دومین پادشاه حکومت سلجوقیان که پس از طغرل بر تخت پادشاهی نشست، آلپ ارسلان بود. او برای رسیدن به حکومت، ابتدا به دفع مدعیان داخلی پرداخت و با آنها وارد جنگ شد. سپس، در نبرد مَلازگِرد (گرجستان) پیروز شد. او لشکر بیزانس را از ارمنستان بیرون راند و قیصر بیزانس، رومانوس دیوجانس، را اسیر کرد. دو سال بعد، تصمیم گرفت تا سمرقند را به تسخیر خود درآورد؛ اما در میانه‌ی راه سمرقند، در قلعه‌ای به نام برزم یا فربر، به دست یوسف نامی که کوتوال (نگهبان) قلعه بود، کشته شد.
معرفی آلپ ارسلان
این شخص پسر چَغری بیک و برادرزاده‌ی طغرل (اولین پادشاه سلجوقیان) و از نوادگان سلجوق‌بن‌دقاق بود. خلیفه‌ی عباسی ارسلان را به‌دلیل شجاعت‌ها و دلاوری‌هایش، عضدالدین برهان المؤمنین می‌خواند.
او در میان مسلمانان نیز جایگاه ویژه‌ای داشت. آنها این شخصیت تاریخی را می‌ستودند و از او به‌عنوان فرماندهی بزرگ، مربی مردان، مردی راستگو و دشمن همه‌ی خیانت‌ها یاد می‌کردند. افزون بر آن، یکی از دانشمندان و نویسندگان قرن سیزدهم میلادی به نام نجم‌الدین راوندی، این پادشاه سلجوقی را با صفات پسندیده‌ای همچون خوب‌رویی، ورزیدگی و دلاوری توصیف می‌کند. او عقیده دارد که تیر ارسلان هرگز به خطا نمی‌رفت.
وزیر ارسلان نیز خواجه نظام‌الملک توسی بود که در نظر بسیاری از مورخان، مهم‌ترین دولت‌مرد تاریخ اسلام به شمار می‌رفت. او پس از عَمیدالمُلک کُندُری (وزیر طغرل بیک) در دستگاه حکومت سلجوقیان به مقام وزارت رسید.
چگونه آلپ ارسلان به قدرت رسید؟
هنگام درگیری سلجوقیان با مسعود غزنوی، آلپ ارسلان مشغول جنگ با یکی از فرزندان مسعود به نام مودود غزنوی بود. بااینکه پیروزی او در جنگ بعید به نظر می‌رسید، از عهده‌ی مسئولیت خود به‌‌خوبی برآمد. پس از جنگ نیز به‌دلیل بیماری پدرش، اداره‌ی امور نواحی بلخ، تُخارِستان، تِرمِذ (یکی از شهرهای خراسان) و قُبادیان را بر عهده گرفت.
پدر ارسلان در سال ۱۰۶۰ میلادی دار فانی را وداع گفت. سپس طغرل که فرزندی نداشت، از برادرزاده‌ی خونی خود حمایت کرد و فرمانروایی کل خراسان را به او بخشید. البته، ارسلان یک نابرادری به نام سلیمان نیز داشت. طغرل طبق سنت عشیره‌ی خود، بعد از مرگ برادرش چغری بیک با مادر سلیمان ازدواج کرده بود.
برخی مورخان عقیده دارند که طغرل به تشویق همسرش، سلیمان را به جانشینی خود انتخاب کرده بود. این موضوع زمینه‌های اختلاف میان هواداران آلپ ارسلان و سلیمان را فراهم کرد. پس از مرگ طغرل نیز وزیرش عمیدالملک کندری با سلیمان بیعت نمود و برای به حکومت رسیدن او تلاش بسیاری به کار بست.
در آن دوران، آلپ ارسلان و وزیرش خواجه نظام‌الملک در خراسان به سر می‌بردند. با توجه به اینکه ارسلان خود را شایسته‌تر از سلیمان می‌دانست، از او سرپیچی می‌کرد. او خود را سلطان سلجوقیان می‌دانست و امیر خاندان سلجوقی نیز با این موضوع موافق بود. عمیدالملک کندری با دیدن این وضعیت پیشنهاد کرد که سلیمان ولیعهد باقی بماند، اما عده‌ی زیادی با این موضوع مخالفت کردند.
