تاریخ پارت ها زمان حکومت مردمانی رزم‌آور از قبیله‌ی پرنی در شمال شرقی ایران امروزی بود که در آن دوران به‌نام منطقه‌ی پارت شهرت داشت. آنها سلسله‌ی اشکانی را در ایران بنیان نهادند که حدود 471 سال پایدار بود. برای کسب آگاهی از کلیات این حکومت، زمان پیدایش، دوره‌ی اوج حکومت اشکانیان و افول آن بهتر است خلاصه تاریخ ایران را بخوانید. سپس، با خواندن نوشتار حاضر اطلاعاتتان را در این خصوص بیشتر کنید.
نقشه‌ی ایران در دوره‌ی اشکانیان
قلمروی اشکانیان و نقشه‌ی ایران در این دوره به خوبی در تصویر زیر مشخص است:
آغاز تاریخ پارت ها
پارت‌ها در سال 247 پیش از میلاد، وارد جلگه‌های حاصلخیز اترک شدند و در آنجا سکونت گزیدند. «اَشک یا اَرَشک یکم» در شهر آساک، حوالی قوچان امروزی، به پادشاهی قوم پارت برگزیده شد. او و «تیرداد» بههمراه پنج تن از یاران نزدیک خود علیه سلوکیان همپیمان شدند و خیزشی برای پسراندن بیگانگان یونانی از ایرانزمین آغاز کردند.
اشک با «سلوکوس دوم» جنگید و او را واداشت تا حکومت جدید پارتی را به رسمیت بشناسد. این سرآغاز چیرگی اشکانیان بر سلوکیان بود.
از آن پس، جانشینان اشک نیز خود را اشک یا «ارشک» لقب می‌دادند و این سنت تا پایان فرمانروایی اشکانیان بر ایران ادامه داشت؛ ازاینرو دودمان پارتیان به‌نام اشکانیان معروف گشت.
حدود سال ۶۴ پیش از میلاد، فرمانروایی سلوکیان آخرین نفسهای خود را در سوریه کشید و محو شد. بعد از آن، پارت‌ها به‌عنوان سلسله‌ای محلی در سرزمین پارت، به‌مدت تقریباً ۲۰۰ سال بر سر قدرت بودند و حکومتی شاهنشاهی نیز بنا نهادند.
بهجز روم، تهدید مهم دیگری برای پارت‌ها وجود نداشت. روم نیز نسبت به قدرت جدیدی که در شرق ظهور پیدا کرده بود، محتاط و شگفتزده و تا حدی ترسیده بود، از حکومتی که سوارکارانش حین سوارکاری، تیر را بر هدف متحرک می‌نشاندند.
پارت‌ها امپراتوری گستردهای در شرق بنا نمودند که از هفت منطقه‌ی وسیع و متحد تشکیل شده بود. این هفت منطقه تقریباً بهصورت مستقل توسط یک حاکم محلی اداره می‌شد و اتحاد میان آنها نوعی ایالت متحد به وجود آورده بود که پایتخت آن تختی در حال حرکت بود. افزون بر این، حاکمان محلی مالک زمینها، مزارع، باغها، خزانهها و حرمسراهای بزرگی بودند.
پارت ها چه کسانی بودند؟
پارت‌ها از قبیله‌ی «پرنی» بودند که در جنوب رود اترک (شمال شرقی ایران امروزی)، نزدیک قوچان زندگی می‌کردند. آنها نمیتوانستند حاکمیتی خارجی را بر سرزمینشان تحمل کنند؛ درنتیجه، سلوکیان اهل مقدونیه را از این منطقه بیرون راندند.
آنها مردمی رزم‌آور و سلحشور بودند که مردن در بستر برایشان ننگ بود. در سوارکاری و تیراندازی چنان چیرهدست بودند که آوازه‌شان به گوش برخی از شاعران رومی مانند ویرژیل و هوراس رسیده بود؛ حتی این شاعران در وصفشان نیز شعر سروده بودند.
یکی از توانمندیهای منحصربهفرد پارت‌ها، تیراندازی در حین سوارکاری بود؛ مهارتی که هراس بر دل هر دشمنی می‌انداخت.
