کریم خان زند پایه‌گذار سلسله زندیه، فردی بود که پس از قتل نادرشاه افشار، برگی جدید در تاریخ ایران گشود. او با سلطنت خود، تاریخ زندیان را آغاز کرد و حدود ۴۵ سال بر نواحی مختلف ایران حکومت کرد. در دوره‌ی کوتاه حکومت زندیان تا حدی، ثبات و آرامش به مرزهای کشور بازگشت. با اینکه حکومت زندیه فقط تا روی‌کار‌آمدن قاجارها دوام یافت، این دودمان به رهبری کریمخان زند که خود را وکیل الرعایا نام نهاده بود، توانستند پس از ۱۶ سال مبارزه، بخش‌های مختلف کشور را در اختیار بگیرند. برای آشنایی بیشتر با وقایع مهم دوران حکومت زندیه، خواندن نوشتار پیش رو را توصیه می‌کنیم.
نقش کریمخان در تاریخ زندیان
کریمخان پادشاه سلسله زندیه از طایفه زند و از سرداران سپاه نادرشاه افشار بود. او که اصالتاً لر بود و پیشینه‌اش به قبایل لک و لر برمی‌گشت، در جنگ‌های بسیاری علیه عثمانی‌ها جنگیده بود و فردی بادرایت و بلندنظر شناخته می‌شد. زمانی که نادرشاه به قتل رسید، سراسر کشور را هرج‌ومرج فراگرفت. بسیاری از فرماندهان سپاه نادرشاه دست به شورش زدند. اما کریم خان برای جلوگیری از فروپاشی کشور، هنگامی که از جنگ با عثمانی‌ها بازگشت، کمک کرد تا شاه اسماعیل سوم قدرت را به دست گیرد و بر مسند پادشاهی بنشیند.
پیش از این کار، او با دو خان بختیاری به نام‌های ابوالفتح‌خان (حاکم اصفهان) و علی‌مردان‌خان متحد شد و آنها پیمان بستند علیه شاه اقدامی انجام ندهند. در این میان، علی‌مردان‌خان نایب‌السطنه و کریمخان فرمانده‌ی کل سپاه شد.
پس از بستن پیمان، کریمخان زند به نواحی غربی ایران رفت و مشغول جنگ‌های مختلف شد. علی‌مردان‌خان در غیبت او از فرصت استفاده کرد و ابوالفتح‌خان را کشت و عمویش را به جای او نشاند. او خود را شاه ایران می‌دانست. با رسیدن این خبر به کریمخان او در پی جنگ با علی‌مردان‌خان برآمد و با سپاه خود، اصفهان را تصرف کرد. علی‌مردان‌خان نیز که شیراز را در تصرف خود داشت، برای مقابله با کریمخان به طرف اصفهان حرکت کرد؛ اما این بار پیروزی با کریم خان بود. بعد از این پیروزی، برخی ایل‌ها به کریم خان کمک کردند تا حکومت خود را شکل دهد.
او پس از شانزده سال مبارزه با رقیبان خود، سرزمین‌های مرکزی، شمالی، غربی و جنوبی ایران را به دست آورد. برادرش، صادق‌خان نیز با جداکردن بصره از حکومت عثمانی باعث شد ایران بر سراسر اروندرود، بحرین و جزایر جنوبی خلیج فارس نفوذ پیدا کند.
کریم خان در اوج حکومت خود تقریباً بر تمام ایران مسلط شده بود؛ اما از تاج‌گذاری صرف‌نظر کرد. او با هدف خدمت به مردم، خود را وکیل الرعایا نام نهاد. در ابتدا، پایتخت موقت کریم خان در شهر ملایر بود؛ اما پس از جنگ‌های پی‌درپی و مسلط‌شدن بر کل کشور، شیراز را پایتخت حکومتش قرار داد. زمانی که نادرشاه شورش‌ها را سرکوب کرد، شاهرخ شاه یکی از بازمانده‌های افشاریه هنوز خود را پادشاه می‌دانست. کریمخان فرمانروایی خراسان را به دست شاهرخ سپرد. این بزرگ‌منشی او باعث شد وحدت ملی در کشور حفظ شود و مردم بتوانند چند سالی را در آرامش زندگی کنند.
در دوران حکومت کریم خان زند در شیراز بناهای بسیار باشکوهی ساخته شدند که امروزه هم جزو آثار مهم تاریخی کشورمان محسوب می‌شوند. ارگ کریم خان، حمام و بازار وکیل جزو آثار به‌جامانده از تاریخ زندیان هستند. مسجد وکیل نیز یکی از شاهکارهای دوران حکومت زندیه است. کریم خان فردی شوخ‌طبع و محترم بود که با حکمرانان و فضلای کشور به‌دور از اعتقادات خرافی و تعصبات مذهبی رفتار می‌کرد. او مانند پدری مهربان بین همه عدالت را برقرار کرد و در دوران حکومت خود، کشور را به رشد و شکوفایی رساند.