از طرف دیگر، پسرعموی چغری بیک به نام شهاب‌الدوله قُتلمش با به حکومت رسیدن ارسلان مخالف بود و خود ادعای سلطنت می‌کرد. او با گروهی از ترکمانان به جنگ سلیمان رفت و او را شکست داد. برخی از مورخان بر این باورند که قتلمش در نبود ارسلان، ری را تسخیر کرده بود.
آلپ ارسلان بعد از فرونشاندن ناآرامی‌ها و شورش‌هایی که برضدش برپا شده بود، به جنگ با قتلمش در ری رفت. قتلمش برای نابودی او دست به اقدامات مختلف زد؛ اما مدتی بعد، او را کشته پیدا کردند. برخی مورخان دلیل جان‌باختن او را افتادن از روی اسب می‌دانند. برخی دیگر نیز بر این عقیده‌اند که در جنگ با ارسلان کشته شد.
در هر صورت، ارسلان در سال ۱۰۶۳ میلادی به‌همراه خواجه نظام‌الملک به ری وارد شد و عمیدالملک از او استقبال کرد. سپس، در کاخ طغرل به تخت تکیه زد و به‌طور رسمی، تاج بر سر گذاشت. سپس، عمیدالملک را به‌دلیل مخالفت‌هایش برکنار کرد و نظام‌الملک را به‌عنوان وزیر خود برگزید. پس از آن، سکه‌هایی به نام خود ضرب کرد و خود را پادشاه سلجوقیان نامید. او ری را پایتخت خود قرار داد.
جنگ‌ها و فتوحات
آلپ ارسلان دو سال بعد از تاج‌گذاری، به گرجستان و ارمنستان حمله برد و شهرهای آنی و دربند خزر را فتح کرد. در این حمله، او موفق شد پادشاه گرجستان (بقراط، پسر گریگور) را نیز شکست دهد. البته، بعد از جنگ، گریکور با ارسلان از در سازش درآمد و دختر خود را به همسری او درآورد. چندی بعد، ارسلان دختر گریکور را طلاق داد و وزیرش خواجه نظام‌الملک او را به همسری برگزید.
در سال ۱۰۶۶ میلادی نیز او توانست فارس را به تسخیر خود درآورد. یک سال بعد، با فرستادن برادرش قاوَرد به جنگ فَضلَویه و پیروزی او در این جنگ، تمامی کرانه‌ی فارس به قلمرو سلجوقیان اضافه شد.
مهم‌ترین جنگ آلپ ارسلان جنگ ملازگرد در ارمنستان بود. او در این جنگ، با امپراتوری روم درگیر شد و توانست لشکر بیزانس را به زانو درآورد. بعد از آن، او در نبردهای دیگری نیز شرکت کرد که آخرین آنها نبردی بود که در آن با دویست‌هزار سوار از جیحون گذشت؛ اما در این لشکرکشی ناکام ماند و در بین راه کشته شد.
آلپ ارسلان؛ پادشاهی که امپراتوری بیزانس را لرزاند
از میان پادشاهان سلجوقی، آلپ ارسلان از شجاع‌ترین حکمرانان محسوب می‌شد که نام او نیز نمایانگر این موضوع است. نام این پادشاه در زبان ترکی به‌معنای شیر شجاع است و ترکمنان معمولاً این لقب را برای تعریف و تمجید به کار می‌برند. از مهم‌ترین اقدامات ارسلان پیروزی او بر لشکر بیزانس بود. دستی بر ایران پیشنهاد می‌کند که با خواندن دیگر پست‌های مرتبط با تاریخ ایران، درباره‌ی شخصیت‌های تاریخی بیشتر بدانید.
پرسش‌های متداول درباره آلپ ارسلان
در ادامه، پرسش و پاسخ‌هایی برای درک بهتر متن حاضر طراحی شده‌اند. اگر پاسخ سؤال خود را نیافتید، آن را در قسمت دیدگاه‌های همین پست با ما در میان بگذارید.
آلپ ارسلان که بود؟
او پسر چغری بیک و برادرزاده‌ی طغرل (اولین پادشاه سلجوقی) بود و پس از طغرل، دومین پادشاه سلسله سلجوقیان محسوب می‌شد.
آلپ ارسلان چگونه به حکومت رسید؟
قُتلمش، پسرعموی چغری بیک که ادعای سلطنت می‌کرد، ری را به تسخیر خود درآورده بود و با آلپ ارسلان مخالفت می‌کرد. ارسلان به جنگ با او رفت، اما قتلمش را کشته یافت. سپس، ری را به پایتختی برگزید و در آنجا تاج‌گذاری کرد.