پارتیان مردمانی چادرنشین و چالاک در جنگ بودند که عرصه را بر سلوکیان تنگ کرده بودند.
نژاد و اصالت پارت ها
پارت‌ها از نژاد آریایی بودند و به یکی از زبان‌های ایرانی صحبت می‌کردند. آنها به آیین زرتشت، آیین رایج آن زمان در شرق ایران اعتقاد داشتند و دوستی قوی و محکمی با شهرنشین‌ها برقرار کرده بودند. از نظر اخلاقی نیز به رفتاری نیک مشهور بودند.
پارت ها در ایران چه حکومتی را تشکیل دادند؟
پارت‌ها حکومت اشکانی را در ایران تشکیل دادند. در واقع، رهبر حکومت پارت، ارشک اول، پس از فتح یکی از مناطق تاریخی ایران باستان به‌نام پارت در شمال شرقی ایران حکومت اشکانی را در آنجا بنیان نهاد. سپس، پارتیان و سایر اقوام ایرانی را با یکدیگر متحد کرد تا علیه سلوکیان، حکومت قدرتمند یونانی که بیشتر قسمت‌های ایران را در دست داشتند، سر به شورش بردارند. در نهایت، بعد از تثبیت حکومت، خود را از تبار هخامنشیان معرفی کرد.
پایتخت پارت ها
در پاسخ به اینکه اولین پایتخت اشکانیان کدام شهر بود، باید به شهر نسا در جنوب شهر عشق‌آباد ترکمنستان امروزی اشاره کنیم. در طی دوره‌های بعدی نیز شهرهای صد دروازه، همدان و تیسفون پایتخت پارت‌ها محسوب می‌شدند. شاید، برایتان جالب باشد که بدانید صد دروازه پایتخت اشکانیان کدام شهر امروزی است؟ این شهر در نزدیکی شهر دامغان در شمال ایران قرار دارد.
پارت ها در کجا ساکن شدند؟
آنها در ابتدا در منطقه‌ای به نام پارت ساکن شدند که در شمال شرقی ایران و جنوب ترکمنستان کنونی قرار داشت و یکی از ساتراپی‌های شاهنشاهی هخامنشی محسوب می‌شد. برای درک بهتر اینکه پارت کجاست، باید بگوییم این منطقه از شمال به کوه‌های کپه‌داغ و از جنوب به دشت کویر یا کویر مرکزی ایران می‌رسید. نام پارت در واقع گویش دیگری از نام پارس است.
پادشاهان این سلسله پس از تثبیت قدرت خود و گسترش قلمرو در شهرهای دیگری نیز ساکن شدند. آنها به‌طور دائم در شهر خاصی ساکن نبودند. به همین دلیل، گاهی پایتخت حکومتشان را نیز تغییر می‌دادند.
نام پادشاه و رهبر پارت ها
ارشک یکم یا اشک یکم نام نخستین پادشاه و رهبر پارت‌ها بود که سلسلسه‌ی اشکانی را در سال‌های بین 247 تا 217 پیش از میلاد مسیح بنیان نهاد. او با شکست حاکم محلی ایالت پارت، آندراگوراس، موفق به پایه‌گذاری حکومت خود شد. این حکومت را بعدها نوه‌ی برادری اشک یکم (مهرداد یکم) به شاهنشاهی تبدیل کرد.
زمان حکومت اشکانیان
پادشاهان اشکانی به‌مدت 471 سال، بر قسمت بزرگی از غرب آسیا و آسیای میانه حکومت کردند. شاهنشاهی آنها از 247 پیش از میلاد تا 224 پس از میلاد، با سیاست صلح، حمله، جنگ و دفاع پایدار بود. در طول این مدت آنها به اقتدار سیاسی و اقتصادی دست یافتند.
آثار باستانی و تاریخی اشکانیان
از دوره‌ی اشکانیان آثار باستانی و تاریخی بسیاری بر جای مانده است که در ادامه به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:
- مجسمه مرد پارتی یا تندیس بزرگ‌زاده‌ی اشکانی (مرد شِمی) واقع در موزه ایران باستان؛
- کتیبه‌ی گلی به دست‌آمده از شهر نسا در نزدیکی عشق‌آباد کشور ترکمنستان کنونی؛
- آتشکده میل اژدها واقع در استان فارس و شهر ممسنی نورآباد؛
- آرامگاه‌ها، نقش برجسته‌ها و کتیبه‌های اشکانیان.
