تاریخ پارت ‌‌ها (اشکانیان) در ایران باستان (247 پیش از میلاد تا 224)

با مطالعه مختصرترین متن‌های خلاصه تاریخ ایران می‌توان دریافت که پارت‌ها تلاش کردند تا یک امپراتوری ایرانی شبیه به پادشاهی هخامنشیان بازسازی کنند. اشکانیان از قبیله‏‌ی‌ «پرنی» بودند که در جنوب رود اترک (شمال شرقی ایران امروزی)، نزدیک قوچان زندگی می‏‌کردند. آن‏‌ها نمی‏‌توانستند حاکمیتی خارجی را بر سرزمینشان تحمل کنند؛ درنتیجه، سلوکیان اهل مقدونیه را از این منطقه بیرون راندند.

آن‏‌ها مردمی رزم‌آور و سلحشور بودند که مردن در بستر برایشان ننگ بود. در سوارکاری و تیراندازی چنان چیره‌‏دست بودند که آوازه‌شان به گوش برخی از شاعران رومی مانند ویرژیل و هوراس رسیده بود؛ حتی این شاعران در وصفشان نیز شعر سروده بودند.

یکی از توانمندی‏‌های منحصربه‌‏فرد پارت‏‌ها، تیراندازی در حین سوارکاری بود؛ مهارتی که هراس بر دل هر دشمنی می‌انداخت.

پارتیان مردمانی چادرنشین و چالاک در جنگ بودند که عرصه را بر سلوکیان تنگ کرده بودند.

پارت‌ها از نژاد آریایی بودند و به یکی از زبان‌های ایرانی صحبت می‏‌کردند. آن‏‌ها به آیین زرتشت، آیین رایج آن زمان در شرق ایران اعتقاد داشتند و دوستی قوی و محکمی با شهرنشین‌ها برقرار کرده بودند. از نظر اخلاقی نیز به رفتاری نیک مشهور بودند.

نقشه‌ی ایران در دوره‌ی اشکانیان

آغاز تاریخ پارت‌ ها

پارت‌‏ها در سال 250 پیش از میلاد وارد جلگه‌های حاصلخیز اترک شدند و در آنجا سکونت گزیدند. «اشک» در شهر آساک، حوالی قوچان امروزی، به پادشاهی قوم پارت برگزیده شد. او و «تیرداد» به‏‌همراه پنج تن از یاران نزدیک خود علیه سلوکیان هم‌‏پیمان شدند و خیزشی برای پس‌‏راندن بیگانگان یونانی از ایران‏‌زمین آغاز کردند.

اشک با «سلوکوس دوم» جنگید و او را واداشت تا حکومت جدید پارتی را به رسمیت بشناسد. این سرآغاز چیرگی اشکانیان بر سلوکیان بود.

از آن پس، جانشینان اشک نیز خود را اشک یا «ارشک» لقب می‌دادند و این سنت تا پایان فرمانروایی اشکانیان بر ایران ادامه داشت؛ ازاین‌‏رو دودمان پارتیان به‏‌نام اشکانیان معروف گشت.

حدود سال ۶۴ پیش از میلاد، فرمانروایی سلوکیان آخرین نفس‌‏های خود را در سوریه کشید و محو شد. بعد از آن، پارت‌ها به‌‏عنوان سلسله‌ای محلی در سرزمین پارت، به‏‌مدت تقریباً ۲۰۰ سال بر سر قدرت بودند و حکومتی پادشاهی نیز بنا نهادند.

به‏‌جز روم، تهدید مهم دیگری برای پارت‌ها وجود نداشت. روم نیز نسبت به قدرت جدیدی که در شرق ظهور پیدا کرده بود، محتاط و شگفت‏‌زده و تا حدی ترسیده بود، از حکومتی که سوارکارانش روی اسب تازان، تیر را بر هدف متحرک می‌نشاندند.

پارت‌ها امپراتوری گسترده‏ای در شرق بنا نمودند که از هفت منطقه‌‏ی وسیع و متحد تشکیل شده بود. این هفت منطقه تقریباً به‌‏صورت مستقل توسط یک حاکم محلی اداره می‌‏شد و اتحاد میان آن‌‏ها نوعی ایالت متحد به وجود آورده بود که پایتخت آن تختی در حال حرکت بود. افزون بر این، حاکمان محلی مالک زمین‏‌ها، مزارع، باغ‌‏ها، خزانه‌‏ها و حرم‌‏سراهای بزرگی بودند.

