تمدن باستانی جیرفت در حوزه هلیل‌رود، با برخورداری از هویت مستقل سیاسی، نظامی، اقتصادی و فرهنگی، بخشی از تمدن کهن ایران زمین بوده است. آثار تاریخی و باستانی کشف‌شده در این ناحیه از قدمت ۵هزارساله‌ی این تمدن حکایت دارند که پل ارتباطی بین تمدن عیلام در قسمت غرب و تمدن دره سند در قسمت شرقی آن بوده است.
جیرفت در جنوب شرق کشورمان و از شهرهای استان کرمان است. تپه‌های باستانی جیرفت در حال حاضر از جذاب‌ترین جاهای دیدنی جیرفت به حساب می‌آید که کاوشگران بسیاری را به خود جذب کرده است.
آثار باستانی جیرفت
اکتشافات باستان‌شناسی منطقه جیرفت شامل آثار گوناگونی است؛ ازجمله:
- زیگورات جیرفت: از بزرگ‌ترین سازه‌های مذهبی باستانی که به نظر می‌رسد نیایش‌گاهی برای پرستش خدایان بوده است.
- آثار سفالی: شامل ظروف و دست‌سازه‌های سفالی با طراحی‌های پیچیده و نقوش هنری که مهارت‌های هنری صنعتگران این تمدن را نشان می‌دهند.
- سنگ‌‌نوشته‌ها و گِل‌نوشته‌ها: نوشتارهای اولیه و سمبل‌های یافت‌شده، از مراحل ابتدایی شکل‌گیری زبان و خط در تمدن باستانی جیرفت حکایت دارد.
- مجسمه‌های انسانی و حیوانی: این تندیس‌ها که از سنگ یا سفال ساخته شده‌اند، نمایانگر باورهای دینی و فرهنگی جامعه جیرفت و سبک زندگی مردم آن زمان هستند.
- سفال‌های منقوش: این سفال‌ها دارای نقش‌های هندسی و تصاویری از طبیعت و موجودات زنده‌اند که فرهنگ و هنر جیرفت قدیم را نشان می‌دهند.
کشف آثار تمدن جیرفت
کشف تمدن باستانی جیرفت را باستان‌شناس ایرانی، یوسف مجیدزاده، در سال ۲۰۰۳، با تأکید بر حقایق هنری و معماری این منطقه مطرح کرد. پیش از آن در سال ۱۹۰۰، باستان‌شناسی مجاری به نام آئورل استین (Sir Aurel Stain) به مطالعه و تحقیق در این منطقه پرداخت. پس از او نیز باستان‌شناسان ایرانی و خارجی دیگری به پژوهش درباره این منطقه باستانی پرداختند.
در حال حاضر نیز برخی محققان در حال مطالعه و بررسی‌هایی در این منطقه مشغول‌اند. بر اساس نتایج به‌دست‌آمده، تمدن‌های مناطق اطراف کرمان، سیستان و بلوچستان، ناحیه هلیل‌رود و تپه کُنار صندل در ارتباط با یکدیگر بوده‌اند.
قدیمی‌ترین آثار مکشوفه در جیرفت به بیش از ۷هزار سال پیش مربوط‌اند. دست‌خط و آثار فرهنگی که در منطقه جیرفت در ایران قدیم یافت شده‌اند، نشان می‌دهند تمدن باستانی جیرفت یکی از مراکز مهم تمدن شرق و هم‌دوره با تمدن بین‌النهرین و سومریان بوده است.
یافته‌های تمدن جیرفت و حوزه هلیل‌رود از لحاظ باستان‌شناسی بسیار ارزشمند تلقی می‌شوند؛ به‌طوری که مورخان و محققان نام «بهشت گمشده» بر این منطقه نهاده‌اند.
مهم‌ترین یافته‌های باستان‌شناسی تمدن جیرفت
در حفاری‌ها و اکتشافات باستان‌شناسی که در منطقه جیرفت انجام شده است، تعداد بسیاری ظروف و اشیای قدیمی یافت شده‌اند که همگی غنای فرهنگ و تمدن در این منطقه از ایران قدیم را نشان می‌دهند.
بخش بزرگی از آثار یافت‌شده در این منطقه، ظروف تزئینی با نقوش گل و برجسته‌کاری هستند. در برخی از این ظروف، آثار کنده‌کاری به چشم می‌خورند. برخی از آثار نیز شامل تندیس‌های انسان و جانوران است. جنس آنها نیز از سنگ صابون، مفرغ، چوب، سفال و… هستند. تعدادی از آثار باستانی جیرفت در موزه باستان‌شناسی جیرفت در دیدرس علاقه‌مندان قرار گرفته است.
