصادی برخوردار بوده است. این تپه یکی از آثار باستانی ثبت‌شده در فهرست آثار ملی ایران به شمار می‌رود.
یافته‌های دوران مختلف در حفاریهای چغامیش
در کشورمان آثار باستانی بسیاری وجود دارند که هرکدام از آنها روایتگر تلاش گذشتگان در راستای ساخت ابزارآلات مختلف برای گذران زندگی هستند. تپه‌های باستانی چغامیش نیز از این قاعده مستثنی نیستند. باستان‌شناسان ایرانی این تپه را در سال‌های بین ۱۳۴۱ تا ۱۳۴۵ خورشیدی حفاری کردند و در سال ۱۳۴۸ خورشیدی دوباره این حفاری‌ها را پی گرفتند.
آنها در چهارمین فصل حفاری، با مؤسسه‌ی شرقی دانشگاه کالیفرنیا در لس‌آنجلس همراه شدند و به‌طور مشترک به حفاری در این تپه‌ها پرداختند. این حفاری مشترک در سال‌های بین ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۰ خورشیدی انجام گرفت. در طی حفاری، در ناحیه‌ای به‌وسعت ۵۰ جریب (واحد سنتی اندازه‌گیری) بقایای فشرده‌ی آثار تاریخی مشاهده شدند. گفتنی است هر جریب معادل ۴۰۴۶ مترمربع در نظر گرفته می‌شود.
چغامیش در هر نقطه ارتفاع متفاوتی دارد؛ در ارتفاع‌های بیش از ۲۰ متر، بقایایی از دورههای مختلف پیدا شدند. در نهایت، اشیای یافت‌شده از دورههای مختلف را از جدید به قدیم بدین صورت طبقه‌بندی کردند:
- قبرستان دوره‌ی جدید طبق گمانه‌زنی‌ها، متعلق به دوره‌ی ساسانی؛
- اشیای مربوط به دوره‌ی پارت‌ها؛
- اشیای یافت‌شده از دوره‌ی هخامنشیان، مانند گاوی کوچک مشابه گاوهای سرستون‌های شناخته‌شده‌ی هخامنشی در شوش؛
- اشیایی از دوره‌ی عیلامیان؛
- اشیای مربوط به دوره‌ی آغاز ادبیات، مانند خانه‌ها و راه‌های سفالی آب؛
- اشیای مربوط به دوره‌ی شوش میانی، شامل آثار و مجسمه‌های بسیار؛
- لایه‌ی دوره‌ی شوش قدیم؛
- لایه‌ی دوره‌ی شوش آرکائیک یا باستانی.
به نظر می‌رسد باستان‌شناسان در پایین دوره‌ی ادبیات آثار تمدنی قدیمی‌تر را نیز پیدا کرده‌اند.
گفتنی است هیئت باستان‌شناسی مشترک دیگری با سرپرستی پروفسور «پینتهاوس دلوگاز» از دانشگاه کالیفرنیا و مؤسسه‌ی شرق‌شناسی دانشگاه شیکاگو نیز امتیاز حفاری تپه را از ایران درخواست کردند. در سال‌های بین ۱۳۸۰ و ۱۳۹۶ نیز «دکتر هلن کانتور» به کاوش در این تپه پرداخت. به‌طور کلی، حفاری دانشمندان چهار مرتبه و به‌تناوب، در تپه‌ی مدنظر انجام شده است.
آثار جالب کشف‌شده
بسیاری از آثاری که دانشمندان در طی حفاری چغامیش بدان‌ها دست یافتند، اشیای ارزشمند و پرکاربردی بودند که موجب تعجب همگان شدند. در ادامه، تعدادی از این اشیا را معرفی می‌کنیم:
لوح تاریخی موسیقی
در یکی از کاوش‌ها مهری به دست آمده است که یکی از سندهای تاریخ تکامل موسیقی را به نمایش می‌گذارد. در گزارش‌هایی، این مهر نخستین یافته‌ی بشری نامیده شده است که ارزش جهانی دارد. روی مهر تصویر گروهی نوازنده به‌همراه رهبرشان حک شده که مشابه گروه ارکسترهای امروزی است. آلت‌های موسیقی موجود در تصویر شامل چنگ، طبل، سازهای زهی، بادی و کوبه‌ای هستند. همچنین، شخص آوازخوانی نیز وجود دارد که برای نشان‌دادن حالت آوازخوانی، دست خود را زیر گوش گذاشته است.
اشیای نشان‌دهنده اجرای اپرا
یکی دیگر از اشیای جالب کشف‌شده از چغامیش مهری است که اختراع اپرا (مجموعه‌‌ای از هنرهای موسیقی مختلف) توسط بشر را نشان می‌دهد. این مهر جزو مهم‌ترین مهرنگاره‌های موسیقی در جهان محسوب می‌شود که ۳۴۰۰ سال قدمت دارد.