انتخاب پادشاهان اشکانی
در نظام پادشاهی اشکانیان، مجلس مهستان پادشاه را انتخاب می‌کرد. این مجلس از حدود سیصد نفر مرد برگزیده تشکیل می‌شد. شاهان اشکانی بنا به قدرتی که داشتند در انتخاب اعضا و تصمیمات مجلس اعمال نفوذ می‌کردند. قدرت مهستان همیشه یکسان نبود و گاهی، صرفاً به تأییدکننده‌ی نظرات پادشاه تبدیل می‌شد. مجلس مهستان این اختیار را داشت که شاه را بهدلیل ناکارآمدی از تخت فرمانروایی پایین بکشد و دیگری را جایگزین وی نماید.
مهمترین پادشاهان اشکانی به ترتیب
مهمترین پادشاهان حکومت اشکانی مهرداد اول، مهرداد دوم، فرهاد چهارم، بلاش یکم و اردوان پنجم بودند. اوج قدرت سیاسی این حکومت نیز در دوره‌ی پادشاهی مهرداد اول و دوم بود. در ادامه، شرحی از چگونگی حکومت‌داری این پادشاهان ارائه می‌کنیم:
مهرداد یکم، گسترش قلمروی پارتیان
فرهاد یکم وقتی شایستگیهای برادرش مهرداد را دید، سنت جانشینی پسر بهجای پدر را شکست و برادرش مهرداد یکم، ملقب به ارشک پنجم را به جانشینی خویش برگزید. طبق انتظار او، مهرداد یکم موفق شد قلمروی پادشاهی اشکانیان را گسترش دهد و آن را از حکومت کوچک محلی به پادشاهی بدل کند. او را مهرداد بزرگ می‌خوانند.
در تاریخ پارت ها، مهرداد یکم، کوروش زمان خود بود. ایران او را به‌عنوان قانونگذاری خردمند گرامی میدارد؛ چراکه سنت‌های تحسینبرانگیز هر ملتی را در قلمروهای خود گستراند. او بر اساس سیاست مسامحه، به گروههای قومی گوناگون اجازه داد تا تحت حاکمیتش در صلح زندگی کنند. او جنگندهای شجاع در میدان جنگ و در عین حال، دوستی مهربان برای یارانش بود. مهرداد یکم تاریخ حکمرانی پارت‌ها بر ایران را وارد مرحله‌ای جدید کرد.
او در کشورگشایی شیوه‌ی جوانمردانه‌ی هخامنشیان پارسی را در پیش گرفت. وقتی شهرهای یونانی را فتح کرد، روی سکه‌ها عبارت «یونان دوست» را حک کرد.
هنگامی که پارتیان «دیمیتریوس دوم» را دستبسته نزدش آوردند، او به احترام با وی رفتار کرد و حتی دختر دیمتریوس «رزگونه» را به عقد خود درآورد.
مهرداد یکم هوشمندانه به یاد داشت که وامدار بزرگانی چون کوروش است. او لقب «شاه شاهان» را زنده کرد. در تصویرش بر سکه‌هایی که از ابتدای پادشاهی او به یادگار مانده بود، مانند باقی شاهان اشکانی، کلاه شهربانی دوره‌ی هخامنشی را بر سر دارد. البته، این کلاه بعدها با دیهیم پادشاهی جایگزین شد. او همچنین در تصاویر روی سکه‌ها با ریش بلند دیده می‌شد. ریش بلند، سنتی هخامنشی بود.
مهرداد اول در شهرهای سلوکیه و هگمتانه و تیسفون اقامتگاههای شاهی بنا کرد. شهری به‌نام «مهرداد کرت» نیز از ساخته‌های عهد اوست.
مهرداد دوم، برقراری ثبات در حکمرانی پارتیان
هنگامی که مهرداد دوم، ارشک نهم، بر تخت نشست و دیهیم پادشاهی را دریافت کرد، قلمروی حکومت اشکانیان دچار هرجومرج بود. هجوم دشمنان خارجی و شورشیان داخلی که داعیه‌ی حکومت داشتند، اوضاع را نابسامان کرده بود.