انتخاب پادشاهان اشکانی

در نظام پادشاهی اشکانیان، مجلس مهستان پادشاه را انتخاب می‌کرد. این مجلس از حدود سیصد نفر مرد برگزیده تشکیل می‌شد. شاهان اشکانی بنا به قدرتی که داشتند در انتخاب اعضا و تصمیمات مجلس اعمال نفوذ می‌کردند. قدرت مهستان همیشه یکسان نبود و گاهی، صرفاً به تأییدکننده‌ی نظرات پادشاه تبدیل می‌شد. مجلس مهستان این اختیار را داشت که شاه را به‌‏دلیل ناکارآمدی از تخت فرمانروایی پایین بکشد و دیگری را جایگزین وی نماید.

مهرداد یکم، گسترش قلمروی پارتیان

فرهاد یکم وقتی شایستگی‏‌های برادرش مهرداد را دید، سنت جانشینی پسر به‏‌جای پدر را شکست و برادرش مهرداد یکم، ملقب به ارشک پنجم را به جانشینی خویش برگزید.

مهرداد یکم موفق شد قلمروی پادشاهی اشکانیان را گسترش دهد و آن را از حکومت کوچک محلی به پادشاهی بدل کند. او را مهرداد بزرگ می‌خوانند.

در تاریخ پارت ها، مهرداد یکم، کوروش زمان خود بود. ایران او را به‏‌عنوان قانون‏‌گذاری خردمند گرامی می‌‌‏دارد؛ چراکه سنت‌های تحسین‏‌برانگیز هر ملتی را در قلمروهای خود گستراند. بر اساس سیاست مسامحه، او به گروه‏‌های قومی گوناگون اجازه داد تا تحت ‏حاکمیتش در صلح زندگی کنند. او جنگنده‌‏ای شجاع در میدان جنگ و در عین حال، دوستی مهربان برای یارانش بود. مهرداد یکم تاریخ حکمرانی پارت‏ها بر ایران را وارد مرحله‌ای جدید کرد.

او در کشورگشایی شیوه‌ی جوانمردانه‌ی هخامنشیان پارسی را در پیش گرفت. وقتی شهرهای یونانی را فتح کرد، روی سکه‌ها عبارت «یونان دوست» را حک کرد.

هنگامی که پارتیان «دیمیتریوس دوم» را دست‌‏بسته نزدش آوردند، او به احترام با وی رفتار کرد و حتی دخترش «رزگونه» را به عقد خود درآورد.

مهرداد یکم هوشمندانه به یاد داشت که وام‏دار بزرگانی چون کوروش است. او لقب «شاه شاهان» را زنده کرد. در تصویرش بر سکه‌هایی که از ابتدای پادشاهی او به یادگار مانده بود، مانند باقی شاهان اشکانی، کلاه شهربانی دوره‌ی هخامنشی را بر سر دارد که البته بعدها با دیهیم پادشاهی جایگزین شد. او همچنین در تصاویر روی سکه‌ها با ریش بلند دیده می‌شد. ریش بلند، سنتی هخامنشی بود.

مهرداد اول در شهرهای سلوکیه و هگمتانه و تیسفون اقامتگاه‌‏های شاهی بنا کرد. شهری به‏‌نام «مهرداد کرت» نیز از ساخته‌های عهد اوست.

مهرداد دوم، برقراری ثبات در حکمرانی پارتیان

هنگامی که مهرداد دوم، ارشک نهم، بر تخت نشست و دیهیم پادشاهی را دریافت کرد، قلمروی حکومت اشکانیان دچار هرج‏‌ومرج بود. هجوم دشمنان خارجی و شورشیان داخلی که داعیه‌ی حکومت داشتند، اوضاع را نابسامان کرده بود.