یک سند دریانوردی بسیار قدیمی
مُهری گِلی از قدیمی‌ترین سندهای دریانوردی کشف‌شده از چغامیش است. نقش حک‌شده‌ی روی این مهر کشتی قدیمی با چند سرنشین است و قدمت آن به شش هزار سال پیش از میلاد مسیح برمی‌گردد.
مهرهای استوانه‌ای
در بین آثار کشف‌شده، مهرهای استوانه‌ای دیده می‌شوند که از گویاترین مهرها به شمار می‌روند. این مهرها قطعه‌های سنگی حاوی تصویر بودند که در گذشته، ابزاری برای علامت‌گذاری روی ظرف‌ها یا اشیای دیگر به شمار می‌رفتند. تصویرهای روی مهرهای استوانه‌ای شامل این گزینه‌ها هستند:
- تصویر پادشاه بازگشته از جنگ؛
- تصویر فعالیت انسان و جانور و دیو به‌طور جداگانه؛
- تصویر جانوران و گیاهان؛
- تصویر تیراندازی با جزئیات تجهیزات آن.
ظرف سفالی باستانی
در بین آثار کشف‌شده از تپه، ظرفی سفالی با نقش «مرد ماهیگیر و ماهی و دو درنده» وجود دارد که به دوره‌ی شروع اختراع خط مربوط می‌شود. این ظرف متعلق به اواسط هزاره‌ی چهارم پیش از میلاد مسیح است و در موزه‌ی ملی ایران نگهداری می‌شود.
افزون‌بر اشیایی که پیش‌تر معرفی شدند، از چغامیش لوح‌های گلی، قطعه‌ها، ظرف‌ها و کاسه‌های سفالی مختلفی نیز کشف شده‌اند که به «لب‌واریخته» شهرت دارند. این اشیا جزو سفالینه‌های شاخص دوره‌ی اختراع خط به شمار می‌روند. نقاشی روی این سفالینه‌ها موضوع‌هایی را نشان می‌دهند که بسیار ماهرانه طراحی شده‌اند، به‌اندازه‌ای که تصور نمی‌شود در گذشته چنین نقاش‌های ماهری وجود داشته‌اند.
سفال‌های دورههای بعدی نیز مزین به نقوش هندسی هستند که این نقوش در مجاورت یکدیگر طراحی شده‌اند.
به‌طور کلی، مساحت منطقه‌ی باستانی چغامیش را به‌صورت تقریبی هفده هکتار برآورد کرده‌اند. بسیاری از اشیای کشف‌شده از این منطقه هم‌اکنون در موزه‌ی شیکاگو نگهداری می‌شوند.
از تپه باستانی چغامیش دیدن کنید
منطقه‌ی چغامیش یکی از مناطق باستانی دزفول است که به‌دلیل کشف اشیای مختلف متعلق به دوره‌ی پیش از میلاد مسیح، اهمیت بسیاری دارد. ازاین‌رو، گردشگران پرشماری مشتاق بازدید از آن هستند. «دستی بر ایران» پیشنهاد می‌کند ضمن بازدید از این منطقه و تپه‌های واقع در آن، با مطالعه‌ی این مطالب، درباره‌ی تاریخ ایران بیشتر بدانید.
تپه باستانی چغامیش کجاست؟
این تپه در ۴۰ کیلومتری جنوب شرقی دزفول، در روستایی موسوم به روستای دولتی واقع شده است. موقعیت مکانی دقیق چغامیش را در زیر مشاهده می‌کنید:
پرسش‌های متداول درباره چغامیش
در اینجا پرسش و پاسخ‌هایی مطرح شده‌اند که پیشنهاد می‌کنیم آنها را بررسی کنید. سپس، در صورت داشتن سؤالی دیگر آن را در قسمت دیدگاه‌های همین پست با ما به اشتراک بگذارید. ما در کوتاه‌ترین زمان بدان پاسخ خواهیم داد.
اشیای کشف‌شده از چغامیش متعلق به کدام دورههای تاریخ هستند؟
قدمت این اشیا به هفت‌هزار سال پیش از میلاد مسیح تا زمان شکوفایی تمدن شوش برمی‌گردد.
نخستین یافته‌ی بشری دارای ارزش جهانی از چغامیش کدام است؟
در این منطقه، مهری یافت شده است که یکی از سندهای تاریخ تکامل موسیقی را نشان می‌دهد. این مهر طی گزارش‌هایی، نخستین یافته‌ی بشری دارای ارزش جهانی محسوب می‌شود.