اگر تا اینجا مشخص نشده است که مهرداد دوم اشکانی که بود و چه کرد، باید بگوییم او کسی بود که مثل داریوش کبیر هخامنشی، کمر به بهبود اوضاع بست؛ دلاورانه جنگید و سرزمینهای اشغالشده را از دشمنان پس گرفت. در زمان او قبیله‌های صحراگرد از شمال بر ایران می‌تاختند، رومی‌ها پیش آمده و با امپراتوری پارت‌ها هم‌مرز شده بودند و خیال خام تصرف زمینهای ایران و هند را در سر داشتند.
او تا زمان مرگ پای از رکاب اسب بیرون نکشید و همه‌ی دشمنان را از مرزها عقب نگاهداشت.
مهرداد دوم مانند داریوش کبیر، صلح و نظم را به کشور بازگرداند و یکی پس از دیگری بر مشکلات موجود فائق آمد. او روابط مناسبی با امپراتوریهای چین و روم برقرار کرد.
تلاشهای او موجب شد دوره‌ی پادشاهیاش ورق شکوهمند و پرافتخاری از تاریخ پارت ها باشد. بهسبب همین اقتدار و کشورداری، به وی لقب «مهرداد بزرگ» دادند. او پادشاهی کم‌نظیر در تاریخ پارت ها و ایرانزمین است.
فرهاد چهارم
چهاردهمین پادشاه اشکانی که پس از کناره‌گیری پدرش، ارد اول، از سلطنت به تخت شاهی نشست، فرهاد چهارم بود. اولین اقدام او پس از رسیدن به قدرت، از بین بردن برادرانش بود. پس از این اقدام پدرش او را سرزنش کرد و او وحشیانه پدر را نیز به قتل رساند.
گفته می‌شود که تیرداد دوم برای مدت کوتاهی او را از سلطنت برکنار کرد. با این حال، فرهاد چهارم دوباره قدرت خود را بازیافت. پس از بازگشتش به حکومت، امپراتور روم برایش کنیز زیبایی به نام «تئا موزا» فرستاد که بعدها ملکه‌ی اصلی اشکانی و مادر تنها وراث کشور شد و ملکه موزا نام گرفت. او فرهاد چهارم را کشت و با پسرش به صورت مشترک زمام امور کشور را به دست گرفتند.
بلاش یکم
در زمان پادشاهی بلاش یکم کشورمان با مشکلات بسیاری همچون قحطی و خشکسالی و شیوع بیماری‌هایی مثل طاعون و وبا روبرو بود. این پادشاه اشکانی با وجود همه‌ی این مشکلات تلاش کرد که ارمنستان را که در دوران پادشاهی اردوان دوم به رومیان واگذار شده بود، پس بگیرد. با این حال، تلاش او به دلیل مشکلات گفته‌شده و همچنین شورش‌های متعدد علیه او مثل شورش آدیابن بی‌نتیجه بود.
اردوان پنجم، آخرین پادشاه اشکانی
اردوان چهارم که طبق تاریخ‌نگاری کهن او را اردوان پنجم نامیده‌اند، در سال 213 میلادی، با قیام علیه برادرش (بلاش ششم) به حکومت رسید. در واقع، پس از مرگ بلاش پنجم بین پسران او (اردوان چهارم و بلاش ششم) نبردی درگرفت. ابتدا، بلاش ششم به حکومت رسید. سپس، اردوان چهارم علیه برادرش قیام کرد و حکومت را به دست گرفت.
او 12 سال بر ایران حکومت کرد. پس از این مدت، در طی نبرد با ساسانیان در جنگ هرمزدگان از اردشیر بابکان شکست خورد. با این شکست حکومت اشکانی از میان رفت.
