احتمال می‌دهیم که تا به حال نام بارش شهابی به گوشتان نخورده باشد، اما همگی ستاره دنباله‌دار را می‌شناسید. این دو نام یکی هستند، اما در علم نجوم ستاره دنباله‌دار لفظی است که کاربرد ندارد و استفاده از آن در بین عموم مردم شایع است. اما، اینکه بارش شهابی چیست و در کجای جغرافیای ایران امکان مشاهده‌ی آن وجود دارد، سؤالي است که در این نوشتار پاسخ آن را به طور مفصل می‌دهیم. تعریف مختصر آن چنین است: ذرات معلق موجود در فضا در اثر برخورد با زمین می‌سوزند و نوری ساطع می‌کنند.
این پدیده بارش شهابی نام دارد. چرا کم پیش می‌آید که این پدیده را مشاهده کنیم؟ آیا باید زمان خاصی را برای مشاهده آن در نظر بگیریم؟ آیا تجهیزات خاصی نیاز است؟
تعریف بارش شهابی و معرفی برخی از انواع آن
زمانی که سیاره زمین در مسیر مدار خود از میان شهاب‌واره‌ها عبور می‌کند، با سوختن تعداد پرشماری از آنها در جو زمین، بارش شهابی اتفاق می‌افتد. گفتنی است که شهاب‌واره‌ها توده‌ای از ذرات معلق در فضا محسوب می‌شوند و در علم ستاره‌شناسی آنها را همان قطعه‌های صخره یا فلز شناور در فضا عنوان کرده‌اند.
هر بارش شهابی در محل مشخصی از آسمان روی می‌دهد که این محل را به نام کانون بارش می‌شناسیم. اگرچه، مسیر حرکت شهاب‌ها متفاوت است، اما همگی از محل کانون بارش آغاز به حرکت می‌کنند. هنگام مشاهده‌ی این پدیده در آسمان، دورنمای سه بعدی آنها چنین می‌نمایاند که تمامی شهاب‌ها از یک نقطه گسیل شده‌اند، اما چنین نیست.
نرخ عادی عبور شهاب‌ها از آسمان به طور میانگین ده شهاب در ساعت است. چنانچه، این بارش شدید باشد، تعداد عبور شهاب‌ها به ده شهاب در دقیقه می‌رسد.
در طول یک سال، سیاره زمین در زمان‌های مشخصی از میان توده‌ی ذرات به جای‌مانده از عبور سیارک‌ها و دنباله‌دارهای مختلف، عبور می‌کند. بدین ترتیب، زمان وقوع بارش‌های شهابی مشخص است و آنها را نامگذاری کرده‌اند. در زیر نام برخی از بارش‌های معروف آمده است:
- بارش قوسی: در محدوده‌ی زمانی ۲۶ فروردین تا ۲۴ تیر اتفاق می‌افتد؛
- بارش شلیاقی: از ۲۷ فروردین آغاز می‌شود و تا ۵ اردیبهشت ادامه دارد؛
- بارش آتا دلوی: در کشورمان از ۳۰ فروردین تا ۷ خرداد امکان رؤیت آن وجود دارد؛
- بارش حوت جنوبی و کاپا دجاجه: محدوده‌ی زمانی وقوع آنها از ۲۴ تیر تا ۱۹ مرداد است؛
- بارش بَرساوُشی: از ۲۷ تیر تا شهریور فعال است و بیشترین شهاب آن در ۲۲ مرداد مشاهده می‌شود؛
- بارش آلفا ارابه‌رانی: از ۳ شهریور تا ۱۵ شهریور قابل مشاهده است؛
- بارش ثوری: محدوه‌ی زمانی مشاهده آن از ۹ مهر تا ۴ آذر است؛
- بارش جباری: از ۱۰ مهر تا ۱۶ آبان امکان مشاهده‌ی این بارش وجود دارد و بیشترین تعداد آن در ۳۰ مهر قابل رؤیت است؛
- بارش تنینی: از ۱۴ تا ۱۸ مهر به مدت ۴ روز به وقوع می‌پیوندد؛
- بارش اسدی: از ۲۳ام تا ۳۰ آبان رخ می‌دهد؛
- بارش جوزائی: از ۱۶ تا ۲۸ آذر رخ می‌دهد و زمان بیشینه‌ی فعالیت آن، ۲۳ آذر است؛
- بارش دبی: از روزهای آخر آذر تا ۵ دی قابل مشاهده است؛
- بارش ربعی: از ۱۱ تا ۱۵ دی آسمان را با تعداد پرشماری از شهاب‌های خود روشن می‌کند؛
- بارش سنبله‌ای: از ۵ بهمن آغاز و تا ۲۶ فروردین ادامه می‌یابد.
بارش شهابی برساوشی و سرچشمه آن
یکی از پرفروغ‌ترین بارش‌های شهابی، برساوشی است که هنگام وقوع آن بیش از ده‌ها شهاب در آسمان قابل رؤیت‌اند. به نظر یکی از محققان و فعالان علمی-فرهنگی علم نجوم دنباله‌دارها سرچشمه اصلی بارش شهابی محسوب می‌شوند. بارش برساوشی نیز از دنباله‌داری به نام «سوئیفت» سرچشمه می‌گیرد.