دستاوردهای کریم خان زند بعد از پادشاهی
کریمخان زند فرزند اینقان خان، ایلخانی از سرلشکران نادرشاه افشار بود. او پس از به‌دست‌گرفتن قدرت، با درایت و مدیریت درست، برای آبادانی ایران تلاش می‌کرد. او حتی لقب پادشاه را نیز برای خود انتخاب نکرد و لقب وکیل‌الرعایا را برای خدمت به مردم برگزید. بسیاری معتقدند پس از حمله اعراب به کشورمان، وکیل‌الرعایا نیکوترین فرمانروای ایران بود که با همه با احترام برخورد می‌کرد.
دستاوردهای تاریخ زندیان در دوران حکومت کوتاهشان بر ایران درخور توجه هستند:
- کریمخان بخش‌های شمالی، مرکزی، غربی و حتی جنوب ایران را تحت نظارت و حکومت خود درآورد؛
- او در طی ۱۶ سال مبارزه‌ی دائمی، آزادخان افغان و محمدحسن‌خان قاجار را شکست داد و خود به‌عنوان حاکم بلامنازع تمام بخش‌های جنوبی، غربی و مرکزی ایران شناخته شد.
- در دوران حکومت کریم خان، نفوذ مرزهای ایران به جزایر جنوبی ایران، بحرین و سراسر اروندرود رسید.
وکیل الرعایا معتقد بود که انگلیسی‌ها نقشه خوبی برای ایران ندارند و قصد آنها از نزدیکی به ایرانیان تبدیل‌کردن کشور به مستعمره‌ای مانند هندوستان است.
فرمانروایان بعد از کریم خان زند
تعداد فرمانروایان تاریخ زندیان بعد از کریم خان زیاد نبود. زیرا پس از مرگ کریم خان، هرج‌ومرج‌های بسیاری در کشور رخ داد و جانشینان او برای کسب قدرت به جان یکدیگر افتادند. همین اختلاف‌ها باعث قدرت‌گرفتن دودمان قاجار به‌خصوص آغامحمدخان شد. او درنهایت توانست آخرین فرمانروای زندیان را به قتل برساند و خودش بر تخت پادشاهی بنشیند. فرمانروایان بعد از کریم خان زند عبارت‌اند از:
ابوالفتح خان
کریم خان زند به مدت ۳۰ سال بر کشور حکومت کرد. او که بنیان‌گذار سلسله زندیه بود، پس از خود، قدرت را به دست پسرش، ابوالفتح‌خان داد. اما قدرت اصلی در اختیار زکی‌خان زند بود. ابوالفتح‌خان فقط به مدت ۳ ماه بر تخت پادشاهی نشست.
محمدعلی خان زند
به مدت ۳ ماه نیز محمد‌علی‌خان به‌عنوان حاکم انتخاب شد. اما همچنان قدرت در دست زکی‌خان بود.
صادق خان زند
برادر تنی کریمخان زند به نام صادق‌خان، به مدت ۲ سال و ۵ ماه بر کشور فرمانروایی کرد. صادق‌خان زند در دوران حکومت خود، توانست شهر بصره را از دست حکمرانان عثمانی دربیاورد و این شهر را ضمیمه‌ی خاک ایران کند. البته ۳ سال بعد، عثمانی‌ها به‌راحتی بصره را از دست ما درآوردند.
علی مراد خان زند
فرمانروایی علی‌مرادخان زند، خواهرزاده زکی‌خان و خواهرزاده ناتنی کریمخان، به مدت ۳ سال به طول انجامید. او در دوران حکومت خود اصفهان را به‌عنوان پایتخت انتخاب کرد.
جعفر خان زند
پسر صادق‌خان، یعنی برادرزاده‌ی کریمخان، جعفرخان زند نام داشت. او به مدت ۴ سال برای فرمانروایی انتخاب شد. در دوران حکومت جعفرخان، دوباره شیراز به پایتختی برگزیده شد.
لطفعلی خان زند
پسر جعفرخان زند یعنی لطفعلی‌خان، آخرین پادشاه سلسله زندیه بود که مدت ۶ سال حکومت کرد. لطفعلی‌خان زند کرمان را محل پایتخت خود قرار داد.
