چارچوب تاریخی-فرهنگی کرمان و اهمیت موقعیت جغرافیای آن

به منظور شناخت چارچوب تاریخی-فرهنگی کرمان و اهمیت موقعیت جغرافیایی آن، باید به گذشته آن مراجعه کرد. یکی از دلایل اصلی ایجاد شهر کرمان، محل قرارگیری این شهر است. در دوران عیلامیان، کرمان به عنوان یک شهر نظامی با استحکامات فراوان جهت برقراری امنیت مسافران و کاروانهایی شکل گرفته بود که از شرق (هند) به غرب (بین النهرین) می رفتند. به این ترتیب، تمدن هند به تمدن سومر متصل می شد.

چند صد سال قبل نیز این شهر به عنوان یک مفصل غرب را به شرق متصل می ساخت. به همین دلیل، بازار این شهر از اهمیت ویژه ای برخوردار است. طرح شهر کرمان بر اساس خطوط تجاری طراحی شده است.

علاوه بر موارد ذکر شده، محور جنوب به شمال از بازار قدیمی (بازارکهن) تا بازار آزاد امتداد می یابد. از ابتدای دروازه ریگ آباد شروع شده و تا اطراف دروازه گبری می رسد. از سوی دیگر، محور شرق به غرب خط بازار کرمان که از دروازه مسجد آغاز می شود، به میدان ارگ می رسد.

چنین طرحی اهمیت مبادلات تجاری و اقتصادی را در کرمان نشان می دهد. این هندسه، محور تجاری را همانند یک تقاطع متقابل صلیبی شکل (چهار سوق) تشکیل می دهد. این طرح یکی از زیباترین نوع بازار های ایرانی است. علاوه بر این، دسترسی بیشتر بین بازار و چارچوب تاریخی-فرهنگی کرمان را فراهم می کند.

تشریح بازار کرمان در چارچوب تاریخی-فرهنگی این شهر

بازار کرمان بیش از ۶۰۰ سال قبل در راستای شکل‌گیری و گسترش ساختار شهری شکل گرفته و یکی از بی ‌نظیر ترین و کامل ‌ترین بازارهای شهری ایران است. بازار اختیاری که به عنوان اولین شالوده بازار بزرگ کرمان پی‌ریزی شد متعلق به اواخر دوره‌ی مظفری و تیموری است.

بازار کرمان که به بازار گنجعلی‌ خان نیز شناخته می‌شود، از میدان ارگ شروع و به میدان مشتاقیه ختم می‌شود. مجموعه ‏‌بناهای اطراف بازار کرمان از دوره صفویه به بعد همگی در ارتباط با بازار ایجاد شدند. همین موضوع نشان دهنده اهمیت بازار در چارچوب تاریخی-فرهنگی کرمان می باشد.

بازار بزرگ کرمان از راسته ها و بازارهای متفاوتی تشکیل شده است. به طوری که مجموعه بناهای متصل به این بازار ۶۰ درصد بناهای تاریخی کرمان را به خود اختصاص می‌دهند. این بازار دوره ‌های تاریخی بسیاری را پشت سر گذاشته است. یکی از ویژگی‌‌های دیگر چارچوب تاریخی-فرهنگی کرمان و به ویژه بازار کرمان این است که دو بازار قلعه و قلعه محمود در راستای هم و در جهت عمود بر راستای بازار قرار دارند.

سبک معماری آن بسیار غنی و با ارزش است. از شکل خاص هر یک از حمام‌‌ها یا مسجدها در بازارهای مختلف می‌توان نوع معماری دوره ‌شان را بررسی نمود و به نتایج جالبی رسید.

فعالیت های اقتصادی و فرهنگی در بازار کرمان و اطراف آن

با توجه به اینکه بازار کرمان بر سر راه ادویه و بعد از آن جاده ابریشم قرار داشت، نقش بسیار بزرگی در رونق اقتصادی منطقه ایفا می‌کرد. پارچه، ظروف مسی و انواع صنایع دستی کرمان به کشورهای چین و هند صادر و از آنجا نیز ادویه و پارچه وارد می‌شد.

