تاریخ زندیان، اصلاحات و آرامش (از ۱۷۵۱ تا ۱۷۹۴ میلادی)

کریم خان زند پایه‌گذار سلسله زندیه، فردی بود که پس از قتل نادرشاه افشار برگ جدیدی در تاریخ ایران باز کرد. او با سلطنت خود تاریخ زندیان را آغاز نمود و توانست مدتی کوتاه حدود ۴۵ سال بر نواحی مختلف ایران حکومت کند و تا حدی ثبات و آرامش را به مرزهای کشور بازگرداند. درست است که حکومت کریم خان فقط تا روی کار آمدن قاجارها ادامه داشت. اما این دودمان به رهبری کریم خان زند که خود را وکیل الرعایا نام نهاده بود، توانستند بعد از ۱۶ سال مبارزه بخش‌های مختلف کشور را در اختیار بگیرند.

نقشه ایران در دوره زندیه

قلمروی کشورمان در طول دوره‌های مختلف دستخوش تغییرات زیادی شده و نقشه ایران نیز تغییرات زیادی به خود دیده است. برای مثال، با نگاهی به نقشه ایران در دوره‌ی زندیه، متوجه می‌شویم که استان‌های خراسان و سیستان و بلوچستان کنونی جزئی از قلمروی زندیان نبوده‌اند.

در واقع، بعد از فروپاشی سلسله‌ی افشاریان، کریم‌خان خان زند توانست جنوب و مرکز ایران را تحت سلطه‌ی خود درآورد. سپس، به گسترش قلمروی تحت حکومت خود پرداخت و تمامی شهرهای ایران معاصر را به جز خراسان و سیستان‌وبلوچستان به دست آورد. در آن دوران، برخی از خان‌های دوره‌ی زندیه به طور خودمختار بر سرزمین‌های ارمنستان، آذربایجان و گرجستان کنونی حکمرانی می‌کردند. بنابراین، این مناطق نیز جزئی از نقشه ایران در دوره‌ی زندیه بود.

در طی دوره‌ای برادر کریم خان زند (صادق خان زند) نیز توانست با حمله به قلمروی عثمانی، بصره را تصرف و به قلمروی حکومت ایران اضافه کند. بدین ترتیب، ایران بر سراسر اروند رود تسلط یافته بود. البته، چندی نگذشت که عثمانیان بصره را پس گرفتند.

گذشته از آن، آل مذکور نیز خاندانی بودند که از جانب زندیان بر جزیره‌ی بحرین حکومت می‌کردند و این جزیره نیز بخشی از نقشه ایران در دوره زندیه قرار گرفت.

نقش کریم خان در تاریخ زندیان

کریم خان پادشاه سلسله زندیه از طایفه زند بود و پس از قتل نادرشاه افشار به‌عنوان یکی از سرداران گمنام در سپاه او خدمت می‌کرد. او که در جنگ‌های بسیاری علیه عثمانی‌ها جنگیده بود، فردی با درایت و بلندنظر بود؛ اصالتاً لر بود و پیشینه او به قبایل لک و لر برمی‌گشت. زمانی که نادرشاه به قتل رسید، سراسر کشور را هرج‌ومرج فراگرفت. بسیاری از فرماندهان سپاه نادرشاه دست به شورش زدند. اما کریم خان برای جلوگیری از فروپاشی کشور هنگامی که از جنگ با عثمانی‌ها بازگشت، کمک کرد تا شاه اسماعیل سوم به‌عنوان پادشاه بر مسند قدرت بنشیند.

او خود را وکیل الرعایا نام نهاد و تصمیم گرفت به مردم خدمت کند. در ابتدا پایتخت موقت کریم خان در شهر ملایر بود، اما پس از جنگ‌های پی‌درپی و مسلط شدن بر کل کشور، شیراز را به‌عنوان پایتخت انتخاب کرد. زمانی که نادرشاه شورش‌ها را سرکوب کرد، شاهرخ شاه یکی از بازمانده‌های افشاریه هنوز خود را پادشاه می‌دانست. او فرمانروایی خراسان را به دست شاهرخ سپرد. این بزرگ‌منشی کریم خان باعث شد تا وحدت ملی در کشور حفظ شود و مردم بتوانند چند سالی را در آرامش زندگی کنند.

