باغ و عمارت اکبریه مجموعه‌ای است که همه‌ی ویژگیهای باغ‌های ایرانی یا به اصطلاحِ اروپاییان، ویژگیهای پرشین گاردن را دارد. در این نوع باغ، سه مشخصه رعایت شده است: وجود عنصر آب در محور اصلی باغ، عمارتی در مرکز و دیوارهای بلند در اطراف باغ. افزون بر این، مجموعه‌ی باغ و امارت ویژگیهای دیگری نیز دارد که آن را به یکی از جاهای دیدنی بیرجند مبدل کرده است. در ادامه، به شرح بیشتری درباره‌ی این اثر ثبت ملی و جهانی می‌پردازیم.
تاریخ باغ و عمارت اکبریه بیرجند
در گذشته، حاکمان بیرجند ارگی به نام بهارستان را مرکز حکومت خود قرار داده بودند. سپس، با رشد محله‌های این شهر و قرارگرفتن ارگ در میان محل زندگی مردم، مقبولیت آن نزد حاکمان کاهش یافت؛ چراکه آنها با دو مشکل بزرگ مواجه شده بودند: اول اینکه حفاظت از ارگ دشوار بود؛ دیگر اینکه رفت‌وآمد حاکمان در دیدرس مردم قرار داشت.
بنابراین، یکی از حاکمان بیرجند به نام «علی‌اکبرخان حشمت‌الملک» تصمیم گرفت عمارت دیگری بسازد. او برای ساخت مجموعه‌ای شامل عمارت و باغی با کارکرد مسکونی‌زراعی اقدام کرد که باغ و عمارت اکبریه نام گرفت. ساخت این مجموعه در دوره‌های بین زندیه و قاجاریه، از سال ۱۸۸۲ تا ۱۹۴۵ میلادی، به طول انجامید.
حشمت‌الملک در دورهی ناصرالدین‌شاه قاجار به‌عنوان حکمران رسمی سیستان انتخاب شد. او پسری به نام ابراهیم شوکت‌الملک داشت. در اواخر دورهی قاجار، فرمانداری قهستان و سیستان به شوکت‌الملک رسید. در این زمان، باغ افزون‌بر کاربرد اصلی خود، به‌عنوان دفتر رسمی او انتخاب شد. او در زمان فرمانداری خود، ساختمان تشریفات را به این مجموعه اضافه کرد.
پس‌ازآن، مجموعه‌ی اکبریه افزون‌بر استفاده به‌عنوان مرکز فرماندهی و اداره‌ی قهستان، به محلی برای برگزاری جشن‌هایی با حضور میهمانان داخلی و خارجی مبدل شد. این رویه تا اواخر دورهی پهلوی ادامه داشت و محلی برای ملاقات و مذاکره با کنسولگری‌های خارجی نیز بود.
در دورهی پهلوی اول، مجموعه‌ی باغ و عمارت اکبریه دست‌نخورده باقی ماند. در واقع، عمارت‌های موجود در مجموعه فقط تغییرات اندکی از قبیل اضافه‌شدن حمام و مجهزشدن برخی از اتاق‌ها به امکاناتی از قبیل برق و آب و تلفن به خود دید.
با درگذشت شوکت‌الملک، این مجموعه به پسرش اسدالله عَلَم، وزیر دربار محمدرضا پهلوی تعلق گرفت. او صرفاً در برخی از ایام سال در عمارت مجموعه اقامت می‌گزید و پس از مدتی، آن را به آستان قدس رضوی واگذار کرد.
در دورهی پهلوی دوم، به‌علت مواجه‌شدن حکومت با مسائل و مشکلات بسیار، امکان نظارت و حفاظت از مجموعه سلب شد. سپس در ابتدای انقلاب ۱۳۵۷ خورشیدی، مردم این مجموعه را به‌عنوان یکی از نمادهای حکومت پهلوی تصرف کردند. در طی سال‌های بعدی، با واگذاری مجموعه به سازمان‌های نظامی از قبیل ژاندارمری، خسارات جبران‌ناپذیری به آن وارد شد. در نهایت، سازمان میراث فرهنگی خراسان جنوبی در سال ۱۳۷۱ خورشیدی، مدیریت مجموعه را به دست گرفت و آن را مرمت کرد.
این سازمان عمارت اصلی واقع در مجموعه را به موزه‌های باستان‌شناسی و مردم‌شناسی و حیات‌وحش مبدل ساخت. سپس، سایر عمارت‌های آن را به دانشگاه بیرجند واگذار کرد که به‌عنوان دانشکده‌ی هنر و کتابخانه استفاده می‌شوند.