طرح‌ها و نقش‌های جانوران، وسایل شکار، تزیینات و کنده‌کاری‌ها در آثار باستانی جیرفت، نشان‌دهنده تعامل این تمدن با دیگر تمدن‌های هم‌عصر خود همچون سومریان، تمدن ارته، تمدن بین‌النهرین و عیلام است. در میان این یافته‌ها، آثار عروسک‌سازی، سنگ‌تراشی و مجسمه‌سازی نیز مشاهده شده‌اند.
در کشفیات باستان‌شناسی منطقه جیرفت، بیش از نیمی از محوطه‌های یافت‌شده گورستان هستند. گورهای قدیمی جیرفت قدمتی در حدود ۵هزار سال پیش از میلاد دارند. همچنین، آثار به‌دست‌آمده از این گورستان‌ها نشان می‌دهد مردم ایران قدیم که در این منطقه سکونت داشته‌اند، به زندگی پس از مرگ معتقد بودند؛ به همین دلیل، اشیای باستانی را به همراه مردگان خود، دفن می‌کردند.
زیگورات جیرفت
از دیگر جاذبه‌های تمدن باستانی جیرفت، کشف سازه زیگورات در این منطقه است. زیگورات سازه یا بنای چند‌طبقه‌ای است که آن را از خشت ساخته‌اند. قدمت زیگورات جیرفت به حدود نیمه اول هزاره سوم قبل از میلاد بازمی‌گردد.
فرم سكو، كنگره‌ها، فرورفتگی‌ها و تزيينات به‌کاررفته در زیگورات جیرفت مشخص می‌کند كه اين بنا، از اهميت بسياری برخوردار بوده است. البته اکتشاف تمام بخش‌های بنا کامل نشده است. قسمت‌های اصلی بنا هنوز در زیر خاک مدفون است و باستان‌شناسان برخی از ورودی‌های اصلی آن را نیافته‌اند.
خط تمدن جیرفت
خط کشف‌شده در تپه‌های باستانی جیرفت، با عنوان دبیره جیرفت، کهن‌ترین خط‌نوشته یا دبیره‌ی جهان است که حتی از خط سومری قدیمی‌تر است. با این اکتشاف، برخلاف نگرش پیشین که سومریان را مخترع خط می‌دانستند، مشخص شد که مردمان تمدن جیرفت ایران نخستین پدیدآورندگان خط در جهان بوده‌اند.
خط‌های کشف‌شده در جیرفت به‌صورت اشکال هندسی هستند و خط‌شناسان آن را الفبایی میان خط تصویری و آوانگار می‌دانند. البته تاکنون کارشناسان موفق به خواندن آنها نشده‌اند.
به‌طور کلی، لوح‌های یافت‌شده در تپه‌های باستانی جیرفت شامل دو یا سه نوع نگارش هستند: یکی خط عیلامی است. دیگری حاوی علائمی به‌ظاهر کهن‌تر است و حالت سوم هم سه لوح چندسطری با اشکال هندسی یا آمیخته‌ای از هندسی و خط نیاعیلامی.
پژوهشگران دریافتند که منشأ خط عیلامی باستان یا نیاعیلامی از جیرفت بوده و از آنجا سیستم نوشتاری شکل گرفته و سپس توسعه یافته است. بدین‌ترتیب، تاریخ به‌وجود‌آمدن خط جیرفت و تاریخ مکتوب ایران به هزاره چهارم پیش از میلاد می‌رسد.
تمدن جیرفت، نماد فرهنگ و تمدن ایران قدیم
گنجینه‌های ارزشمند و چشم‌نواز از آثار باستانی و اشیای قدیمی که در تپه باستانی جیرفت به دست آمده‌اند، نماد غنای تمدن و فرهنگ مردم و اساطیر این منطقه از ایران قدیم هستند. مردمی که در جیرفت قدیم، مشهور به دقیانوس، زندگی می‌کرده‌اند، به حیات خود پس از مرگ می‌اندیشیده‌اند و به آن اعتقاد راسخ داشتند. این موضوع از دفن وسایل مردگان همراه با آنان، فهمیده می‌شود.
زیگورات، خط‌نوشته‌ها و اشیای ساخته‌شده با نقوش زیبا و یکتا، نشان‌دهنده حکومت مقتدر پادشاهان آن دوره‌اند که از استقلال فرهنگی و سیاسی و اقتصادی برخوردار بوده‌اند. کشف تمدن باستانی جیرفت این منطقه را یکی از ارزشمندترین مراکز ظهور تمدن‌های بشری در ایران باستان، به جهانیان معرفی کرده است.