در دوران حکومت کریم خان زند در شیراز بناهای بسیار باشکوهی ساخته شدند که امروزه هم جزو آثار مهم تاریخی کشورمان محسوب می‌شوند. ارگ کریم خان، حمام و بازار وکیل جزو آثار به‌جامانده از آن دوران هستند. مسجد وکیل نیز یکی از شاهکارهای دوران حکومت زندیه است. کریم خان فردی شوخ‌طبع و محترم بود که با حکمرانان و فضلای کشور به‌دور از اعتقادات خرافی و تعصبات مذهبی رفتار می‌کرد. او مانند پدری مهربان بین همه عدالت را برقرار کرده بود و توانست در دوران حکومت خود کشور را به رشد و شکوفایی برساند.

دستاوردهای کریم خان زند بعد از پادشاهی

کریم خان زند فرزند اینقان خان، یک ایلخان بود. او که جزو سرلشکران نادرشاه افشار بود، پس از به دست گرفتن قدرت با درایت و مدیریت بالایی که داشت برای آبادانی ایران تلاش می‌کرد. او حتی لقب پادشاه را نیز برای خود انتخاب نکرد و لقب وکیل الرعایا را برای خدمت مردم انتخاب کرده بود. بسیاری معتقدند بعد از حمله اعراب به کشورمان، وکیل الرعایا نیکوترین فرمانروای ایران بود و با همه با احترام برخورد می‌کرد. دستاوردهای کریم خان زند در دوران حکومت کوتاهش بر ایران قابل‌توجه هستند:

• کریم خان توانست بخش‌های شمالی، مرکزی، غربی و حتی جنوب ایران را تحت نظارت و حکومت خود درآورد.
• کریم خان در طی ۱۶ سال مبارزه دائمی خود توانست آزاد خان افغان و محمد حسن خان قاجار را شکست دهد و خود به‌عنوان حاکم بلامنازع تمام بخش‌های جنوبی، غربی و مرکزی ایران شناخته شود.
• در دوران حکومت کریم خان، نفوذ مرزهای ایران به جزایر جنوبی ایران، بحرین و سراسر اروندرود رسید.

وکیل الرعایا معتقد بود که انگلیسی‌ها نقشه خوبی برای ایران ندارند و قصد آن‌ها از نزدیکی به ایرانیان تبدیل کردن کشور به یک مستعمره دیگر مانند هندوستان است. صادق خان زند یکی از برادران کریم خان نیز در سال توانست شهر بصره را از دست حکمرانان عثمانی دربیاورد و این شهر را نیز ضمیمه خاک ایران کند.

فرمانروایان بعد از کریم خان زند

فرمانروایان زند بعد از کریم خان زیاد نبودند. زیرا پس از مرگ کریم خان، هرج‌ومرج‌های بسیاری در کشور رخ داد و جانشینان او برای به دست آوردن قدرت به جان یکدیگر افتادند. همین هرج‌ومرج‌ها باعث قدرت گرفتن دودمان قاجار به‌خصوص آقا محمد خان شد. او درنهایت توانست آخرین فرمانروای زندیان را به قتل برساند و خودش بر تخت پادشاهی بنشیند. فرمانروایان بعد از کریم خان زند عبارت‌اند از:

ابوالفتح خان

کریم خان زند به مدت ۳۰ سال بر کشور حکومت کرد. او که بنیان‌گذار سلسله زندیه بود بعد از خود قدرت را به دست ابوالفضل خان پسرش داد. اما قدرت اصلی در اختیار زکی خان زند بود. ابوالفتح خان فقط به مدت سه ماه بر تخت پادشاهی نشست.

محمد علی خان زند

محمد علی خان نیز به مدت سه ماه به‌عنوان حاکم انتخاب شد. اما همچنان قدرت در دست زکی خان بود.