از سوی دیگر، در هر یک از این بازارها بناهایی چون مسجد و حمام نیز وجود دارد. صف (تکیه) عزاخانه، مسجد وکیل، مسجد گنجعلی خان و مسجد چهل‌ستون با نام بازار اصلی خود نامیده می‌شوند که جزئی از بنای آن هستند. از این رو چارچوب تاریخی-فرهنگی کرمان در برگیرنده فرهنگ و عقاید این شهر و مردمانش در دوره های تاریخی گوناگون می باشد.

علاوه بر موارد ذکر شده بازار بزرگ کرمان همچنین در اطراف خود بناهای دیگری دارد که هر یک در ارتباط با بازارهای مختلف و در دوران‌ مختلف به وجود آمده‌‌اند. این موضوع نشان دهنده نقش فرهنگی اجتماعی این بازار میان مردم است.

به‌ عنوان مثال مجموعه ابراهیم‌خان در دل بازار ساخته شده است که از بناهای معروف است و شامل بناهای چشمگیر خاص خود می‌شود. همچنین مجموعه وکیل در بازار وکیل قرار دارد و مدرسه و مسجد وکیل را در خود جای داده است. مجموعه‏‌های وکیل و حاج آقا علی نیز در بازار کرمان قرار دارند.

بخش های متشکله چارچوب تاریخی-فرهنگی کرمان

بازار بزرگ کرمان از بازارهای متفاوتی تشکیل شده است که عبارتند از:

• بازار گنجعلی‌ خان
• بازار اختیاری
• بازار قیصریه زرگری
• بازار مسگرها
• بازار کفاش‌‌ها
• بازار کلاه‌مال‌‌ها
• بازار آهنگری
• بازار عزیز
• بازار عطاران
• بازار مظفری
• بازار قدمگاه
• بازار قلعه محمود و
• بازار قلعه

از دیگر بخش‌‌های بازار کرمان چهارسوق‌‌ هایی است که این بازار را به دیگر بازارهای فرعی ارتباط می‌دهد. به عنوان مثال، چهارسوق گنجعلی‌ خان که محل تقاطع دو راسته بازار می باشد، در گذشته یکی از پرتردد‌ترین نقاط تجاری شهر کرمان بوده است.

بازار نقارخانه
در نخستین قدم، میدان ارگ با دهانه بزرگ بازار نقارخانه آغاز می‌شود که دارای سقف و سردری بزرگ، بلند، مزین به کاشی‌کاری و دارای چند اتاق در بالا است. به نظر می‌رسد معماری این قسمت مربوط به اواخر دوره قاجاریان باشد.

بازار گنجعلی‌خان

مجموعه گنجعلی خان نقطه عطف بازار کرمان است. بنا بر اسناد معتبر، این مجموعه بر روی بازار قدیمی شهر ساخته شده است و از بارزترین نمونه‏‌های معماری دوران صفویه می باشد. این بنا در سال‌های حکمرانی گنجعلی‏ خان بر کرمان و طبق دستور شاه عباس بنا شد.

بازار گنجعلی خان در حد فاصل بین چهار سوق و بازار اختیاری قرار دارد و در بخش جنوبی میدان گنجعلی خان واقع شده ‌است. حدود چند صد متر پس از ورود به بازار کرمان از طرف میدان ارگ، حمام تاریخی گنجعلی خان در سمت راست این بازار وجود دارد.

بازار ذکر شده در اطراف میدان گنجعلی‏‌خان امتداد یافته و پیوند دهنده عملکردهای مختلف مجموعه‏ همچون مدرسه، کاروانسرا، مسجد، ضرابخانه، مسجد و آب انبار است. از بین این بناها، بنای چهار ایوانی کاروانسرا (مدرسه) که در سال 1599 میلادی در دو طبقه ساخته شده است، سردری وجود دارد که دارای مقرنس کاری‌های بسیار نفیس می باشد.

مسجد یا نمازخانه گنجعلی‌خان در جوار مدرسه قرار گرفته است. مساحت آن ۲۷ متر مربع می باشد که همانند موزه ‏ای کوچک تزئینات معماری پس از اسلام ایران در دوره صفویه نظیر گچبری، کاشیکاری، خطاطی، مقرنس‏ کاری، کاربندی، حجاری‏ و نقاشی‌های زیبا را به نمایش می گذارد.

