معماری و کاربری برج خلعت پوشان تبریز

برج خلعت پوشان تبریز در ۵ کیلومتری مرکز شهر و در مجاورت رودخانه مهرانه رود قرار دارد. این برج که در گذشته کاربری ویژه ای داشت، به نظر می رسد که متعلق به دوران صفوی باشد.

همانطور که می دانید شهر تبریز در دوره های مختلفی از تاریخ، من جمله دوره های صفویه و قاجاریه پایتخت کشور ایران بود. در این دوران، برج مزبور به کارگزاران حکومت تعلق داشت. امروزه، محوطه این برج برای تحقیقات علمی به دانشکده کشاورزی دانشگاه تبریز واگذار شده است. این اثر تاریخی در سال ۱۳۷۷ خورشیدی، در لیست آثار ملی ایران قرار گرفت و هم‌اکنون از جاهای دیدنی تبریز به شمار می‌رود.

ویژگی ها و سبک معماری برج خلعت پوشان تبریز

این بنا که دارای پایه شانزده ضلعی به قطر ۹.۵ متر می باشد، به شکل یک منشور بلند در سه طبقه ساخته شده است. جذاب ترین قسمت بنای مزبور، راه پله مدور و حیرت انگیز آن می باشد که در گوشه شمال شرقی آن قرار دارد.

علاوه بر آن، سقف طبقات مختلف این ساختمان شکل های مختلفی دارند که در زیر به آنها اشاره می کنیم:

• طبقه اول: دارای سقفی گنبدی شکل است.
• طبقه دوم: سقف این طبقه از ساختمان که در طول زمان دچار تخریب شده بود، با تیر آهن جایگزین شده است.
• طبقه سوم: طبقه مزبور برای اجرای آیین خلعت پوشان مورد استفاده قرار می گرفت. این طبقه از ساختمان دارای دیواری با کنگره دندانه دار است و سقف ندارد. کنگره در واقع به بلندی ها و تیزی های سر دیوار اطلاق می شود که گاهی شرفی یا شرفه هم نامیده می شود. کاربرد این کنگره ها به این صورت است که نگهبانان برج جایی برای نیزه اندازی و تیر اندازی داشته باشند.

با توجه به اینکه ساختمان مزبور به صورت منشور ۱۶ ضلعی است، تمامی وجه های آن دارای طاق نماهای به خصوصی است. برای مثال، طاق نماهای جهات اصلی (۴ وجه از برج) به صورت طاق جناغی خودنمایی می کنند. این در حالی است که جوانب دوازده گانه دیگر به شکل اسپر و دارای طاق نماها و تزییناتی از آجر و کاشی به رنگ های سیاه و آبی هستند. در معماری قدیم، اسپر به قسمت قائم و بدون پنجره اطلاق می شد که میان سرستون و لبه بام قرار می گرفت.

این ساختمان قدیمی ترین و تاریخی ترین برج های شهر تبریز به شمار می رود که دارای معماری زیبا و با اصالت ایرانی است. ساختمان مزبور با الهام از طرح مشهور هشت بهشت بنا شده است. این طرح که به نام نه بخشی نیز شهرت دارد، از فرم های اصیل ایرانی به شمار می رود.

سازماندهی طرح نه بخشی به صورت سازماندهی متمرکز برونگرا انجام می شود. این طرح را به این سبب برون‌گرا می نامند که دارای یک بخش مرکزی مهم و شاخص است.

بنای مزبور در داخل دره ای سرسبز در قسمت چپ جاده تبریز به باسمنج (از شهرهای توریستی و ویلایی ایران در شهرستان تبریز) قرار دارد. مطابق با متون و سفرنامه های دوره قاجار، برج خلعت پوشان تبریز در گذشته در داخل استخری بزرگ قرار داشت. بدین ترتیب، ورود به داخل آن از طریق پلی صورت می گرفت.

هم اکنون، کانال های اطراف برج پر شده اند و استخر مزبور از میان رفته است. بنابراین، اطراف برج به صورت پیاده رو درآمده است تا رفت و آمد به آن به راحتی صورت بگیرد.

مراسم خلعت پوشان در دوره قاجار

در دوره قاجار که شهر تبریز پایتخت کشور بود، برج خلعت پوشان تبریز به کارگزاران حکومت اختصاص داشت. ولیعهدان حکومت قاجار در این مکان مراسمی برپا می کردند تا هدایای خود را به خدمتکاران حکومتی تقدیم کنند.