دستاوردهای پارت‌ها
در طول تاریخ پارت‌ها، حاکمان به اهداف متعددی رسیدند. آنها توانستند انتقام ایرانیانی را بگیرند که موردحملهی اسکندر واقع شده بودند. حاکمان خارجی مجبور شدند کشور را ترک کنند و ایران دوباره قدرت و تسلط خود را بر سرزمینهایش به دست آورد. آنها جلوی هجوم قومهای بیتمدنی به‌نام «افتالیت» (هونهای سفید) را در مرزهای شرقی امپراتوری خود گرفتند. این امر برای روم و هند نیز مزیتهای بسیاری داشت.
در زمان حکومت پارت‌ها، ایران بهواسطهی جادهی امنی که بعدها با عنوان «جاده ابریشم» شناخته شد، به راه ارتباطی مهمی میان بازرگانان شرق و غرب تبدیل گشت.
پارت‌ها مجمعی از بزرگان تشکیل دادند و نام آن را «مهستان» گذاشتند. این مجمع دربارهی موضوعات بسیار جدی نظر نهایی را میداد. آنها با ادیان گوناگون مدارا کردند و به ملّتهایی که تحت حکومتشان بودند، هیچ دینی را تحمیل نکردند. پارت‌ها به گسترش آیین زرتشتی در مناطق غربی ایران کمک کردند و حتی دستور گردآوری بخشهایی از «اوستا»، کتاب مقدس زرتشتیان را دادند.
در حکومت پارت‌ها، آیین میترایی از ایران و از طریق سوریه و آسیای صغیر به روم رسید. در آن دوران، نوآوریهای ایرانیان در حوزهی معماری به‌عنوان سبک پارتی (ترکیبی از سبکهای یونانی و بینالنهرینی) شناخته شد و به آن سوی مرزهای امپراتوری رفت.
تاریخ پارت ها منبع الهام بعضی از داستانهای اسطورهای و حماسی ملّی ایرانیان بود. داستانهایی مانند «رستم و اسفندیار» بعدها در پایان حکومت ساسانیان نوشته شد، حتی به مکه و شبهجزیرهی عربستان رسید. نظام خطی آرامی شرقی به‌عنوان خط رسمی برای استفاده در دربار شناخته می‌شد.
علل سقوط اشکانیان
آنچه هفت خاندان پادشاهی اشکانی را مدتی طولانی متحد نگه داشت، وفاداری آنها به اخلاقیات قومیشان در احترام و بزرگداشت سلسلهمراتب در میان خانواده بود. سرپیچی از این سنت، آنها را بهسوی پدرکشی و نیز کشتن بزرگان سوق داد. این امر در نهایت باعث شد که در چهارچوب قدرت پارت‌ها شکافهایی اساسی ایجاد شود و موجبات تضعیف اشکانیان را فراهم سازد.
اردشیر پاپکان، حاکم پارس، در مرکز ایران به مخالفت با نظام حکومتی پارتی برخاست. او پسر ساسان، موبد بلندپایهی زرتشتیان منطقه بود. ظاهراً، موبدان با اردشیر همکاری می‌کردند. آنها خود را به پادشاهان هخامنشی نسبت می‌دادند که پیش از حملهی اسکندر در ایران حکومت می‌کردند.
ساسانیان به تاریخ پارت ها پایان دادند و نظام حکومتی مرکزی محکم و قدرتمندی بنا کردند. این نظام با شیوه‌ی پارت‌ها در ادارهی کشور و تقسیم آن میان هفت خاندان تفاوت داشت. آنها با گردننهادن به سلسله‌ی حکومتی توانستند برای مدتی طولانی به حفظ حکومت خود در منطقه ادامه دهند.
پایان حکومت پارت ها
در اواخر حیات دودمان پارتیان، نبرد بر سر قدرت بین اشراف‌زادگان رواج یافت و برادرکشی شیوه‌ای معمول گشت. شاهان می‌خواستند به هر قیمتی بر سر قدرت بمانند. در یک نمونه، «سورنا» فرمانده لشکر پارت‌ها که موفق شده بود ارتش روم به فرماندهی کراسوس را شکست دهد و به این ترتیب، وفاداری خود را به پادشاه پارت‌ها و خاندان او اثبات کند، به فرمان پادشاه اُرُد به قتل رسید؛ زیرا او از افزایش محبوبیت سورنا میترسید.
