تاریخ سفالگری در ایران

هیچ صناعت دست ساخته ای یافت نمی شود که همچون سفال محصول اندیشه بشر و ارزان قیمت باشد و ضمنا ماده اولیه آن نیز به فراوانی در طبیعت موجود باشد. پس از دوره گردآوری غذا، هنگامی که بشر غذا تولید می کرد، نیاز به ذخیره سازی مواد غذایی او را بر آن داشت تا ظرف هایی مانند کوزه های مختلف بسازد. پس، تاریخ سفالگری که از صنایع دستی ایران است، از اینجا آغاز شد.

باستانی ترین تکه سفال یافت شده در ایران متعلق به زمانی حدود 8650 تا 7000 پیش از میلاد مسیح است که در لایه های نوسنگی غارهای بیستون ، هوتو و کمربند کشف گردیده اند. نخستین سفالینه ها آفتاب خشک بودند و هیچ نقش و نگاری نداشتند. بعدها، آنها را در اجاق های خانه ها می پختند.

پس از آن بود که کوزه های 200 در 200 سانتیمتری در هوای آزاد می ساختند و حرارت دهی کوره با سوزاندن تل مدوری از مدفوع خشکانده حیوانات انجام می شد که سطح روی آنها را می پوشاند حاصل این جریان سفالینه های پخته ، نیم پخته و کربنیزه بود.

این کوره ها به تدریج بهبود یافتند و به کوره هایی با کارایی بیشتر مبدل شدند. جریان شکل بخشیدن به گل نیز در اثر فن آوری های بهتر دیگر به جایی رسید که هوا به طور کلی از خمیر خارج می گردید.

نقش های اولیه در تاریخ سفالگری ایران

اولین نقش هایی که بر روی سفالینه ها تصویر شدند، انگاره های هندسی ساده بودند. بعدها، نقش جانوران و گیاهان به شیوه های نقش پرداخته ای بر روی سفالینه تصویر می شدند. به طور کلی، سفالینه ها به رنگ های نخودی، قرمز و خاکستری ساخته می شدند و نقش های روی آنها نیز اغلب قرمز یا سیاه بودند.

در تاریخ سفالگری، احتمالا اولین سفالگرها زنانی بودند که پای اجاق های خانه هایشان با آشپزی می پرداختند. آنها باید اشیای آشپزخانه ای مختلفی مانند ظرف ها و دبه های بزرگ برای ذخیره و توزیع ساخته باشند و نیز اشیای تزیینی و آیینی مانند تندیسک ها جهت تزیین یا مراسم خاصی خلق کرده باشند. این گونه اشیا در بخش های گوناگون ایران یافت شده اند که مربوط به دوره های یکسان یا متفاوت بوده اند. هر دوره ای ویژگی های خاص خود را در سفالگری داشته است.

به سخنی دیگر، شکل ها، اسلوب ها و فن آوری ها با طی سیر تکاملی به جایی رسیده اند که امکان آفرینش کارهای شگفت انگیز هنری فراهم گردیده است.

شکل های باستانی سفال در ایران

به طور کلی ، برخی از شکل های باستانی سفالینه ها از قرار زیر می باشند:

• ظرف های پایه بلند: می توان آنها را میوه خوری یا شیرینی خوری نامید. شکل آنها شبیه پیاله های پلی است که بر روی یک بوق واژگون قرار گرفته باشند.
• جام های پایه دار: از آنها می توان برای مواد غذایی یا نوشیدنی استفاده کرد. شکل آنها مشابه ظرف های پایه بلند می باشد. به عنوان مثال، این جام ها مانند پیاله ها یا بشقاب هایی هستند که بر روی یک یا سه پایه قرار گرفته باشند . گاهی وقت ها پایه ها به صورت سم حیوانات شکل داده شده اند.
• سه پایه ها: شکل آنها مشابه موردهای قبلی است. بخش زیرین آنها به قدح، لاوک، بشقاب و غیره ای می ماند که بر روی پایه هایی به صورت پاهای انسان با حیوانات قرار گرفته باشند.