مهرداد دوم چونان داریوش کبیر هخامنشی، کمر به بهبود اوضاع بست؛ دلاورانه رزمید و سرزمین‌‏های اشغال‌‏شده را بازپس‏ گرفت. در زمان او قبیله‌های صحراگرد از شمال بر ایران می‌تاختند، رومی‌ها پیش آمده و با امپراتوری پارت‏‌ها هم‌مرز شده بودند و خیال خام تصرف زمین‏‌های ایران و هند را در سر داشتند.

او تا زمان مرگ پای از رکاب اسب بیرون نکشید و همه‌ی دشمنان را از مرزها عقب نگاهداشت.

مهرداد دوم مانند داریوش کبیر، صلح و نظم را به کشور بازگرداند و یکی پس از دیگری بر مشکلات موجود فائق آمد. او روابط مناسبی با امپراتوری‏‌های چین و روم برقرار کرد.

تلاش‌‏های او موجب شد دوره‌ی پادشاهی‌‏اش ورق شکوهمند و پرافتخاری از تاریخ پارت ها باشد. به‏‌سبب همین اقتدار و کشورداری، به وی لقب «مهرداد بزرگ» دادند. او پادشاهی کم‌نظیر در تاریخ پارت ها و ایران‌‏زمین است.

پایان حکومت پارت ‌ها

اواخر حیات دودمان پارتیان، نبرد بر سر قدرت بین اشراف‌زادگان رواج یافت و برادرکشی شیوه‌ای معمول گشت. شاهان می‌خواستند به هر قیمتی بر سر قدرت بمانند. در یک نمونه، «سورنا» فرمانده‌ لشکر پارت‌ها که موفق شده بود ارتش روم به فرماندهی کراسوس را شکست دهد و به این ترتیب، وفاداری خود را به پادشاه پارت‌ها و خاندان او اثبات کند، به فرمان پادشاه اُرُد به قتل رسید؛ زیرا او از افزایش محبوبیت سورنا می‌‏ترسید.

در آن دوره، ارمنستان به برخی از قسمت‏‌های امپراتوری حمله کرد. روم در مناطق غربی امپراتوری پارت‌ها فشار نظامی ایجاد کرد و آن‏‌قدر به ایران نزدیک شد که به همسایه‏‌ی ایران مبدل گشت و فرات (عراق امروزی) نیز رود مرزی میان این دو کشور شد. ارمنستان هم امپراتوری پارت‌ها و هم امپراتوری رومی‌‏ها را به چالش کشیده بود و هر دو را دچار آشفتگی کرده بود. اولین جنگ میان ایران و روم به‌ناچار اتفاق افتاد و چنین جنگ‏هایی تا پایان حکومت پارت‌ها ادامه یافت.

پدرکشی در میان جانشینان ضعیف پادشاهی پارت‌ها دوباره زنده شد. این امر موجب شد که قدرت مقتدرانه‏‌ی این امپراتوری به‏‌تدریج رو به افول برود و چنان شود که نشستن بر تخت پادشاهی پارت‌ها نیازمند داشتن حمایت از جانب روم باشد.

موقعیت ایران بعدها در ارمنستان قوی‌‏تر شد. «نِرون» این امر را توهینی به حکومت خود انگاشت و به همین دلیل ارتش خود را در مناطقی از ارمنستان مستقر کرد تا دوباره موقعیت حکومت خود را در آن کشور به دست آورند. روم در تلاش خود موفق نبود. وضعیت در ارمنستان نیز آسان نبود و آشفتگی‏‌ها تا پایان حکومت پارت‌ها ادامه پیدا کرد.

دستاوردهای پارت ‌ها

در طول تاریخ پارت‌ها، حاکمان به اهداف متعددی رسیدند. آن‏‌ها توانستند انتقام ایرانیانی را بگیرند که موردحمله‏‌ی اسکندر واقع شده بودند. حاکمان خارجی مجبور شدند کشور را ترک کنند و ایران دوباره قدرت و تسلط خود را بر سرزمین‏‌هایش به دست آورد. آن‏‌ها جلوی هجوم قوم‏‌های بی‏‌تمدنی به‌‏نام «افتالیت» (هون‏‌های سفید) را در مرزهای شرقی امپراتوری خود گرفتند. این امر برای روم و هند نیز مزیت‌‏های بسیاری داشت.