دنباله‌دارها قطعاتی از جنس یخ و گرد و غبارند که از خارج منظومه‌ی شمسی به طرف مرکز آن حرکت می‌کنند. سپس، هنگام نزدیک شدن به خورشید، گرمای خورشید باعث می‌شود یخ آنها به بخار تبدیل شود و گرد و غبارشان باقی بماند. این گرد و غبار مشابه دم به نظر می‌رسد و فقط تکه‌های درشت‌تر آنها در منظومه‌ی شمسی و مدار سیاره‌ها باقی می‌مانند. گفتنی است که اندازه‌ی این تکه‌های درشت از سر سوزن تجاوز نمی‌کند.
هنگام عبور زمین از کنار توده‌های سنگ، جاذبه‌ی زمین آنها را با سرعتی در حدود چند صد کیلومتر و گاهی چند هزار کیلومتر به طرف خود می‌کشد. در طی این عمل ذرات با سیاره‌ی زمین برخورد می‌کنند و می‌سوزند. در نتیجه، بارش شهابی اتفاق می‌افتد و ما آن را مشاهده می‌کنیم. درخور توجه است که تکه‌های سنگ معلق در فضا «شهاب واره‌ها» هستند که هنگام سوختن به نام «شهاب» شناخته می‌شوند. قطعه شهابی نیز که به زمین می‌رسد،«شهاب‌سنگ» نام دارد.
بارش شهابی یا ستاره دنباله‌دار؟
مردم عادی یا عوام بارش شهابی را تحت عنوان ستاره دنباله‌دار می‌شناسند. این در حالی است که در علم نجوم چیزی به این نام اصلا وجود ندارد. این علم ستاره‌ها را اجرامی مثل خورشید می‌داند که واکنش‌های هسته‌ای در آن به وقوع می‌پیوندند.
آیا مشاهده این نوع بارش نیاز به تجهیزات دارد؟
خیر، برای مشاهده بارش شهابی نیازی به داشتن تلسکوپ و سایر تجهیزات رصد آسمان ندارید. کافی است که در زمان رخداد این بارش به آسمان نگاه کنید. برای مثال، بارش برساوشی از اواخر تیر آغاز می‌شود و تا اوایل شهریور ادامه دارد.
زمان اوج بارش شهابی نیز در ۲۱ام و ۲۲ام مردادماه به وقوع می‌پیوندد. در این روزها امکان رصد تعداد پرشماری از شهاب‌ها وجود دارد.
درخور توجه است که برای مشاهده‌ی این نوع بارش بهتر است از ۱۲ شب به بعد آسمان را رصد کنید. چون قبل از آن وجود ماه در آسمان با ایجاد ۵۰ درصد روشنایی باعث آلودگی نوری می‌شود و امکان دیدن بارش شهابی را کاهش می‌دهد.
مختصری درباره شهاب‌های پرنور
تعدادی از شهاب‌ها که نسبت به بقیه پرنورترند، به نام «آذرگوی» شناخته می‌شوند. این شهاب‌ها که چگالی کمتری دارند و سرعت آنها هنگام برخورد به زمین ۱۱ تا ۷۲ کیلومتر در ثانیه است، فقط در برخی شهرها قابل رؤیت‌اند. نور آذرگوی‌ها به اندازه‌ای است که امکان مشاهده‌ی آنها از داخل شهر نیز وجود دارد.
برخی از بهترین مکان‌های مشاهده بارش شهابی
در کشورمان مکان‌های مختلفی برای مشاهده‌ی این نوع بارش شناخته شده‌اند که در ادامه برخی از آنها را معرفی می‌کنیم:
- کویر مصر در نزدیکی روستای خور اصفهان؛
- کویرهای مزینان و زمان‌آباد در جاده سمنان- مشهد؛
- کویر متین آباد در مسیر کاشان به اصفهان؛
- کویر مرنجاب در شهر آران و بیدگل اصفهان؛
- کلوت‌های شهداد کرمان؛
- جنگل ابر شاهرود؛
- کاروانسرای دیر گلچین در اطراف تهران؛
- منطقه الموت قزوین.
بارش شهابی؛ پدیده‌ای که بارها مشاهده کرده‌اید
همه‌ی ما بارها پدیده بارش شهابی را در آسمان دیده‌ایم، اما عنوان ستاره دنباله‌دار را به جای اصطلاح علمی آن به کار می‌بریم. این پدیده که در اثر برخورد سنگ‌های موجود در جو به زمین ایجاد می‌شود، بسیار تماشایی است. دستی بر ایران پیشنهاد می‌کند که برای مشاهده‌ی بهتر آن به کویرهای ایران در مرکز کشور سفر کنید.
پرسش‌های متداول درباره بارش شهابی
در اینجا پرسش و پاسخ‌هایی درباره‌ی موضوع نوشتار حاضر مطرح شده‌اند. چنانچه، شما سؤال دیگری داشتید، آن را در قسمت دیدگاه‌های پایین همین پست مطرح کنید تا در اسرع وقت به آن پاسخ دهیم.
بارش شهابی برساوشی چیست؟
یکی از پرفروغ‌ترین بارش‌های شهابی، برساوشی است که هنگام وقوع آن بیش از ده‌ها شهاب در آسمان قابل رؤیت است.
بارش شهابی کی است؟
بارش‌های شهابی در زمان‌های متفاوتی به وقوع می‌پیوندند. برای مثال، بارش برساوشی از اواخر تیر تا اوایل شهریور در آسمان قابل رؤیت است. زمان اوج بارش‌ها نیز در ۲۱ و ۲۲ مرداد به وقوع می‌پیوندد.
بهترین مکان برای دیدن بارش شهابی کجاست؟
خارج شهر و جایی که ساختمانی وجود ندارد و هوا تاریک‌تر است. به اصطلاح آلودگی نوری وجود ندارد.