علاوه بر این مسجد، مساجد دیگری هم‏ در مجموعه وجود دارند که یکی از آن‌ها در چهارسوق مسگری‏ است که نمای داخلی آن با تزئینات گچبری و نقاشی‌های رنگ و روغن با قدمت ۴۰۰ سال تزئین شده است.

حمام گنجعلی خان نیز یکی دیگر از شاهکارهای معماری‏ شرق است. در این حمام، همه فضاها به بلوری تراش خورده‏ می‌‏ماند.

کاروانسرای هنود (هندوها)
این کاروانسرا در نیمه دوم قرن نوزدهم میلادی توسط انگلیسی‌ها اجاره شد و در اختیار هندوها قرار گرفت. از آنجا که تجار هندی اجناسی چون ادویه، فلفل، هل و … در این کاروانسرا به فروش می‌رساندند، این کاروانسرا به کاروانسرای هنود شهرت یافت. در این کاروانسرا، معبدی از هندوها به جا مانده است که سبک معماری ویژه هندو دارد.

بازار اختیاری
این بازار کم‌ عرض و تنگ را می‌توان قدیمی‌‌ ترین بخش بازار محسوب کرد. اهمیت این بازار به دلیل قرار گرفتن بین بازار گنجعلی‌خان و وکیل است که نقش خاص خود را در چارچوب تاریخی-فرهنگی کرمان ایفا می کند.

از عناصر موجود در این بخش از بازار می‌توان مسجد چهل‌ستون، کاروانسرای گلشن، سه بازارچه سرداری و در انتهای آن حمام یا چایخانه سنتی وکیل را نام برد.

بازار مظفری
از عناصر معماری بازار مظفری می‌توان به تکیه (صف) عزاخانه، بازار قدمگاه و مسجد جامع کرمان اشاره کرد. این بازار در سال 1349 میلادی بنا شده است و شامل آب انبار، مسجد، مدرسه، تکیه و بازار است.

بازار عزیز
مردم پس از ورود به شهر از دروازه شمالی شهر قدیم کرمان (دروازه خراسان)، ضمن طی مسافتی کوتاه به بازار عزیز می‌رسیدند. به عبارت دیگر، بازار عزيز قسمتی از راسته شمالی – جنوبی بازار كرمان می باشد که در اواخر قرن نوزدهم میلادی (عصر قاجار) ساخته شده است.

از سوی دیگر، این مجموعه در نزدیکی مجموعه ابراهیم خان قرار دارد و شامل مسجد چهلستون، آب‌انبار، بازار و کاروانسرا می باشد.

بازار ارگ
این بخش غربی ‌ترین قسمت بازار کرمان است که از میدان ارگ آغاز و به چهارسوق گنجعلی‌ خان ختم می‌شود. این بازار مانند مستطیل دور محوطه میدان توحید را محاصره کرده است. همچنین به دو بخش فرعی‌تر به نام‌های «بازار نقارخانه» و «بازار سراجی» تقسیم می‌شود.

بازار مسگرها
در ضلع شمالی میدان گنجعلی ‌خان، راسته مسگری شمالی وجود دارد که پس از بازار کلاه مال‌ها و مجموعه و بازار زیبای ابراهیم‌خان قرار دارد. مجموعه ابراهیم‌خان مشتمل بر مدرسه و خلوت حمام و قیصریه و آب انبار است.

بازار سردار
این بازار به صورت چند بازارچه متقاطع است که با سه راسته اصلی که در حاشیه بازار قرار دارند، به بازار اختیاری متصل می‌شود. زمینه کسب اکثریت قریب به اتفاق مغازه‌های آن فروش پارچه است.

راسته جنوبی
این بخش قدیمی ‌ترین راسته بازار کرمان است. راسته جنوبی بازار کرمان از دروازه جنوبی شهر آغاز می شد و تا چهارسوق در مرکز بازار امتداد داشت. در گذشته، کاروان‌هایی که از جنوب به سمت مرکز شهر می رفتند و کاروان‌هایی که از شمال (خراسان) راهی طرف جنوب شهر می‌ شدند، از این بازار و دروازه آن عبور می‌کردند.

