ارگ کلاه فرنگی بیرجند؛ بنایی زیگوراتی با شش اشکوب

ارگ کلاه فرنگی بنایی با معماری متفاوت در مرکز بیرجند است که به نام‌های دیگری از قبیل ارگ حسام‌الدوله، قصر بی‌بی عروس و ارگ سرکار نیز شناخته می‌شود. این بنای تاریخی که از دوره‌ی قاجار به یادگار مانده است، از جاهای دیدنی بیرجند و یکی از نمادهای آن به شمار می‌رود. در ادامه، تاریخ ساخت این بنا و ویژگی‌های متمایز آن را برایتان شرح می‌دهیم.

مختصری درباره دیرینگی ساخت ارگ کلاه فرنگی بیرجند

در اوایل قرن ۱۳ خورشیدی (نیمه‌ی دوم قرن ۱۹ میلادی) و در دوره‌ی قاجار، بنای باشکوهی در بیرجند ساخته شد که به نام ارگ کلاه فرنگی شهرت یافت. در سال ۱۳۵۶ خورشیدی، مالک بنا، امیرحسین خزیمه عَلَم که از نمایندگان مجلس سنا بود، آن را به فرمانداری بیرجند اهدا کرد.

این بنای تاریخی که به‌منظور استفاده به‌عنوان مقر حکومتی ساخته شده بود، از پلان کاملاً متفاوتی برخوردار بوده است. گفته می‌شود بنای مزبور در گذشته دو بادگیر در طرفین خود داشته که در بازسازی‌های صورت‌گرفته بر روی آن، این بادگیرها به‌طور کامل حذف شده‌اند.

علاوه بر آن، اسناد تاریخی حاکی از آن‌اند که محوطه‌ی بیرونی بنا شکلی مشابه چهارباغ داشته است. امروزه، در این محوطه تعدادی حوض برای تزیین تعبیه شده‌اند و برای فضاسازی باغ از تعدادی درخت با چمن‌کاری در اطراف آن استفاده کرده‌اند.

با وجود تمامی تغییرات صورت‌گرفته در محوطه‌ی ارگ، ساختمان آن شکوه و اقتدار خود را حفظ کرده است و به‌عنوان ساختمان استانداری خراسان جنوبی استفاده می‌شود. این بنا در سال ۱۳۷۶ خورشیدی، به‌همت سازمان میراث فرهنگی، در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت.

ویژگی‌ها و سبک معماری

ارگ کلاه فرنگی بیرجند که زیربنایی در حدود ۷۰۰ متر مربع را شامل می‌شود، به‌واسطه‌ی طراحی جذاب خود شهرت بسیار دارد. این ارگ را به‌شکل زیگوراتی یا پله‌پله در شش اشکوب یا طبقه بنا کرده‌اند؛ به‌صورتی که طبقه‌ی همکف آن شش‌ضلعی است و در بالاترین طبقه به مخروط تبدیل می‌شود.

مصالح به‌کاررفته در این ساختمان را گل، آجر، ساروج و آهک تشکیل می‌دهند. استفاده از این مصالح باعث شده است که این ساختمان با نمای سفیدرنگ جذابی ظاهر شود.

کامل‌ترین نقشه و فضاسازی در طبقه‌ی همکف ساختمان به چشم می‌خورد. در این طبقه، فضاهای معماری متعددی وجود دارند که شکوه و عظمت آن را دوچندان کرده‌اند. برای مثال، فضای ورودی جلوتر از طبقه‌ی همکف قرار دارد و در آن، تلاقی چندین قوس، باعث ایجاد تاق‌‌های زیبایی شده‌ است.

به‌طور کلی، تمامی فضاهای موجود در طبقه‌ی همکف از قبیل هشتی، گنبدی‌ها و اتاق‌ها از طریق دالان با یکدیگر ارتباط دارند. وجود حوضخانه در این طبقه باعث ایجاد مرکزیتی در آن شده است. به این صورت که ورودی‌های مختلفی از فضاهای معماری طبقه‌ی همکف به حوضخانه راه دارند. فضای هشت‌ضلعی حوضخانه یک متر پایین‌تر از کف اصلی بنا قرار دارد.

وجود تاق‌نماهای تزیینی با مقرنس‌کاری‌های زیبا در پیرامون حوضخانه، جلوه‌ی زیبایی به وجود آورده‌اند. جالب اینکه به تعداد تاق‌نماهای موجود، سکوهای کوتاهی در قسمت تحتانی وجود دارند. از سایر تزیینات این فضا می‌توان به رسمی‌بندی و کاربندی‌های لانه‌زنبوری و تزیینات گلدانی اشاره کرد.

نکته‌ی جالب توجه دیگر شیوه‌ی تهویه و تأمین روشنایی در فضای حوضخانه است. روشنایی این فضا را گنبدیِ کلاه فرنگی و پنجره‌های نورگیر تأمین می‌کنند و آب‌نمای موجود در مرکز آن نقش تهویه‌ی فضا را بر عهده دارد.