گفتنی است منطقه جیرفت در زمان سلسله اتابکان سلجوقی، پایتخت زمستانی شاهان بوده است. آبوهوای مطبوع، تنوع پوشش گیاهی، حاصلخیزی خاک و وجود گونه‌های جانوری این منطقه، دلیل محکمی برای این انتخاب محسوب می‌شود.
جیرفت کجاست؟
جیرفت در جنوب استان کرمان قرار دارد. آبوهوای جیرفت و قرارگیری آن در میان کوهستان و دشت سبب شده که به «هند ایران» شهرت یابد. در زیر موقعیت مکانی جیرفت را مشاهده می‌کنید:
پرسش‌های متداول درباره تمدن باستانی جیرفت
اگر پاسخ پرسش خود را در اینجا پیدا نکردید، در بخش دیدگاه‌های زیر این پست برای ما کامنت بگذارید و سوال‌تان را بپرسید. ما حتما به آن پاسخ خواهیم داد.
چرا جیرفت را بهشت باستان شناسان می‌گویند؟
کشف یک زیگورات و کتیبه‌های آجری با خطی ناشناخته سبب شد تا تاریخ بسیار کهن جیرفت مشخص شود. حجم آثاری که پیش‌بینی می‌شود در زیر خاک باشد و نیز اهمیت آنها در زمینه کمک به کشف ناشناخته‌های آن دوره از فلات ایران، باعث کنجکاوی‌های بسیاری شده است. از زمان این حفاری‌ها به بعد، این شهر به بهشت باستان شناسان معروف شده است.
شهر دقیانوس در کجا قرار دارد؟
در شمال شرقی جیرفت، بخش قدیمی این شهر قرار دارد که به «شهر دقیانوس» معروف است. این منطقه، محل زندگی تمدن ارت بوده است که تبادلات بازرگانی با چین و روم داشتند.
مسجد شهر قدیم جیرفت چند سال قدمت دارد؟
این مسجد یکی از قدیمی‌ترین مساجد ایران است که قدمت آن به حدود 1200 سال پیش باز می‌گردد.
کتیبه‌های کشف شده جیرفت گواه چه هستند؟
برخی کارشناسان معتقدند که نخستین خط جهان متعلق به تمدن جیرفت است؛ زیرا کتیبه‌ها و سنگ‌نبشته‌های کشف‌شده در این منطقه با خطی کتابت شده‌اند که قدمت آن به قبل از کشف خط میخی می‌رسد.
تمدن جیرفت چگونه کشف شد؟
در یکی از مزارع جیرفت، کشاورزی حین شخم‌‌زدن زمین کاسه‌ای قدیمی پیدا می‌کند. به همین دلیل، زمین را بیشتر حفر می‌کند و پس از جست‌وجو، نشانه‌هایی از گورستانی قدیمی می‌یابد. خبر این اکتشاف به کارشناسان باستان‌شناسی می‌رسد. پس از مدتی، عملیات کاوش محوطه تاریخی جیرفت آغاز می‌شود. بدین ترتیب، تمدن کهن جیرفت از خاک پرقدمت ایران سر بر می‌آورد.
متاسفانه بصورت واضح از جواب دادن طفره میرن
جیرفت بخشی از تمدن بین النهرین هستش ولی به هیچ وجه و بصورت عمد به سوالات نوع خط ،زبان، و پادشاهان پاسخ داده نمیشه
درود بر شما دوست گرامی،
تا مدت‌ها تصور می‌شد که جیرفت چهاراه تمدن‌هاست، ولی با یافتن خطی در آنجا که مستقل از خط میخی بود، این عقیده فرصت ظهور یافت که جیرفت مهد تمدنی مجزا از بین‌النهرین بوده است.
بااین وجود، سومریان که کاروان‌های تجاری‌شان را از بین‌النهرین به سمت هند گسیل می‌کردند، باید از استان کرمان و جیرفت می‌گذشتند. به همین دلیل، تعاملی بین این تمدن‌ها وجود داشته است.
ما هم امیدواریم در خصوص گذشتگان‌مان در این بخش از ایران بیشتر پژوهش شود و نتایج آن در اختیار همگان قرار گیرد.
با درودی سرشار از مهری بیکران
در صورت امکان در مورد تمدن جیرفت و نام دودمان شاهنشاهی و اقدامات مهم آنان کتابی به دو زبان فارسی و انگلیسی چاپ نمایید و در اختیار عموم قرارد دهید.
با سپاس بیکران
درود بر شما
از لطف شما سپاسگزاریم. ایکاش انجام این کار مقدور بود. رسالت ما ایجاد علاقه در خوانندگان است تا بیشتر به دنبال شناختن میراث فرهنگی کشورمان باشند.
قطعا متخصصان تاریخ و باستان‌شناسی در این زمینه فعالیت کرده‌اند و کتاب‌های دیگری را منتشر خواهند کرد.