• ظرف های قوری مانند مسبک: آنها به صورت قوری هایی هستند که دهانه آنها به گونه ای زیبا مسبک شده باشد. برخی از آنها دسته ای کوچک نیز دارند تا بتوان با یک انگشت آنها را برداشت. در برخی موردها، دهانه ظرف شبیه منقار پرندگان ساخته شده است.
• ساغرهای پایه دکمه ای: این ظرف ها در تاریخ سفالگری در ایران برای مراسم هستند که به دقت و با زیبایی خاصی ساخته و تزیین شده اند. شکل آنها مانند جام های مایعات نسبتا بلندی است که در بخش زیرین پایه های دکمه مانندی دارند.
• کوزه های مسافر: زیبایی شکل های این ظرف های استثنایی است. اغلب آنها دارای دو حلقه متصل هستند. یکی در قسمت دهانه ظرف و دیگری در پایین حلقه قبلی و بر روی بخش حجیم تر و قوس دار زیرین ظرف.
• تنگ هایی با اندام فرشته سان: این ظرف های بدنه ای ظریف و شکلی باریک و سطحی بدقت پرداخته شده دارند. این تنگ ها را می توان در زمره ظرف های آیینی محسوب نمود که برخی را به عنوان هدیه به مردگان تقدیم می کردند. بعضی دیگر جهت نوشاندن مایعات خاصی به زنان استفاده می شد تا بتوانند صاحب فرزند شوند. (علت چنین استنتاجی نقطه های برجسته پستانکی شکل روی آنها می باشد.)
• کوزه های کروی شکل: این ظرف ها گردنی کوتاه، دسته ای کوچک و شکلی کروی دارند. برخی دیگر از آنها بیضوی تر یا شلجمی تر می باشند. این کوزه ها از لایه های بسیار نازکی از گل رس ساخته شده اند. ضخامت بعضی از آنها 3 میلی متر است.
• شیرمک های کودکان: این سفالینه های دهانه دار پستانک مانند به صورت کروی یا شلجمی و دسته دار ساخته می شدند. گاهی وقت ها، دسته ها و لوله های کوچک بالایی آنها که تا قعر داخل ظرف امتداد داشت یکی بودند. ضمنا، این شیرمک ها به عنوان هدیه هایی به کودکان مرده نیز تقدیم می شدند.
• پیاله های بز کوهی: این پیاله ها با شکل های استثنایی شان برای مراسم و آیین های خاص به کار می رفتند. به منظور تزیین دسته چنین پیاله هایی، آنها را به شکل سر بز کوهی یا جانوران مشابه آن می ساختند. در چنین ظرف هایی مایع بخصوصی ریخته می شد تا در موقعیت های ویژه ای مانند تبرک ، شفا، جادوگری، تخدیر و سایر منظورها نوشانده شود.
• ظرف های پیمانه ای: برخی از این ظرف ها دسته های کوچک و بعضی از آنها پایه های کوچکی دارند. آنها را می توان به وفور در تپه های باستانی مختلف یافت.
  • دیزی های سفالین: شکل این ظرف ها کروی یا شلجمی است که غالبا یک جفت دسته متقارن در دو سوی گلوگاه آنها نصب شده است. این ظرف ها لبه دار هستند و طوری ساخته شده اند که بتوان آنها را حرارت داد.
• قوری های دسته زنبیلی: این سفالینه ها که در بخش زبرین دارای دسته هستند، برخی از باستانی ترین شکل هایی می باشند که ساخت آنها در ایران معمول بوده است. از این قوری ها برای نگاه داشتن مایعات استفاده می شده است. وجود لوله این قوری ها کمک می کرد تا بتوان مایع درون آنها را براحتی در ظرف دیگری خالی کرد.
• سرمه دان ها: گونه های متعددی از این سفالینه ها وجود دارند. معمولا سه بخش برجسته پایه گونه در زیر آنها تعبیه می شود. سوراخ های ریزی در بخش زیرین آنها وجود دارد که تا قعر ظرف امتداد یافته است. ظاهرا تکه چوبی برای برداشتن سرمه از ظرف و انجام آرایش چشمان به کار می رفته است. اغلب سرمه دان ها در تاریخ سفالگری در ایران، در گورهای زنان یافت شده اند.
• ساغرها : اگر این سفالینه ها پایه داشته باشند، پایه هایشان کوتاه است و دهانه آنها پهن می باشد. بیشتر آنها دسته های کوچکی در نزدیکی بخش زیرین شان دارند.
  • کوزه ها: این سفالینه ها ظرف های بزرگ و حجیمی برای ذخیره سازی مواد غذایی با مایعات می باشند. معمولا کوزه ها بلند و بدون دسته هستند.
• فنجان ها: اگر این سفالینه ها پایه داشته باشند ، پایه هایشان کوتاه است و به زیبایی تزیین شده اند. گل رس به کار رفته در ساخت آنها ظریف و سخت است و عموما براق از کار در آمده است. این ظرف ها چندان تفاوتی با فنجان هایی که ما امروزه از آنها چای یا قهوه می نوشیم ندارند.
• لیوان ها: این سفالینه ها ظروف معمولی نگاهداری مایعات می باشند که برای نوشیدن به کار می روند و بسیار مشابه لیوان هایی می باشند که ما امروزه به طور معمول برای نوشیدن چای، آب و غیره از آنها استفاده می کنیم.
• لاوک ها: در استفاده روزمره ، این سفالینه های به صورت ظرف های بزرگی بودند که ظرف های کوچکتر را در داخل آنها می گذاشتند – چیزی مانند یک جعبه یا قفسه.