مراسم به شکل ویژه ای انجام می گرفت و دارای مراحل خاصی بود که در زیر به شرح آنها می پردازیم:

• در ابتدا ولیعهد مقیم تبریز به محوطه پوشیده از گل، درخت، استخر، آبشار، رودخانه و چمن وارد می شد.
• سپس در محوطه برج سه طبقه و مدور، جلوس می کرد.
• افرادی که قرار بود خلعت دریافت کنند، در مقابل برج به صف می ایستادند.
• سپس، پادشاه خلعت یا انعام خود را که شامل کمر و شمشیر جواهر نشان بود به خدمتگزاران حکومت اهدا می کرد. همچنین، شال و عبای ترمه به دوش آنها می انداخت و شمشیر مرصع به کمرشان می بست.
• سپس، افراد دریافت کننده خلعت به صورت دسته جمعی به طرف مرکز شهر حرکت می کردند و به درگاه محل اقامت ولیعهد در عالی قاپو (استانداری امروز) وارد می شدند.
• آنها به رسم گذشته و به دلیل ادای احترام ابتدا به زانو در می آمدند و درگاه عالی قاپو را می بوسیدند. سپس، منتظر نزول اجلال بزرگان می شدند.
• در پایان مراسم تمامی افراد شرکت کننده توسط شخص دریافت کننده خلعت، انعام و القاب به مهمانی باشکوهی دعوت می شدند.

آخرین مراسم انجام گرفته در برج خلعت پوشان تبریز در سال ۱۹۱۲ میلادی، در اواخر دوره پادشاهی احمد شاه قاجار انجام گرفته است. در این دوران، احمدشاه با فرستادن خلعتی به صمد خان شجاع الدوله مراغه ای و اجرای مراسمی باشکوه او را به عنوان والی و حاکم آذربایجان معرفی می کند. لازم به ذکر است که شجاع الدوله مراغه ای از جمله مخالفان مشروطیت به شمار می رفت.

در حال حاضر ساختمان این برج بازسازی و برای تبدیل به یک مکان گردشگری آماده شده است. در حقیقت، مجاورت برج مزبور با عناصر طبیعی از قبیل قله ها، باغ های سرسبز و زیبا و از همه مهمتر رودخانه مهرانه رود شرایط تبدیل آن را به بوستان فراهم کرده است. به همین دلیل، مسئولان مربوطه قصد دارند در آینده ای نزدیک این اقدام را عملی کنند.

بهتر است بدانید که برج خلعت پوشان تبریز در گذشته در داخل باغی زیبا قرار گرفته بود. هم اکنون، بخشی از این باغ در اختیار دانشگاه تبریز قرار دارد. بخش دیگری از آن نیز به دلیل ساخت و سازهای جاده ای از میان رفته است.

بازدید از برج خلعت پوشان تبریز را در برنامه سفر بگنجانید

برج خلعت پوشان تبریز یکی از میراث فرهنگی ملموس کشورمان است که باید در نگهداری از آن کوشا باشیم. امروزه، با وجود اینکه این ساختمان در لیست آثار ملی ایران قرار گرفته است، اما میراث فرهنگی حفاظت درستی از آن نداشته است. با این وجود، ساختمان مزبور هنوز هم شکوه و صلابت خود را حفظ کرده است و بازدید از آن ما را با معماری ایرانی در دوره صفوی و قاجار آشنا می کند.

پیشنهاد ما این است که به هنگام‌ گردشگری میراث فرهنگی به صورت شخصی یا با تورهای ایرانگردی بازدید از این بنا را در برنامه خود داشته باشید. “دستی بر ایران” نیز ضمن معرفی جاذبه های گردشگری تبریز شما را به بازدید از برج خلعت پوشان تبریز دعوت می کند. این وبسایت گردشگری با معرفی گردشگری مسئولانه تمامی گردشگران را در زمینه مسافرتی با آگاهی بیشتر راهنمایی می کند.

موقعیت مکانی برج خلعت پوشان کجاست؟

برج خلعت پوشان سمت چپ جاده‌‌ی تبریز – باسمنج، در فاصله‌ی ۵ کیلومتری از مرکز شهر تبریز و در نزدیکی رودخانه‌ی مهرانه قرار دارد. موقعیت مکانی دقیق این برج را در زیر مشاهده می‌کنید:

پرسش‌های متداول درباره برج خلعت پوشان

اگر پاسخ پرسش خود را در اینجا پیدا نکردید، در بخش دیدگاه‌های زیر این پست برای ما کامنت بگذارید و سوالتان را بپرسید. ما حتما به آن پاسخ خواهیم داد.