قسمت‌های مختلف مجموعه و شرح ویژگیهای آن
مجموعه باغ و عمارت اکبریه در زمینی به مساحت حدودی ۴۵هزار مترمربع قرار دارد و شامل قسمت‌های مختلف باغ و عمارت اصلی و عمارت قدیمی است. در ادامه، به شرح ویژگیهای هرکدام از این قسمت‌ها می‌پردازیم:
باغ اکبریه
معماران ایرانی هم‌زمان با پیدایش قنات، در طول تاریخ باغ‌های متعددی را احداث کرده‌اند. باغ اکبریه از نمونه باغ‌هایی است که همه‌ی ویژگیهای باغ‌های ایرانی را دارد؛ ازجمله الگوی چهارباغ یا چلیپا که از دورهی هخامنشیان رواج یافته است. این ویژگی‌ها در سه دسته خلاصه می‌شوند:
- قرارگرفتن باغ در مسیر قنات؛
- محصورشدن باغ با دیوارهای بلند؛
- وجود عمارت تابستانی و استخر در مرکز باغ.
جالب است بدانید که این باغ افزون‌بر پیروی از سبک باغ‌های ایرانی، از شیوه‌ی معماری روسی نیز تبعیت می‌کند. همین ویژگی باعث شده است که آن را در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت کنند؛ چراکه تلفیق معماری ایرانی با معماری روسی جلوه‌ی زیبایی را در این باغ پدید آورده است.
به‌طور کلی، باغ اکبریه از دو باغ شمالی و جنوبی تشکیل شده است. باغ جنوبی وسعت کمتری دارد؛ بااین‌حال، بناهای متعددی از قبیل فضاهای خدماتی و عمارت مرکزی و دیواره‌ی غربی اسطبل را در خود جای داده است. ضمن آنکه قسمت بزرگی از فضای باغ به استخر مرکزی مربعی‌شکلی اختصاص دارد.
هر دو باغ مجموعه در زمینی شیب‌دار ایجاد شدهاند و فضاهای خالی آنها را خیابان‌کشی کرده‌اند. عمارت اصلی نیز در بالاترین قسمت شیب باغ احداث شده است. فاصله‌ی بین عمارت و باغ چندان زیاد نیست. در خیابان‌های اطراف باغ و خیابان منتهی به عمارت، درختان کاج زیبایی کاشته‌‌اند که جلوه‌ی زیبایی پدید آورده‌اند. به‌طور کلی، این باغ شامل درختان زینتی و میوه از قبیل کاج، انار و توت و پوشش گیاهی مختلف از قبیل گل‌های تاج خروس است.
در قسمت جنوبی باغ اکبریه، حیاط پشتی با شاه‌نشینی مستطیل‌شکل تعبیه شده است که به روستاهای اطراف دسترسی دارد. معماران ایرانی با الگوبرداری از این سبک، آن را در سایر باغ‌ها و بناهای بیرجند استفاده کرده‌اند. امروزه، در باغ‌های ائل‌گلی تبریز و فرح‌آباد اصفهان نمونه‌ای از این شاه‌نشین را با مقیاس بزرگ‌تر مشاهده می‌کنیم.
عمارت قدیمی
در انتهای قسمت شرقی مجموعه‌ی اکبریه، عمارتی دوطبقه قرار دارد که قدیمی‌ترین عمارت مجموعه به شمار می‌رود و تأسیس آن به دورهی حکومت حشمت‌الملک مربوط می‌شود. این عمارت در طبقه‌ی همکف، دو دالان و راهرویی طویل دارد که رابط میان سه قسمت مجموعه شامل باغ اصلی و باغ جنوبی و اسطبل است.
عمارت اصلی
در جهت غرب باغ اکبریه، عمارت دوطبقه‌ی اصلی قرار دارد که آن را به‌عنوان هسته‌ی مرکزی باغ می‌شناسند. این عمارت تزیینات مختلفی از قبیل منبت‌کاری، مشبک، پنجره‌های ارسی با شیشه‌های رنگی، تزیینات گچبری با طرح‌های اسلیمی و هندسی دارد که جلوه‌ی زیبایی بدان بخشیده‌اند.
موزه‌های برپاشده در باغ و عمارت اکبریه
همان‌طور که شرح دادیم، سازمان میراث فرهنگی عمارت اصلی مجموعه‌ی اکبریه را به موزه‌های باستان‌شناسی، مردم‌شناسی، حیات‌وحش و… مبدل کرده است. در ادامه، به بیان مختصری درباره‌ی هرکدام از این موزه‌ها می‌پردازیم:
موزه باستان‌شناسی
سازمان میراث فرهنگی در همان ابتدای دراختیارگرفتن اداره‌ی مجموعه، عمارت اصلی آن را به موزه‌ی باستان‌شناسی اختصاص داد. سپس، سه سال بعد و در سال ۱۳۷۴ خورشیدی، تجهیزات بیشتری به این موزه اضافه کرد و آن را توسعه بخشید. هم‌اکنون، این موزه بزرگ‌ترین موزه‌ی استان خراسان جنوبی محسوب می‌شود و در آن، اشیای گوناگونی به نمایش درآمده‌اند، ازجمله:
- کوزه‌های سفالی، سکه‌های قدیمی، اسلحه و اشیای عتیقه.