صادق خان زند

صادق خان برادر تنی کریم خان زند به مدت دو سال و ۵ ماه به‌عنوان فرمانروا انتخاب شد. در دوران حکومت صادق خان بود که بصره به تصرف سلسله زندیه درآمد. البته سه سال بعد مجدداً عثمانی‌ها خیلی راحت توانستند بصره را از دست ما دربیاورند.

علی مراد خان زند

فرمانروایی علی مراد خان زند خواهرزاده زکی خان و خواهرزاده ناتنی کریم خان به مدت ۳ سال پادشاه شد. او در دوران حکومت خود اصفهان را به‌عنوان پایتخت انتخاب کرد.

جعفر خان زند

جعفر خان پسر صادق خان، یعنی پسر برادر کریم خان زند بود. او به مدت ۴ سال به‌عنوان فرمانروا انتخاب شد. در دوران حکومت جعفرخان مجدداً شیراز به‌عنوان پایتخت برگزیده شد.

لطفعلی خان زند

پسر جعفرخان زند یعنی لطفعلی خان، آخرین پادشاه سلسله زندیه به مدت ۶ سال حکومت کرد. لطفعلی خان زند کرمان را به‌عنوان پایتخت خود انتخاب نمود.

پایان تاریخ زندیان

تاریخ زندیان اگرچه کوتاه است، اما فراز و نشیب‌های بسیاری دارد. روابط ایران در زمان زندیه با کشورهای خارجی دوستانه بود. زندیان با کشور انگلستان پیوندهای بازرگانی داشتند، اما اجازه استعمار ایران به انگلیسی‌ها را ندادند. وضعیت مردم در زمان پادشاهی کریم خان نسبت به سلسله‌های قبلی بهتر شده بود. زیرا کریم خان خودش مردی ساده‌زیست بود و بیشتر دارایی‌های کشور را برای آسایش و شادی مردم خرج می‌کرد.

یکی از اتفاقات مهمی که در دوران حکومت کریم خان و زندیه در ایران روی داد، همه‌گیری بیماری طاعون بود که باعث از بین رفتن ۲ میلیون نفر ایرانی شد. بعد از مرگ کریم خان زند اوضاع مردم به‌خوبی دوران حکومت وکیل الرعایا نبود. زمزمه‌های پایان حکومت آرام‌آرام به گوش می‌رسید. در زمان حکومت آخرین پادشاه زندیان یعنی لطفعلی خان، قاجارها ادعای قدرت می‌کردند و هرج‌ومرج و بی‌نظمی در کشور به راه انداخته بودند.

آقا محمد خان نیز توانست لطفعلی‌خان زند را به قتل برساند. البته این شاه نگون‌بخت قبل از مرگ بسیار شکنجه شد و مورد آزار و اذیت قرار گرفت. آقا محمد خان که در کودکی توسط کریم خان اخته شده بود، پس از یک ماه شکنجه و کور کردن لطفعلی خان زند، دستور داد خانواده او مانند زن و بچه‌ها را نیز شکنجه و تحقیر کنند. درنهایت، خودش توانست قدرت را به دست بگیرد و تمام شاهزادگان سلسله زندیه را قلع‌وقمع کند. به این ترتیب، انتقامش را گرفت و با پایان دادن به حکومت زندیان، دوره تاریخی قاجاریه را آغاز کرد.

کلام پایانی

در بالا به بررسی وقایع مهم تاریخ زندیان و فرمانروایان این سلسله پرداختیم. کریم خان زند، بنیان‌گذار سلسله زندیه، در شهر شیراز حکومت می‌کرد. او به خود لقب وکیل الرعایا را داده بود و فردی ساده‌زیست، عادل و مهربان بود. زندیان فقط ۴۵ سال بر ایران حکومت کردند. اما در طی دوران حکومت کریم خان و جانشینانش، شهر شیراز شاهد آبادانی‌های بسیار بود و کشور ازنظر سیاسی و اقتصادی رونق مناسبی پیدا کرد.