در آن دوره، ارمنستان به برخی از قسمت‌های امپراتوری حمله کرد. روم در مناطق غربی امپراتوری پارت‌ها فشار نظامی ایجاد کرد و آنقدر به ایران نزدیک شد که به همسایهی ایران مبدل گشت و فرات (عراق امروزی) نیز رود مرزی میان این دو کشور شد. ارمنستان هم امپراتوری پارت‌ها و هم امپراتوری رومی‌ها را به چالش کشیده بود و هر دو را دچار آشفتگی کرده بود. اولین جنگ میان ایران و روم به‌ناچار اتفاق افتاد و چنین جنگهایی تا پایان حکومت پارت‌ها ادامه یافت.
پدرکشی در میان جانشینان ضعیف پادشاهی پارت‌ها دوباره زنده شد. این امر موجب شد که قدرت مقتدرانهی این امپراتوری بهتدریج رو به افول برود و چنان شود که نشستن بر تخت پادشاهی پارت‌ها نیازمند داشتن حمایت از جانب روم باشد.
موقعیت ایران بعدها در ارمنستان قویتر شد. «نِرون» این امر را توهینی به حکومت خود انگاشت و به همین دلیل ارتش خود را در مناطقی از ارمنستان مستقر کرد تا دوباره موقعیت حکومت خود را در آن کشور به دست آورند. روم در تلاش خود موفق نبود. وضعیت در ارمنستان نیز آسان نبود و آشفتگیها تا پایان حکومت پارت‌ها ادامه پیدا کرد.
بازماندگان پارت ها
معرفی یک گروه قومی خاص به‌عنوان بازماندگان پارت ها منطقی نیست، ولی تأثیرات ژنتیکی و فرهنگی آنها را در بین مردم مناطق ایران و کشورهای همسایه به‌وضوح مشاهده می‌کنیم. در واقع، با سقوط اشکانیان، برخی از اشراف و بزرگان پارتی در دستگاه حکومت ساسانیان منصب‌های مهمی را عهده‌دار شدند. تعدادی از قبایل آنها نیز با مهاجرت به مناطق دورافتاده به زندگی خود ادامه دادند. به همین دلیل، تا مدت‌ها پس از سقوط آنها فرهنگ و زبان پارتی در برخی مناطق کشور رواج داشت.
تاریخ پارت ها، تاریخ دودمانی جنگ‌آور
تاریخ پارت ها، نقطه‌ی طلایی و درخشانی از مقاومت مردمان ایرانزمین در برابر نیروی غربی و بیگانه بود؛ نیرویی که بیش از دویست سال بر خاکش جولان داده بود. این قوم کوچ‌نشین با تکیه بر جنگ‌آوری خود توانست جانشینان اسکندر خونخوار را از سرزمین خود براند و سنت پادشاهان متمدن هخامنشی را احیا کند.
پرسشهای متداول درباره تاریخ پارت ها
پرسش و پاسخ‌های زیر را برای افزایش اطلاعاتتان از موضوع متن حاضر بررسی کنید. سپس، برای پیدا کردن پاسخ سایر سوالهایتان با ما از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست در ارتباط باشید. ما در اسرع وقت به سوال‌های شما پاسخ خواهیم داد.
پارت ها چه کسانی بودند و چه حکومتی را تشکیل دادند؟
آنها از اقوام کوچ‌نشین شرق ایران بودند و حکومت اشکانیان را تشکیل دادند.
در دوران کدام پادشاه اشکانی ایران به کشوری قدرتمند تبدیل شد؟
در زمان پادشاهی مهرداد دوم یا مهرداد بزرگ ایران به کشوری قدرتمند تبدیل شد.
پارت‌ها در چه کارهایی ماهر بودند که توانستند رومی‌ها را شکست دهند؟
آنها در فنون جنگی، اسب‌سواری و تیراندازی مهارت داشتند و به واسطه‌ی این مهارت‌ها در بسیاری از جنگ‌های خود با رومی‌ها موفق بودند. آنها همچنین رهبران قوی داشتند که ارتش خود را به‌خوبی سازماندهی و هدایت می‌کردند.
حکومت اشکانیان به دست چه کسی پایان یافت؟
اردشیر بابکان، با شکست اردوان پنجم اشکانی باعث انقراض این حکومت شد.