از زمانی که چرخ سفالگری اختراع شد (از 5000 تا 4000 پیش از میلاد مسیح)، بسیاری از مقوله های فوق با استفاده از آن ساخته می شدند. اما پیش از آن هنگام ، بشر ناچار بود هر آن چه را که نیاز داشت بدون چرخ بسازد.

تزیین نمودن سفالینه ها به وسیله نقش اندازی های مختلف حاکی از سلیقه های ایرانیان باستان جهت ابراز احساسات، نیازها، آرزوها، تحسین ها و غیره می باشد. در یک کلمه، هنر.

در تاریخ سفالگری، نیاکان ما ساخت سفالینه خاکستری یا سفالینه سیاه را از حدود 3000 سال پیش آغاز کردند. آب را می توانستند تا رسیدن به نقطه جوش در داخل این سفالینه ها حرارت دهند. حبوبات و سایر مواد غذایی را می توانستند در داخل آنها بپزند.

علاوه بر کاربردهای سفالینه های خاکستری ، باید اذعان داشت که تزیین کردن آنها نیز نیازمند فن آوری هایی بود که با فن آوری های مورد استفاده بر روی سفالینه های نخودی و قرمز تفاوت داشت . بنابراین ، یا نقش های برجسته زینت بخش سطح آنها می شد یا این که شکل های جدیدی خلق می گردیدند. علاوه بر این، آجرها، کتیبه ها و غیره نیز از گل رس ساخته می شدند و در زمره اشیایی قرار می گرفتند که همان فن آوری ها در ساخت شان به کار می رفت.

فن آوری های لعاب دهی سفال

در طی هزاره دوم پیش از میلاد مسیح ، لعاب دهی سفالینه ها به رنگ فیروزه ای کم رنگ در عیلام آغاز شد. فن آوری های شیشه گری و لعاب دهی اشیا از عیلامیان به آشوریان انتقال یافت. آجرهای لعاب داری به رنگ های آبی، سبز ، سفید یا ترکیبی از آنها در معبد چغازنبیل یافت شده اند. بعدها ، با همان فن آوری ها، ظرف ها نیز لعاب داده شدند.

پس از آن در طی سلسله های مختلفی که در ایران حکومت کردند، سفالینه هایی ساخته و لعاب داده می شدند. آجرهای لعابدار برای تزیین دیوارهای کاخ های هخامنشی استفاده می شدند. استفاده از ریتون ها در طی حکمرانی پارتیان در ایران رواج بسیار داشت. ريتون ها ظرف هایی بودند که در بخش دهانه خود دارای سر حیوانات (گوسفند، بز، …) بودند و برای ریختن مایعات به درون ظرف های دیگر از آنها استفاده می شد، نه برای نوشیدن مستقیم از آنها.

در طی آن مدت، ظرف های لعابدار بزرگی مانند تابوت ها یا کوزه هایی که کاربرد تابوت داشتند و نیز پیه سوزها ساخته می شدند .