پایان تاریخ زندیان
اگرچه دوره‌ی حکومت زندیان کوتاه است، فراز و نشیب‌های بسیاری دارد. روابط ایران در زمان زندیه با کشورهای خارجی دوستانه بود. زندیان با کشور انگلستان پیوندهای بازرگانی داشتند؛ اما اجازه‌ی استعمار ایران را به انگلیسی‌ها ندادند. وضعیت مردم در زمان پادشاهی کریمخان نسبت به سلسله‌های قبلی بهتر شده بود. زیرا او مردی ساده‌زیست بود و بیشتر دارایی‌های کشور را برای آسایش و شادی مردم خرج می‌کرد.
یکی از اتفاقات مهمی که در دوران حکومت کریمخان و تاریخ زندیان در ایران روی داد، همه‌گیری بیماری طاعون بود که باعث از‌بین‌رفتن ۲میلیون ایرانی شد. پس از مرگ کریمخان زند، اوضاع مردم به‌خوبی دوران حکومت وکیل الرعایا نبود. زمزمه‌های پایان حکومت آرام‌آرام به گوش می‌رسید. در زمان حکومت آخرین پادشاه زندیان یعنی لطفعلی‌خان، قاجارها ادعای قدرت می‌کردند و هرج‌ومرج و بی‌نظمی در کشور به راه انداخته بودند.
آغامحمدخان قاجار نیز توانست لطفعلی‌خان زند را به قتل برساند. البته این شاه نگون‌بخت قبل از مرگ، بسیار شکنجه شد و آزار و اذیت دید. آغامحمدخان که در کودکی به‌دستور کریمخان اخته شده بود، پس از یک ماه شکنجه‌ی لطفعلی‌خان زند و کورکردن او، دستور داد خانواده و زن و بچه‌های او را نیز شکنجه و تحقیر کنند. درنهایت، خودش توانست قدرت را به دست بگیرد و همه‌ی شاهزادگان سلسله زندیه را قلع‌وقمع کند. به این ترتیب، انتقامش را گرفت و با پایان‌دادن به حکومت زندیان، دوره تاریخی قاجاریه را آغاز کرد.
نقشه ایران در دوره زندیه
قلمروی کشورمان در طول دوره‌های مختلف دستخوش تغییرات فراوانی شده و نقشه ایران نیز تغییرات زیادی به خود دیده است. برای مثال، با نگاهی به نقشه ایران در دوره زندیه، متوجه می‌شویم که استان‌های خراسان و سیستان و بلوچستان کنونی جزو قلمروی زندیان نبوده‌اند.
در واقع، پس از فروپاشی سلسله‌ی افشاریان، کریمخان خان زند توانست جنوب و مرکز ایران را در سلطه‌ی خود آورد. سپس، به گسترش قلمروی تحت حکومت خود پرداخت و تمامی شهرهای ایران معاصر را به‌جز خراسان و سیستان و بلوچستان، به دست آورد. در آن دوران، برخی از خان‌های زندیه به‌طور خودمختار بر سرزمین‌های ارمنستان، آذربایجان و گرجستان کنونی حکمرانی می‌کردند. بنابراین، این مناطق نیز جزو نقشه ایران در دوره‌ی زندیه بود.
در دوره‌ای نیز صادق‌خان زند، برادر کریمخان، توانست با حمله به قلمروی عثمانی، بصره را تصرف و به خاک ایران اضافه کند. بدین ترتیب، ایران بر سراسر اروندرود تسلط یافت. البته، چندی نگذشت که عثمانیان بصره را پس گرفتند.
گذشته از آن، آل مذکور نیز خاندانی بودند که از جانب زندیان بر جزیره‌ی بحرین حکومت می‌کردند و این جزیره نیز بخشی از نقشه ایران در دوره زندیه محسوب می‌شود.
کلام پایانی
«دستی بر ایران» مطالب گوناگونی در زمینه‌ی تاریخ ایران پیش روی علاقه‌مندان قرار داده است. در این نوشتار نیز وقایع مهم تاریخ زندیان و فرمانروایان این سلسله بررسی شده‌اند. کریم خان زند، بنیان‌گذار سلسله زندیه، در شهر شیراز حکومت می‌کرد. او فردی ساده‌زیست، عادل و مهربان بود و لقب وکیل‌الرعایا را برای خود برگزید. زندیان فقط ۴۵ سال بر ایران حکومت کردند. اما در طی دوران حکومت کریم خان و جانشینانش، شهر شیراز شاهد آبادانی‌های بسیار بود و کشور ازنظر سیاسی و اقتصادی رونق مناسبی پیدا کرد. امروزه نیز گردشگران در سفر به شیراز به تماشای آثار تاریخی برجای‌مانده از حکومت زندیان می‌روند.
