در خصوص قلمروی جغرافیایی زبان های ایرانی باید گفت که حدود ۳۰۰۰ سال پیش، ساکنان فلات ایران و زیر مجموعه های آنان به زبان هایی صحبت می کردند که “زبان های ایرانی-آریایی” نامیده می شوند. این زبان ها هنوز هم در سرزمین هایی خارج از مرزهای کنونی ایران، از ترکیه تا پامیر و از کوههای قفقاز تا دریای عمان، صحبت می شوند.
ریشه مشترک همه این زبان ها حداقل از ۲۰۰۰ پیش از میلاد مسیح صحبت می شده است. همه آنها دارای ویژگی های مشترکی بوده اند: واژگان ایرانی و ساخت دستوری زبان های ایرانی-آریایی در درون شاخه ای کلی تر به نام “هند و اروپایی” قرار دارند. به علت شباهت های بین زبان های هندی و زبان های ایرانی-آریایی، در طی نخستین مرحله های تکامل این زبان ها، شاخه ای به نام زبان های “هند و ایرانی” به شکل گرفته است.
سرگذشت زبان های ایرانی-آریایی
تاریخچه زبان های ایرانی-آریایی به سه مرحله اصلی تقسیم می شوند:
- ایرانی باستان: از اوایل هزاره دوم پیش از میلاد مسیح تا سده های چهارم و سوم پیش از میلاد مسیح،
- ایرانی میانه: از سده های چهارم و سوم پیش از میلاد مسیح تا سده های هشتم و نهم میلادی،
- ایرانی تو : از سده های هشتم و نهم میلادی تا به امروز .
سرگذشت زبان ایرانی باستان
بدون شک، مهاجران آریایی در بخش های مختلف آسیا پراکنده شدند. سایر زبان هایی که پیشتر در آن منطقه ها صحبت می شدند، متعاقبا بر زبان آنان تاثیر گذاشتند. این آغاز بروز گویش های متعدد در زبان های ایرانی-آریایی بود. یکی از کویرهای ایران مرکزی، کویر لوت، خط جداکننده بین گویش های شرقی (خوارزمی، سعدی، بلخی، مروی) و گویش غربی (مادی) بود.
تنها منبع قابل اطمینانی که برای کندوکاو در زبان ایرانی (فارسی) باستان وجود دارد، خط های میخی حاوی دستورهای پادشاهان و رویدادهای آن دوره می باشد. اوستا، کتاب مقدس زرتشتیان، با هردو گویش خود منبع عمده دیگری برای کندوکاو در زبان ایرانی (فارسی) میانه است.
سرگذشت زبان ایرانی میانه
بین ایرانی باستان و ایرانی میانه، یک فاصله زمانی به اندازه شش سده (سده چهارم پیش از میلاد مسیح تا سده سوم میلادی) وجود دارد که در خصوص آن هیچ شی مکتوبی کشف نگردیده است.
شایان ذکر است که تحول هایی اساسی و بنیادین در تمامی دستور زبان اتفاق افتاده است. به علاوه، نظام صرفی به طور کلی از بین رفته و محو گردیده است. زبان های ایرانی شرقی نیز نظیر همین تحول ها را، هر چند در مقیاس هایی کوچکتر، پشت سر گذاشته بودند. بسیاری از نوشته های این دوره از نظام نوشتاری آرامی مشتق شده بودند.
به طور کلی ، فارسی میانه دنباله مستقیم فارسی باستان بود. پهلوی زبانی بود که توسط ایرانیان در زمان سلسله پارتیان صحبت می شد.
هنگامی که عرب ها به ایران حمله کردند، ایرانیان به زبان فارسی میانه صحبت می کردند. در سرزمین سغد ، مردم بر اساس دین هایشان به دو گویش سخن می گفتند:
- سغدی مسیحی، و
- سغدی مانوی .
خوارزمی زبانی بود مرتبط با سغدی که حداقل از سده سوم میلادی تا سده های دوازدهم و سیزدهم میلادی صحبت می شده است.
بین دریای سیاه و چین، زبان دیگری نیز از هزاره اول پیش از میلاد مسیح به مدت ۲۰۰۰ سال صحبت می شد که سکایی نام داشت. بعدها ترکی جای آن را گرفت.