در زمان ساسانیان، فن آوری های لعاب دهی دچار تحولی شگرف شد و بعدها در ظرف های با کیفیت عالی دوره پس از اسلام از آنها استفاده شد.

تاریخ سفالگری در ایران پس از اسلام

بعد از ساسانیان، سفالگران با الهام از مفهوم های قرآنی به کار خود می پرداختند. فن آوری های تزیینی زرین فام کاری و مینا کاری به فن آوری های پیشین افزوده گردیدند. سنت های موروثی سلسله های قبلی (هخامنشیان، پارتیان و ساسانیان) در آفرینش شکل های متنوع جانوران سه بعدی افسانه ای و اسطوره ای به عنوان الگوهایی جهت هنرمندان اوایل دوره پس از اسلام به کار گرفته شدند.

در زمان سامانیان، ایرانیان همچون در بسیاری از زمینه های هنری ، احیای سنت های قدیمی شان را در سفالگری نیز پس از سده های ممنوعیت اعمالی حاکمان عرب آغاز نمودند. آنها کار تزیین سفالینه ها و سرامیک ها را با جمله های زیبا و متواضعانه ای آغاز کردند که در قالب خوشنویسی برای استفاده کنندگان از اشیا طلب برکت می نمودند. در ضمن، صحنه های داستان های کهن مانند خسرو و شیرین، بیژن و منیژه و غیره را برروی ظرف ها تصویر می کردند.

دوره سلجوقیان

در خلال دوره سلجوقیان، علاوه بر فن آوری های پیشین، سفالینه های قالب کاری شده نیز بدون لعاب دهی ساخته می شدند. ضمنا، در آن حدود از انگاره های جانوران و خوشنویسی هم برای تزیین اشیای خود بهره می جستند.

دوره ایلخانیان

پس از تهاجم مغولان، سبک جدیدی برای تزیین سفالینه ها مورد استفاده قرار می گرفت که عبارت بود از نقاشی زیر لعاب به رنگ های سیاه و آبی. هنرمندان دست به کار آرایه های برجسته نیز شدند و این خود مبدل به اسلوبی کاملا متداول گشت.

دوره تیموریان

هم زمان با حکمرانی تیموریان در ایران، نفوذ هنر چینی در سفالگری ادامه یافت. به عنوان مثال، ترکیب های طوماری زیر لعاب سبز یا آبی متداول شد. هنرمندان تولید کاشی های لعابدار را در مقیاس بزرگ تری ادامه دادند. تاریخ سفالگری در این مقطع، شاهد بن مایه های چینی مانند اژدها، نیز وارد هنر ایرانی گردید.

دوره صفویه

در طی دوره صفویه، سفالینه های خاصی ساخته شدند که تزئینات آنها را مینیاتور ها، نقش های فرش و نقش های منسوجات تشکیل می دادند. تقلید از ظرف های چینی ساخت چین منتج به تولید مواد با کیفیت بهتر و محصول هایی بهتر از جنس های ساخت چین شد. ضمنا، انواع ظرف های هنرمندانه نیز ساخته شدند. کاشی کاری شکوفا گشت و مسجدها و ساختمان های مشابه آنها مزین به تعداد زیادی از نمونه های این هنر گردیدند.

فن آوری نوین در عرصه سفالگری

پس از دوره صفویه، تاریخ سفالگری به علت تجارت با اروپا و واردات تعداد زیادی سرامیک و ظرف های چینی شروع به زوال کرد. امروزه روش های صنعتی شده تولید ظرف های سفال ، سرامیک و چینی پدید آمده اند و علم به رشد دانش فنی در این زمینه کمک نموده است. اما این زمینه دیگر هنر نیست.

خوشبختانه ، هنوز کارگاههایی سنتی وجود دارند که مشغول به کارند و امروزه علاقمندی مردم نسبت به این گونه محصول ها رو به افزایش است.

پرسش‌های متداول درباره سفالگری در ایران

برای فهم بهتر موضوع، پرسش و پاسخ‌هایی طرح کرده‌ایم. افزون بر این‌ها، شما می‌توانید سایر سؤال‌هایتان را در بخش دیدگاه‌های همین پست با ما در میان بگذارید. ما در کوتاه‌ترین زمان به آن‌ها پاسخ خواهیم داد.