قدمت اشیای این موزه از هزاره‌ی سوم پیش از میلاد مسیح تا دورهی قاجار را دربرمی‌گیرد.
موزه مردم‌شناسی
در سال ۱۳۷۲ خورشیدی، موزه‌ی مردم‌شناسی با نمایش اشیای مربوط به مشاغل گذشته‌ی مردم بیرجند در عمارت اصلی مجموعه اکبریه برپا شد. هم‌اکنون که در سال ۱۴۰۲ خورشیدی به سر می‌بریم، اشیایی از ۱۰۰ سال پیش را در این موزه مشاهده می‌کنیم.
موزه‌های عروسک، فرهنگ و موزه‌ی مشاهیر خراسان
این موزه‌ها نیز جزو موزه‌های موجود در عمارت اصلی مجموعه‌ی اکبریه هستند.
باغ و عمارت اکبریه؛ نمونه‌ای کم‌نظیر از باغ‌های ثبت جهانی ایران
مجموعه‌ی باغ و عمارت اکبریه به‌دلیل ویژگیهای کم‌نظیر خود و پیروی از سبک معماری باغ‌های ایرانی و روسی، همه‌ساله پذیرای گردشگران داخلی و خارجی است. قدم‌زدن در این مجموعه به گردشگران اجازه می‌دهد که با سبک معماری بناهای دورهی زندیه و قاجاریه بیشتر آشنا شوند. «دستی بر ایران» ضمن معرفی این مجموعه، شما را به رعایت اصول مندرج در منشور گردشگری مسئولانه فرامی‌خواند.
باغ و عمارت اکبریه کجاست؟
این مجموعه در بلوار معلم شهر بیرجند و روبه‌روی میدان مادر قرار دارد. موقعیت مکانی این باغ را در زیر مشاهده می‌کنید:
پرسش‌های متداول درباره باغ و عمارت اکبریه
در این قسمت به برخی از پرسش‌های شما درباره‌ی باغ و عمارت اکبریه پاسخ داده‌ایم. اگر سؤال دیگری برای شما مطرح شد، آن را در قسمت دیدگاه‌های همین پست با ما درمیان بگذارید.
قدمت باغ و عمارت اکبریه به چه دوره‌ای برمی‌گردد؟
این مجموعه در اواخر دورهی زندیه و اوایل دورهی قاجار بنا شده است.
کاربری باغ و عمارت اکبریه در دورهی قاجار و پس‌ازآن چه بوده است؟
در اواخر دورهی قاجار که فرمانداری قهستان و سیستان به شوکت‌الملک رسید، مجموعه اکبریه افزون‌بر کاربرد اصلی خود، محل دفتر رسمی او درنظر گرفته شد. سپس، علاوه بر استفاده از آن به‌عنوان مرکز فرماندهی و مدیریت قهستان، به جایی برای برگزاری جشن‌ها با حضور میهمانان داخلی و خارجی مبدل شد. این رویه تا اواخر دورهی پهلوی ادامه داشت و محلی برای ملاقات و مذاکره با کنسولگری‌های خارجی نیز بود.
عمارت اصلی و سایر عمارت‌های مجموعه اکبریه هم‌اکنون چه کاربردی دارد؟
سازمان میراث فرهنگی خراسان جنوبی عمارت اصلی مجموعه را محل برپایی موزه‌های مختلفی ازجمله موزه‌های باستان‌شناسی، مردم‌شناسی، حیات‌وحش کرده است. این سازمان همچنین سایر عمارت‌های مجموعه را به دانشگاه بیرجند واگذار کرده و به کتابخانه و دانشکده‌ی هنر تبدیل شدهاند.
تزیینات عمارت اصلی مجموعه اکبریه شامل چیست؟
این عمارت تزیینات مختلفی از قبیل منبت‌کاری، مشبک، پنجره‌های ارسی با شیشه‌های رنگی، تزیینات گچبری با طرح‌های اسلیمی و هندسی را شامل می‌شود.
سبک معماری باغ اکبریه چگونه است؟
ترکیبی از سبک معماری باغ‌های ایرانی و روسی به این باغ جلوه‌ی بسیار زیبایی بخشیده‌اند.