در زمان حکومت پارت‌ها، ایران به‌‏واسطه‏‌ی جاده‌‏ی امنی که بعدها با عنوان «جاده ابریشم» شناخته شد، به راه ارتباطی مهمی میان بازرگانان شرق و غرب تبدیل گشت.

پارت‌ها مجمعی از بزرگان تشکیل دادند و نام آن را «مهستان» گذاشتند. این مجمع درباره‌‏ی موضوعات بسیار جدی نظر نهایی را می‏‌داد. آن‏‌ها با ادیان گوناگون مدارا کردند و به ملّت‏‌هایی که تحت ‏حکومتشان بودند، هیچ دینی را تحمیل نکردند. پارت ها به گسترش آیین زرتشتی در مناطق غربی ایران کمک کردند و حتی دستور گردآوری بخش‌‏هایی از «اوستا»، کتاب مقدس زرتشتیان را دادند.

در ‏حکومت پارت‌ها، آیین میترایی از ایران و از طریق سوریه و آسیای صغیر به روم رسید. در آن دوران، نوآوری‏‌های ایرانیان در حوزه‏‌ی معماری به‌‏عنوان سبک پارتی (ترکیبی از سبک‌‏های یونانی و بین‌‏النهرینی) شناخته شد و به آن سوی مرزهای امپراتوری رفت.

تاریخ پارت ها منبع الهام بعضی از داستان‏‌های اسطوره‏ای و حماسی ملّی ایرانیان بود. داستان‏‌هایی مانند «رستم و اسفندیار» بعدها در پایان حکومت ساسانیان نوشته شد، حتی به مکه و شبه‏‌جزیره‌‏ی عربستان رسید. نظام خطی آرامی شرقی به‏‌عنوان خط رسمی برای استفاده در دربار شناخته می‌شد.

سقوط قدرت اشکانیان

آنچه هفت خاندان پادشاهی را مدتی طولانی متحد نگه داشت، وفاداری آن‌‏ها به اخلاقیات قومی‏‌شان در احترام و بزرگداشت سلسله‌‏مراتب در میان خانواده بود. سرپیچی از این سنت، آن‏‌ها را به‏‌سوی پدرکشی و نیز کشتن بزرگان سوق داد. این امر در نهایت باعث شد که در چهارچوب قدرت پارت‌ها شکاف‌‏هایی اساسی ایجاد شود و موجبات تضعیف اشکانیان را فراهم سازد.

اردشیر پاپکان، حاکم پارس، در مرکز ایران به مخالفت با نظام حکومتی برخاست. او پسر ساسان، موبد بلندپایه‏‌ی زرتشتیان منطقه بود. ظاهراً، موبدان با اردشیر همکاری می‏‌کردند. آن‏‌ها خود را به پادشاهان هخامنشی نسبت می‏‌دادند که پیش از حمله‏‌ی اسکندر در ایران حکومت می‏‌کردند.

ساسانیان به تاریخ پارت ها پایان دادند و نظام حکومتی مرکزی محکم و قدرتمندی بنا کردند. این نظام با شیوه‌ی پارت‌ها در اداره‏‌ی کشور و تقسیم آن میان هفت خاندان تفاوت داشت. آن‏‌ها با گردن‌‏نهادن به سلسله‌‏ی حکومتی توانستند برای مدتی طولانی به حفظ حکومت خود در منطقه ادامه دهند.

تاریخ پارت ‏ها، تاریخ دودمانی جنگ‌آور

تاریخ پارت ها، نقطه‌ی طلایی و درخشانی از مقاومت مردمان ایران‏‌زمین در برابر نیروی غربی و بیگانه بود؛ نیرویی که بیش از دویست سال بر خاکش جولان داده بود. این قوم کوچ‌‏نشین با تکیه بر جنگ‌آوری خود توانست جانشینان اسکندر خون‏‌خوار را از سرزمین خود براند و سنت پادشاهان متمدن هخامنشی را احیا کند.

پرسش‌‏های متداول درباره تاریخ پارت ها

برای پیدا کردن پاسخ سایر سوالهایتان می‌توانید با ما از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست در ارتباط باشید. ما در اسرع وقت به سوال‌های شما پاسخ خواهیم داد.