بازار قلعه محمود
بازار قلعه محمود آخرین بخش از بازار شمالی-جنوبی است که در جنوبی ‌ترین قسمت آن واقع شده است. هنوز هم به سبک قدیم، صنف آهنگر ها در این بخش از بازار به چشم می‌خورند.

بازار میدان قلعه
بازار میدان قلعه از جمله قدیمی‌ترین و طویل‌ترین بازارهای کرمان پس از بازار بزرگ است که در محله میدان قلعه قرار دارد. به سبب نزدیکی به بازارهای شرقی غربی اهمیت آن از بازار قلعه محمود بیشتر است و رونق اقتصادی بیشتری دارد.

مقایسه چارچوب تاریخی-فرهنگی کرمان با سایر آثار مشابه

بناهای مذکور به گونه ای مستحکم و امن ساخته شده بودند که بیننده را متوجه وجوه تشابه بسیاری با برخی استحکامات موجود در فلات ایران می کنند. در اینجا به معرفی برخی از آثار تاریخی ایران می پردازیم که مشابه بناهای مستحکم موجود در چارچوب تاریخی-فرهنگی کرمان هستند.

نارین قلعه‌ میبد
این بنا را به دوران اشکانی و پیش از اسلام نسبت داده‌اند. با سه هکتار مساحت، معماران و طراحان سازنده‌ این اثر، قلعه‌ی میبد را به صورت هفت طبقه همراه با برج و باروها و دربندهای مختلفی احداث کرده ‌است.

همچنین مانند دیگر شهر قلعه‌های ایران، پیرامون این قلعه نیز خندقی برای دفاع در مقابل تجاوز و حمله‌ی بیگانگان حفر شده است.

از چهار برج بسیار مرتفع قلعه، تنها بخش مرکزی آن‌ها باقی‌مانده است. این اثر به ‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

قلعه دختر فیروزآباد
این قلعه در شش کیلومتری جاده فیروزآباد به شیراز در دامنه کوهی مشرف به جاده قرار دارد. پس از طی مسافتی حدود ۳۰۰ متر می‌توان به این مکان رسید. احتمالاً این بنا در اواخر دوران اشکانیان ساخته شده ‌است.

قلعه دختر فیروز آباد در سه سطح ساخته شده بود و ورود به آن از نازلترین سطح از طریق پلکانی مارپیچ که به حیاط اصلی و تراس میانی می‌رسید صورت می‌گرفت. سه طرف حیاط را اتاقهای چهارگوش دارای تاق ضربی دربر گرفته بودند.

قلعه اردشیر کرمان
این بنا یکی از قلعه های باستانی شهر کرمان است. در کتاب کارنامه اردشیر بابکان و همچنین در کتاب شاهنامه فردوسی درباره ی آن بسیار نوشته شده است.

موقعیت قلعه اردشیر کرمان بر بالای یک کوه در بافت تاریخی شهر کرمان قرار دارد. بنا شدن این قلعه دفاعی-نظامی بر روی قله کوه در کرمان، سبب شده که نام آن را «قلعه کوه» نیز بنامند. قلعه متعلق به دوره ساسانیان است.

نمونه های موردی ذکر شده در بالا نشان دهنده ی تاثیر محل قرارگیری یک شهر بر نحوه شکل گیری معماری آن شهر و بناهایش می باشد. از این رو، چارچوب تاریخی-فرهنگی کرمان نشان می دهد موقعیت ویژه این شهر در کشور ایران، چگونه بر شکل گیری بازار اصلی آن و بناهای وابسته به این بازار اثر گذاشته است.

بازار کرمان کجاست؟

بازار کرمان به دلیل وسعت فراوان و ورودی‌های متعددی که دارد از چندین نقطه از شهر قابل دسترسی است. ورودی‌های اصلی این بازار در میدان ارگ، خیابان میرزا رضای کرمانی، خیابان امام خمینی، و میدان شهدا قرار دارند. موقعیت بهتر این بازار را در نقشه زیر مشاهده می‌کنید:

پرسش‌های متداول درباره چارچوب تاریخی-فرهنگی کرمان

اگر پاسخ پرسش‌های خود را در موارد زیر پیدا نکردید، از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست، سوال‌هایتان را با ما در میان بگذارید. ما در اولین فرصت به آنها پاسخ خواهیم داد.