طبقه‌ی اول ارگ کلاه فرنگی نیز همانند حوضخانه هشت‌ضلعی است و چندین اتاقک در خود جای داده است. این طبقه فضای کوچک‌تری نسبت به طبقه‌ی همکف دارد. در حالت کلی، طبقات همکف و اول در بنای مزبور کاربری دارند و طبقات دیگر به‌شکل نمادین ایجاد شده‌اند که فرم‌پذیری آن را میسر می‌سازند.

کلاه فرنگی چیست؟

کوشک یا کلاه فرنگی بنایی با معماری سلطنتی است که در گذشته، علاوه بر ایران در عثمانی و شبه‌قاره‌ی هند نیز بسیار پرطرفدار بوده است. این نوع از بناها به شکل‌های مختلف ساده یا تزیینی در مرکز باغ‌ها یا تفرجگاه‌ها ساخته می‌شدند‌. تاکنون، نمونه‌های متعددی از بناهای کلاه فرنگی ساخته شده‌اند که ارگ کلاه فرنگی بیرجند یکی از آن‌هاست.

شکل ظاهری ارگ کلاه فرنگی بیرجند

همان‌طور که گفتیم، ارگ کلاه فرنگی بیرجند ساختمانی به‌شکل زیگورات است که به‌سبب این ویژگی، شهرت بسیار دارد. در ادامه، ویژگی‌های بناهای زیگوراتی را شرح می‌دهیم:

به‌طور کلی، زیگورات‌ها را می‌توان والاترین نیایشگاه‌ها برای خدایان دانست که در تمدن‌های باستانی آسیای غربی کاربرد بسیاری داشتند. در روزگار کهن، از بهترین و استوارترین مصالح ساختمانی برای ساخت چنین نیایشگاه‌هایی استفاده می‌شد. زیگورا‌ت‌ها به‌شکل هرمی تجلی می‌یافتند که عمده مصالح آن‌ها خشت یا آجر گلی بود.

به بیان دیگر، زیگورات‌ها بناهای خشتی توپری محسوب می‌شدند که شکل پلکانی داشتند. موقعیت قرارگیری این بناها به‌گونه‌ای بود که گوشه‌های آن‌ها در چهار جهت اصلی واقع شوند. تعداد طبقات اکثر زیگورات‌ها نیز سه یا پنج یا هفت طبقه بوده و بیشترین ارتفاع آن‌ها به صد متر می‌رسیده است. البته، بنای ارگ کلاه فرنگی بیرجند شش طبقه دارد؛ اما ارتفاع آن زیاد است.

آدرس و مسیر دسترسی ارگ کلاه فرنگی

همان‌طور که گفتیم، ارگ کلاه فرنگی در مرکز بیرجند و در خیابان مطهری ۱۶ قرار دارد و محل کنونی استانداری خراسان جنوبی است. برای دسترسی به این عمارت، ابتدا باید از خیابان شهید منتظری خود را به بلوار مطهری برسانید. سپس، به‌طرف میدان طالقانی حرکت کنید و نرسیده به میدان، مسیر خود را به‌سمت مطهری ۱۶ کج کنید تا به عمارت مزبور برسید.

اگر قصد دارید مسیر داخل شهری برای رسیدن به ارگ را با اتوبوس طی کنید، باید در بلوار شهید عبادی از اتوبوس پیدا شوید. سپس، باقی مسیر را با پای پیاده به‌طرف میدان طالقانی طی کنید. سپس، از سمت چپ میدان، خود را به خیابان مطهری ۱۶ برسانید.

ارگ کلاه فرنگی بیرجند؛ بنایی جذاب در دل کویر

ارگ کلاه فرنگی بیرجند به‌دلیل قرار‌گرفتن در شهر کویری بیرجند و داشتن فضاهای معماری متعددی از قبیل حوضخانه با تزیینات چشم‌نواز، شهرت بسیاری دارد. همین ویژگی محبوبیت آن را در میان گردشگران داخلی و خارجی بیشتر کرده است. «دستی بر ایران» پیشنهاد می‌کند که ضمن بازدید از این بنا با یکی از سبک‌های معماری ایرانی یعنی معماری سلطنتی بیشتر آشنا شوید.

ارگ کلاه فرنگی کجاست؟

این بنا در مرکز شهر بیرجند و در خیابان شهید مطهری ۱۶ و در محل استانداری خراسان جنوبی قرار دارد. موقعیت مکانی این ارگ را در زیر مشاهده می‌کنید:

پرسش‌های متداول درباره ارگ کلاه فرنگی بیرجند

در ادامه به تعدادی از پرسش‌های شما درباره‌ی ارگ کلاه فرنگی پاسخ داده‌ایم. اگر سؤال دیگری برایتان مطرح است، آن را در قسمت دیدگاه‌های زیر همین پست با ما به اشتراک بگذارید.