بلخی نیز زبان دیگری بود که در شمال افغانستان امروزی صحبت می شد.
سرگذشت زبان ایرانی نو
ایرانی نو که در دربار ساسانیان و پایتخت ایشان، تیسفون، صحبت می شد، دری نام داشت و به تدریج در طی سده های نهم و دهم میلادی و به ویژه در شهرها، جانشین زبان های ایرانی میانه گردید. این زبان سهم شایان توجهی در فرهنگ جهان دارد و کارهای ادبی مشاهیری چون رودکی، فردوسی، خیام، حافظ، سعدی، جامی، ابوعلی سینا و …. را معرفی کرده است .
این زبان نه تنها مبدل به زبان ادبی و نوشتاری فارسی زبانان آسیای مرکزی و ایران گشت، بلکه زبان مردمان خاور نزدیک وخاور میانه نظیر آذربایجانی ها، کردها، افغان ها، هندی ها، آسیای مرکزی ها، ترک ها و نیز شد.
فارسی، ایرانی نو، همانا دنباله مستقیم تکامل فارسی میانه است، هرچند که نظام دستوری برخی از بخش های کلام، مانند فعل ها، تغییر نموده است. فارسی دری، زبان مادر فارسی ادبی معاصر و تاجیکی ادبی معاصر می باشد.
سرگذشت فارسی امروز
امروزه ، فارسی زبانی است که در تمام گوشه و کنار ایران صحبت و درک می شود. فارسی زبان رسمی مورد استفاده در نظام های تحصیلی و اداری ایران است. فارسی زبان مادری اکثریت جمعیت در ایران می باشد. در آن سوی مرزهای کنونی ایران، گروههای کوچکی از فارسی زبانان زندگی می کنند که ایرانی نام دارند.
سایر گویش های فارسی امروز گویش های “تاجیکی“ به انواع فراوانی از گویش هایی اطلاق می شود که در افغانستان صحبت می شوند و در ارتباط با گویش های مرکزی تاجیکی، گویش های استان خراسان و گویش های فارسی استان سیستان می باشند. اما پشتو زبان غالب امروز افغانستان است. از زمان اتحاد شوروی سابق، تاجیکی توسط مردمانی صحبت می شد که در ازبکستان، قرقیزستان و قزاقستان زندگی می کردند. ضمنا تاجیکی، زبان رسمی تاجیکستان است.
گویش های “آسی“ به گویش هایی اطلاق می شوند که توسط کردها در منطقه کوهستانی وسیعی صحبت می شود که مشتمل بر بخشی از ایران ، ترکیه، عراق و سوریه می باشد. گروههای کوچکی از کردی زبانان نیز در خراسان، ترکیه مرکزی، سایر بخش های سوریه، آذربایجان، ترکمنستان، ، گرجستان و …. زندگی می نمایند.
گویش های “لری” و “بختیاری” در جنوب منطقه ای صحبت می شوند که کردهای ایران در آنجا زندگی می کنند.
گویش های ”بلوچی“ عمدتا در استان تاریخی بلوچستان صحبت می شود که از ایران تا پاکستان و بخش جنوبی افغانستان امتداد دارد. برخی از بلوچی زبانان در ترکمنستان نیز زندگی می نمایند.
“تاتی” به یک گویش دیگر زبان ایرانی است که در جمهوری آذربایجان و بخش هایی از داغستان صحبت می شود .
گویش ” تالشی” در جمهوری آذربایجان و شمال غربی ایران و نزدیک دریای خزر صحبت می شود. “گویش مازندرانی” و “گیلکی” نیز از گویش ها هستند که در امتداد ساحل جنوبی دریای خزر صحبت می شوند. آنها دنباله گویش های شمال غربی ایران می باشند.
سایر گویش های داخل ایران
تقریبا کلیه زبان های مذکور به لهجه های مختلف صحبت می شوند. به علاوه، گویش های محلی بسیار دیگری در مرکز و غرب ایران وجود دارند که به نحو رضایتبخشی مورد بررسی و تحقیق قرار نگرفته اند.
به طور خلاصه، می توان گفت که گستره های جغرافیایی زبان های ایرانی شاخص فرهنگ ایرانی شایع و رایج در خارج از مرزهای جغرافیایی ایران امروز می باشند.
